7 Toetsboek Samenwerken en onderhandelen

1 Biologische productieDe situatie in de Nederlandse varkenshouderij is problematisch vanwege het dierenleed, de grote mestoverschotten en ammoniakvervuiling. Een oplossing daarvoor kun je zoeken in een meer bewuste productie. We noemen dat biologische agrarische bedrijfsvoering. Zeker niet te verwarren met de bio-industrie, die juist de veroorzaker is van veel van deze ellende. Het is belangrijk dat de varkenshouders toegeven dat verandering en omschakeling noodzakelijk zijn. Het gevolg is echter minder verdiensten voor wie een alternatief zoekt en veel moeite doet om een nieuwe investering winstgevend te maken. Een aantal varkenhouders zouden kunnen besluiten gewoon op de oude weg door te gaan en proberen winst te maken als de conjunctuur gunstig is en de verliezen te beperken als de prijzen laag zijn. Uiteindelijk schiet je er in absolute zin weinig mee op.Deze laatste groep weet van zichzelf dat ze onverschillig zijn voor het dierenwelzijn en de natuur. Zij laten de noodzakelijke veranderingen naar biologische landbouw met de bijbehorende risico’s aasn anderen over en gaan ondertussen zelf door met hun “bio-industrie”Als niet alle varkensboeren veranderen, zullen de problemen niet verdwijnen. Als alle varkensboeren veranderen kost hen dat allemaal extra geld. Maar door deze samenwerking voorkom je de onrechtvaardigheden, waarbij enkelen onevenredig rijk worden en andere veel kosten moeten maken. Per saldo is de samenleving als geheel er bij gebaat als het milieu minder schade leidt.

Leg aan de hand van dit voorbeeld het prisenersdilemma uit.

2 GezondheidszorgIn ons land leven mensen die illegaal hier gekomen zijn uit andere landen. De redenen daarvoor kunnen heel verschillend zijn. Ze hebben allemaal echter één ding gemeen. Illegalen hebben geen zorgverzekering afgesloten en hebben dus geen recht op gezondheidszorg. Mensen met een zorgverzekering hebben dat wel. Maar wat als illegalen in ons land leiden aan open-TBC, een gevaarlijke en besmettelijke longziekte. Het is voor de individuele hulpverlener of instelling het voordeligst om hen niet te behandelen, maar dat levert gezondheidsrisico’s op voor de samenleving als geheel. En op den dur dus heel veel extra zorgkosten. Dus misschien is het dan toch maar beter om hen te behandelen, ook al hebben zij geen premies betaald.

Leg aan de hand van dit voorbeeld het gevangenendilemma uit.

3 Belasting betalenNiemand vind het betalen van belasting en sociale premies leuk. Elke euro die je daaraan besteedt, kun je niet meer zelf uitgeven. Er zijn dan ook mensen die deze betalingen ontduiken. Mensen die braaf betalen doen zichzelf uiteraard tekort en belonen daarmee indirect de negatieve spelers die geen belasting en premies betalen. Als je zelf ook gaat ontduiken beloon je in ieder geval niet meer de asociale spelers, de ontduikers, maar helpt wel mee de maatschappij verder te verzwakken, met alle gevolgen van dien.De samenleving is gebaat bij zoveel mogelijk betalers, omdat daarmee het draagvlak voor de sociale zekerheid het grootst is. Ook betekenen minder ontduiking en minder fraude uiteindelijk lagere belastingen en premies.

1

Leg aan de hand van dit voorbeeld het gevangenendilemma uit.

4 Tour de FranceTijdens een rit van de Tour de France liggen twee renners uit verschillende ploegen drie minuten voor op het peloton. De ritzege levert de ploeg als geheel € 75.000 op. Daarnaast zit er behalve de eer ook een leuk financieel voordeeltje (€ 10.000) in voor de winnaar. Ze zijn allebei gebaat bij een overwinning, maar daarom wel gedwongen tot samenwerking. En die samenwerking levert problemen op. Wie rijdt er bijvoorbeeld voorop. Leg uit waarom dit probleem een goed voorbeeld is van het prisonersdilemma

5 Lees onderstaand bericht: bouwfraude (uit een verhoor-verslag)De hele aannemerswereld wist van het vooroverleg. Het was verboden en toch deden veel bedrijven er aan mee. Tijdens een voorvergadering spraken de aannemers een prijs af, die ze zouden noemen in hun offertes aan met name overheidsinstanties om orders te krijgen. Stel de gemeente wil een nieuwe school bouwen. De reële prijs ramen de aannemers op € 6 miljoen. Dan spreken ze bijvoorbeeld af dat ze allemaal een prijs offreren die hoger ligt. Eén van de aannemers krijgt de “klus” en biedt als laagste van allemaal een offerteprijs van € 7,5 miljoen. De gemeente geeft deze aannemer uiteraard, als zijnde de goedkoopste, de opdracht de school te bouwen. De extra winst, 1,5 miljoen euro verdeelden de aannemers onder elkaar. Bij de volgende aanbestedingsopdracht kreeg een ander de “klus” en ook hier betaalden Rijk of gemeente te veel. En ook dan verdeelden de aannemers de extra winst onder elkaar. Deze praktijken hebben de belastingbetalers veel geld gekost. Hoewel verboden sinds 1992 liet men het oogluikend toe. Vanaf 1998 was het ook officieel verboden en dus illegaal. Een aantal bedrijven wilde wel stoppen met deze, nu illegale, praktijk. Maar voor hen ontstond er nu een prisonersdilemma. Leg uit hoe dat deze bedrijven dit dilemma dan hebben ervaren.

6 "Snel rijk!" of "meer kans op carrière!". Bijna iedereen die email gebruikt, ontvangt regelmatig dit soort weinig verheffende boodschappen. Het Europese Parlement (EP) moet beslissen of het rondsturen van ongevraagde junkmail wordt verboden. Het lijkt het een spannende strijd te worden. Voorstanders van emailspam hebben in de parlementaire

2

commissie die de wetgeving voorbereid al een meerderheid georganiseerd voor een wettelijke legitimering in plaats van een verbod! Als het Parlement daar mee instemt, vrezen tegenstanders van spam dat email binnenkort nauwelijks meer bruikbaar is als communicatiemiddel. Volgens de voorstanders zet een verbod het Europese bedrijfsleven op achterstand ten opzichte van hun niet-Europese collega’s. Als het EP spam vandaag officieel legitimeert door er randvoorwaarden aan te stellen, is het niet onmogelijk dat de trend om spam te versturen verder doorzet onder reguliere bedrijven. Er zou een prisonersdilemma ontstaan: veel bedrijven zullen per saldo meer last hebben van de groeiende hoeveelheid spam, die zij van anderen ontvangen dan het voordeel dat zij met hun eigen spam behalen.

a Verklaar de angst van de tegenstanders van spam.b Leg uit dat bij een verbod de concurrentiepositie van de Europese bedrijven verslechtert.c Leg uit dat hier sprake is van een prisonersdilemma

3

7 Lees onderstaand artikel en leg uit waarom je hier kunt spreken over positieve externe effecten

Buurtenergie: gewoon uit de buurt De energie van de boer een paar kilometer verderop is een serieuze optie voor buurtenenergie. Koeienmest kan eenvoudig worden omgezet in biogas, een prima brandstof om energie mee te produceren. Maar er zit ook energie in rivierslib, in de grond en groenafval. Met zoveel energiebronnen dichtbij, betekent dat steeds meer huishoudens duurzaam kunnen stoken.  Als u ’s winters de verwarming aan heeft staan dan zorgt u er natuurlijk voor dat die warmte binnen blijft. Bij bedrijven is dat anders. Bij veel industriële processen ontstaat warmte. En die restwarmte gaat bijna altijd verloren. Dat is zonde, want met de warmte uit bedrijfsprocessen kunnen gemakkelijk tal van woningen in de buurt worden verwarmd. Een mooi voorbeeld van Buurtenergie. Welke verborgen energiebronnen zitten er bij u om de hoek?(Bron: duurzaamnieuws.nl)

8 Goed samenwerken is je eigen verantwoordelijkheidHet in groepjes studenten laten werken aan ontwerpproblemen, een veelgebruikte vorm van Ontwerpgericht Onderwijs (OGO), heeft veel nieuwe kansen en mogelijkheden gebracht, maar ook nieuwe problemen. Het meeliften van studenten op het resultaat van de hele groep is er één van. Van alle kanten wordt gekeken naar oplossingen hiervoor. Er wordt vanuit gegaan dat studenten elkaar aanspreken op dit soort gedrag, maar de praktijk is vaak anders. “Klikken is geen goede eigenschap en je wilt geen sfeer krijgen waarin je elkaar verraadt.”Bedenk oplossingen voor dit meeliftgedrag bij leerlingen/studenten

9 Leg uit of er in onderstaande artikelen sprake is van collectieve dwang.

4

Art 1 ZorgverzekeringEen zorgverzekering en aanvullende verzekering dekken de kosten voor geneeskundige zorg. Het hebben van een basisverzekering is wettelijk verplicht. De overheid stelt de inhoud van het basispakket vast. Voor behandelingen die buiten het basispakket vallen, kunnen mensen zich aanvullend verzekeren. Dat is niet verplicht. Aanvullende verzekeringen kunnen per verzekeraar verschillen wat betreft het verzekerde pakket en de premie. De overheid bemoeit zich niet met aanvullende verzekeringen.

10 Om in de menselijke behoeften te kunnen voorzien, moeten er goederen worden geproduceerd. De economie is de wetenschap die het keuzeprobleem bestudeert, dat ontstaat bij de voortbrenging van goederen.

a Waardoor ontstaat het keuzeprobleem?

In onze economie onderscheid je drie soorten goederen: individuele goederen, collectieve goederen en quasi-collectieve goederen. Voorbeelden van collectieve goederen zijn openbaar bestuur en defensie.

b Geef een voorbeeld van een quasi-collectief goed.c Wat is het verschil tussen een quasi-collectief goed en een collectief goed?d En wat is de overeenkomst tussen beide?

Bij individuele goederen bepaalt het marktmechanisme welke goederen er worden aangeboden en gevraagd, in welke hoeveelheden en tegen welke prijs.

e Leg uit hoe het marktmechanisme er voor zorgt dat de vraag naar en het aanbod van goederen met elkaar in evenwicht worden gebracht.

f Leg uit hoe in Nederland wordt bepaald hoeveel er van een collectief goed wordt aangeboden.

11 De Nederlandse overheid levert de gemeenschap onder meer collectieve goederen en quasi-collectieve goederen.

a Wat is de belangrijkste bron waaruit de productie van collectieve goederen door de overheid wordt gefinancierd?

b Noem twee redenen waarom de overheid goederen zoals sport en cultuur zo belangrijk vindt, dat zij deze subsidieert.

c Verklaar waarom toepassing van het profijtbeginsel bij collectieve goederen niet mogelijk is.

5

Art. 2 LevensloopregelingDe staatssecretaris zei met nadruk dat de nieuwe levensloopregeling een 'aanvulling' wordt op bestaande collectieve regelingen als pensioenen. Hij hechtte sterk aan het individuele karakter van de levensloopregeling: mensen moeten er zelf voor sparen en mogen ook zelf beslissen wanneer zij gebruik maken van de verlofregeling.De staatssecretaris zegde toe dat er collectieve elementen kunnen komen in de opbouw van de levensloopregeling, zoals een bijdrage van werkgevers aan werknemers die voor zo'n regeling sparen. Maar hij zette nadrukkelijk een streep bij de uitvoering. Op dat punt zal geen sprake zijn van collectieve dwang, maar van individuele vrijheid van keuze. Leijnse meende dat er een mengvorm mogelijk is, bijvoorbeeld door het al flexibele pre-pensioen in de levensloopregeling in te bouwen.

Art. 3 Algemeen verbindend verklaringIndien een bedrijfstak-cao is afgesloten kan deze op verzoek van een werkgever of van een werkgevers- of werknemersorganisatie, die bij die overeenkomst partij zijn, algemeen verbindend worden verklaard. Dit betekent dat de cao in beginsel van toepassing wordt op alle werkgevers en werknemers die in de betreffende bedrijfstak actief zijn en onder de betreffende bedrijfstak-cao vallen. Het verzoek tot algemeen verbindendverklaring moet voldoen aan specifieke vereisten. De criteria waaraan het verzoek wordt getoetst zijn te vinden in het zogeheten Toetsingskader. Belanghebbenden kunnen tegen het verzoek bedenkingen indienen. Indien het verzoek tot algemeen verbindendverklaring wordt goedgekeurd wordt daarvan mededeling gedaan in de Staatscourant. Tevens wordt van de algemeen-verbindendverklaring aantekening gemaakt in een register.

Een ruimere toepassing van het profijtbeginsel bij quasi-collectieve goederen kan leiden tot een geringere vraag naar die goederen en op den duur zelfs tot aantasting van het voorzieningsniveau.

d Verklaar waarom een ruimere toepassing van het profijtbeginsel er toe kan leiden dat minder quasi-collectieve goederen gevraagd gaan worden.

e Verklaar waarom een ruimere toepassing van dit beginsel op den duur kan leiden tot een verminderd aanbod van quasi-collectieve goederen.

f Verklaar waarom een ruimere toepassing van het profijtbeginsel stimulerend kan werken op de marktsector.

12 Het autoverkeer in Nederland neemt nog steeds toe. Mede om enkele verkeersknelpunten op te heffen besluit de overheid om de BPM-belasting op motorrijtuigen te verhogen. De regering heeft gezegd dat zij het profijtbeginsel op grotere schaal wil toepassen. Veel mensen hadden daarom een verhoging van de benzineaccijns begrijpelijker gevonden dan een verhoging van de accijns.

a Geef voor de opvatting van deze mensen een verklaring.

b Leg uit dat de overheid besloot, om de benzineaccijns niet te verhogen met het oog op het buitenland.

In het verleden werden vrijwel alle infrastructurele voorzieningen (wegen, bruggen, tunnels en dergelijke) in ons land door de overheid gefinancierd. Steeds vaker overweegt de regering de exploitatie daarvan over te laten aan particuliere investeerders. We noemen dat privatiseren.

c Noem twee redenen voor de overheid om de exploitatie van infrastructurele voorzieningen niet aan particuliere bedrijven over te laten.

d Leg uit dat de belastingen kunnen dalen als het verzorgen van infrastructurele voorzieningen voor een deel door particuliere investeerders (privatisering) wordt gefinancierd.

e Een tegenstander zegt dat de lasten van de burger niet zullen dalen door deze privatiseren, maar dat er verschuiving daarvan plaatsvindt. Leg deze stelling uit.

13 Lees onderstaand artikel en beantwoord daarna de onderstaande vragen.

BDO neemt oligopolie grote accountants onder de loepGrote ondernemingen hebben te weinig keuze bij de uitvoering van de accountantscontrole. Er is sprake van een oligopolie van `The Big Four`, waaronder KPMG en Deloitte. Dit stelt accountantskantoor BDO CampsObers in zijn jaarverslag over 2007. BDO constateert een toenemende ongerustheid bij investeerders, ondernemers en internationale toezichthouders over de dominante positie van de The Big Four. Er is een beperkte marktwerking en de tarieven worden hoger als gevolg daarvan. The Big Four werpen tegen dat het bedrijfsleven deze situatie zelf in de hand heeft gewerkt door steeds maar weer te kiezen voor de zekerheid en reputatie van een groot accountantskantoor.(Bron: Financieel Dagblad 06-05-2008)

6

a Waarop heeft in dit artikel de term oligopolie betrekking?b Verklaar de beperkte marktwerking op de markt voor accountantscontrole.c Het bedrijfsleven heeft de situatie zelf in de hand gewerkt. Dit was het gevolg van een

prisonersdilemma. Leg het dilemma uit aan de hand van dit voorbeeld.

14 Lees onderstaand artikel en beantwoord daarna de vragen.Benzine is nergens duurder dan in Nederland. Hoe komt dat? De kale brandstofprijs, dat wil zeggen zonder accijns en btw, ligt in ons land ongeveer 8 eurocent hoger dan in de rest van Europa. Daarbij komt dat langs de snelwegen de gemiddelde prijs 8 cent hoger ligt dan buiten de snelwegen. De huidige topman van Akzo Nobel, Hans Wijers heeft toen hij minister van Economische Zaken was (1994-1998) onderzoek laten doen naar de vraag of er sprake was van een kartel tussen de benzinemaatschappijen. Deze hebben dit altijd ontkend. Men heeft toen en ook bij later onderzoek nooit hard kunnen maken dat van een kartel sprake is. Om voor meer concurrentie te zorgen werd een veilingsysteem ingevoerd voor de locaties langs de snelwegen. De bedoeling is dat nieuwkomers hierdoor tot de markt kunnen toetreden. In de praktijk blijken het steeds weer de bestaande grote vier (Shell, Esso, BP en Texaco) te zijn die op de veilingen als kopers uit de bus komen. Opnieuw vraagt nu een aantal partijen om onderzoek. Maar we mogen verwachten dat het de NMa weer niet zal lukken hard te maken dat er een benzinekartel bestaat. Het is hoogst eigenaardig dat de mededingingsautoriteit door de jaren heen blijft zoeken naar een niet bestaand kartel. Een kartel is een overeenkomst tussen partijen. Als die partijen het een beetje slim aanpakken is zo'n overeenkomst niet aan te tonen. Volgens mij ligt het veel eenvoudiger. Er is geen kartel, maar er is sprake van wat we noemen 'onderling afgestemde feitelijke gedragingen'. Ook die zijn volgens artikel 6 van de Mededingingswet verboden. Ook daartegen kan de NMa optreden. Shell verhoogt zijn prijs met 1 cent en de andere maatschappijen nemen dit waar en volgen. Shell is prijsleider in het benzine-oligopolie. Het moet toch niet zo moeilijk zijn dit prijsleiderschap en het volgzaam gedrag van de anderen vast te stellen door een tijdje de prijsveranderingen bij een aantal pompen bij te houden. Dat dit niet gebeurt, geeft te denken. Je zou je kunnen voorstellen dat Shell zo groot zijn dat zij onze regering kunnen bewegen ze met rust te laten. Bijvoorbeeld door te dreigen met vertrek van het hoofdkantoor uit Nederland.(Bron: Rolf Schöndorff op extra.volkskrant.nl, 20-08-2008)

a Waarom bestond er vermoeden dat er in Nederland sprake kon zijn van kartelvorming op de benzinemarkt.

b Legt uit dat de term die Schöndorff gebruikt “onderling afgestemde feitelijke gedragingen” te maken kan hebben met zelfbinding van de vier maatschappijen.

c Op welke wijze kan Shell haar machtspositie gebruiken in de onderhandelingen met de Nederlandse overheid.

d Wat is volgens jou, na lezen van dit artikel, de reden van de hoge benzineprijzen in Nederland?

15 Lees het voorbeeld van de vergunningen UMTS-frequenties nog eens en beantwoord dan de volgend vragen:

Vergunningen UMTS-frequenties

7

Een aantal jaren geleden verkocht de Nederlandse overheid via een veiling (bij opbod) vijf vergunningen voor UMTS-frequenties. UMTS of Universal Mobile Telecommunications System kun je zien als de opvolger voor GSM/GPRS. Elke aanbieder van mobiele telefonie, mobiel internet en mobiel video heeft daarvoor één vergunning nodig. Het aanleggen van het voor deze dienstverlening vereiste netwerk kost nieuwe aanbieders enige miljarden euro’s maar voor bestaande aanbieders van mobiele telefonie (GSM) liggen deze kosten aanzienlijk lager. Zij hebben dat netwerk immers al. De veiling van UMTS-frequenties bracht, gemeten naar opbrengst per inwoner, erg weinig op voor de overheid. De overheid stelde vijf vergunningen beschikbaar en in ons land waren ook vijf aanbieders op dit terrein actief. Deze vijf hoefden niet bang te zijn voor buitenlandse aanbieders, omdat het aanleggen van een netwerk veel geld kost. De vijf beschikten al over een bestaand netwerk. Zij hadden deze kosten al eerder gemaakt (verzonken kosten). Bij de veiling boden zij dan ook niet al te hoog. Hoewel de geboden prijs aan de lage kant was, boden nieuwe buitenlandse aanbieders niet hoger, omdat zij wel enorme investeringen zouden moeten doen. Kortom de frequenties kwamen in handen van de vijf bestaande aanbieders, die hun verzonken kosten hadden ingezet bij deze onderhandelingen.

a Het beperkte aantal aanbieders en de aard van het product zijn twee redenen waarom er op de markt voor UMTS géén sprake zal zijn van volkomen concurrentie. Van welke marktvorm was er sprake op de markt waar vergunningen voor UMTS-frequenties in Nederland aangeboden werden?

b Noem, op basis van bovenstaande gegevens, nog een derde reden waarom er op de markt voor UMTS geen sprake zal zijn van volkomen concurrentie. Licht je antwoord toe.

In de discussie na afloop van de veiling stonden twee beweringen centraal:bewering 1

• De lage opbrengst van de veiling voor de overheid is te wijten aan het samengaan van twee factoren: de relatief hoge investeringskosten voor nieuwe aanbieders en het feit dat de overheid besloot het aantal te veilen vergunningen vast te stellen op vijf.bewering 2

• De prijs per eenheid UMTS zal in Nederland lager worden dan in andere landen, omdat de lage opbrengst van de veiling leidt tot (relatief) lage constante kosten voor de aanbieders.

c Verklaar bewering 1 op basis van de gegevens over mobiele telefonie.d Leg uit waarom bewering 2 niet juist hoeft te zijn.

e In dit geval zijn de verzonken kosten juist in het voordeel van de vijf Nederlandse aanbieders. Leg deze bewering uit.

16 Te huur: ‘gratis’ schoolboeken!In een land is Boekhuur monopolist op de markt van schoolboekenverhuur. Dit bedrijf levert huurboeken aan veel middelbare scholen. De andere scholen kopen de boekenpakketten rechtstreeks bij uitgeverijen. Alle scholen krijgen van de overheid een vergoeding van € 210 per leerling per schooljaar. De scholen stellen de boekenpakketten gratis ter beschikking aan de leerlingen. Elke leerling ontvangt per schooljaar één boekenpakket.De directie van scholengemeenschap Avantis moet kiezen: de boekenpakketten zelf kopen of de boekenpakketten huren bij Boekhuur. De directie stelt twee eisen. De kosten per leerling:1) moeten zo laag mogelijk zijn;2) mogen niet hoger worden dan de vergoeding per leerling die de overheid aan de school

verstrekt.

8

Gebruik bron 1.a Welke keuze zal Avantis maken: kopen of huren? Onderbouw het antwoord met een

berekening en houd rekening met de twee eisen.bron 1 Avantis: schoolboeken kopen of huren

noot 1 Boekhuur rekent met een kostprijs van € 170 per pakket per schooljaar en een winstmarge van 20%

Boekhuur wil zijn winst vergroten door een verlaging van zijn inkoopprijs. Boekhuur gaat daarom in onderhandeling met de drie grootste uitgeverijen. Eduboek, Meulenberg en Schola stellen dat Boekhuur de oude prijs moet betalen. Zowel Boekhuur als de drie grote uitgeverijen samen menen een sterke uitgangspositie te hebben en gaan met vertrouwen de prijsonderhandelingen in.

bron 2 kenmerken van de markt voor schoolboeken (middelbare scholen)

Gebruik bron 2 bij de vragen b en c.b Geef een argument voor Boekhuur om zich sterk te voelen in de prijsonderhandelingen met

de uitgeverijen.

c Geef een argument voor de drie grootste uitgeverijen samen om zich sterk te voelen in de prijsonderhandelingen met Boekhuur.

bron 3 prijsconcurrentie en winstverwachtingen

− De bedragen zonder €-teken geven de winst in miljoenen euro’s weer bij de gegeven prijsverhoudingen.

− De prijzen gelden per schoolboekenpakket.

9

− In elke cel is als eerste het winstbedrag van Boekhuur vermeld en als tweede het winstbedrag van Rent-A-Book.

Eduboek wil minder afhankelijk zijn van Boekhuur en start een eigen verhuurbedrijf voor boekenpakketten: Rent-A-Book (RAB). RAB gaat met Boekhuur concurreren op de markt voor schoolboekenverhuur. RAB overweegt twee prijsalternatieven, zoals te zien is in bron 19. Boekhuur is van de plannen op de hoogte en heroverweegt haar prijsbeleid. Zowel Boekhuur als RAB streven naar een zo hoog mogelijke winst.

Gebruik bron 3 bij de vragen d en e.

d Welke prijs per pakket zal Boekhuur vragen nu RAB ook boekenpakketten verhuurt? Verklaar het antwoord.

e Leg uit dat in de gegeven situatie Boekhuur en RAB hun winst zouden kunnen vergroten door het maken van een prijsafspraak.

Havo examen pilot 2009 eerste tijdvak opgave 6

17 Machtsposities en belangentegenstellingen spelen bij de CAO-onderhandelingen een grote rol.

a Leg uit hoe vakbonden een krappe arbeidsmarkt bij deze onderhandelingen betrekken.b Leg uit hoe werkgevers de internationale concurrentiepositie bij deze onderhandelingen

kunnen betrekken

18 Lees onderstaande krantenberichten en beantwoord daarna de vragen.

In de tekst is er sprake van een:• initiële loonstijging, • incidentele loonstijging, • prijscompensatie, • secundaire arbeidsvoorwaarde

a Geef voor elk van deze begrippen aan in welke zin van de tekst het begrip aan de orde is.b Hoe blijkt uit de tekst dat de arbeidsmarktsituatie invloed kan hebben op de

CAOonderhandelingen? Licht het antwoord toe.(Havo deelvak 2002-II-10)

19 Loon naar werken

10

Leraar Jansen maakte in 2002 op zijn school promotie waardoor zijn salaris op jaarbasis volgens de CAO-2002 steeg van € 40.000 naar € 45.000. In de CAO-2003 is bepaald dat alle onderwijssalarissen op jaarbasis met 5% worden verhoogd. Tijdens de CAO-onderhandelingen speelden onder andere de gegevens in onderstaande tabel een rol.

a Bereken met hoeveel procent het salaris van Jansen in 2003 zou zijn gestegen als dit uitsluitend zou zijn aangepast aan de inflatie in 2003.

b Met welke salarisontwikkeling heeft Jansen in de jaren 2002 en 2003 te maken gehad? Kies één van de onderstaande antwoorden:• alleen met prijscompensatie• alleen met prijscompensatie en incidenteel• alleen met incidenteel en initieel• met prijscompensatie en incidenteel en initieelHieronder staan twee uitspraken over de onderwijsvacatures:uitspraak 1Op basis van de tabel kan worden geconcludeerd dat het aantal vacatures in het onderwijs in de jaren 2001-2003 is toegenomen.Uitspraak 2 De ontwikkeling van de onderwijsvacatures zal voor de onderwijsvak-bonden aanleiding zijn geweest hun looneisen voor 2003 te matigen.

c Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.(Havo deelvak 2003-I-5)

20 Winstmarge industrie onder druk?De industrievakbonden stellen bij het arbeidsvoorwaardenoverleg voor een komend jaar een looneis van 3%. Deze looneis is onder andere gebaseerd op de volgende gegevens:• stijging van de kosten van levensonderhoud 2,25%• stijging van de arbeidsproductiviteit in de industrie 1,75% • stijging van de verkoopprijzen in de industrie 1,40%De industriewerkgevers vinden de looneis te hoog en willen niet verder gaan dan behoud van koopkracht. Ze pleiten voor een gematigde loonontwikkeling omdat de winstmarge (= winst per product) toch al onder druk zou staan.

a Is het in de tekst genoemde arbeidsvoorwaardenoverleg gericht op het bereiken van een CAO of op het bereiken van een Centraal Akkoord? Licht het antwoord toe.

b Met hoeveel procent zullen de lonen in de industrie stijgen als de werkgevers hun zin krijgen?

c Zal het inwilligen van de looneis van de vakbonden leiden tot een lagere winstmarge in de Nederlandse industrie? Verklaar het antwoord met een berekening aan de hand van de verstrekte gegevens.

(Vwo deelvak 2001-ingekort)

21 uit een krant: Tegenvallers en meevallers door akkoordDe regering heeft gisteren een akkoord gesloten met de werkgevers- en werknemersorganisaties en afgesproken is dat de cao-lonen het komende jaar niet stijgen. Deze bevriezing van de lonen betekent, gezien de verwachte inflatie, een daling van de koopkracht van de lonen.

11

Door deze afspraak moet de overheidsbegroting voor volgend jaar worden aangepast. In deze begroting is nog uitgegaan van een stijging van de cao-lonen met 2%.Volgens het Centraal Planbureau (CPB) zal bevriezing van de lonen zowel tot meevallers als tot tegenvallers in de overheidsbegroting voor volgend jaar leiden. Als de lonen minder stijgen dan de 2% waar in de begroting van uit is gegaan, zal het overheidstekort dalen. Het CPB heeft berekend dat elk procentpunt dat de lonen minder stijgen tot een afname van het overheidstekort van 0,2% van het bruto binnenlands product (bbp) leidt.Door de bevriezing van de lonen kunnen de overheidsontvangsten aan inkomstenbelasting tegenvallen. Daar staat tegenover dat door de bevriezing van de lonen de ontvangsten aan andere directe belastingen kunnen meevallen.

a Leg uit hoe door de bevriezing van de lonen de ontvangsten van een andere directe belasting kunnen meevallen.

Het CPB heeft de gevolgen voor het overheidstekort van volgend jaar berekend. Aan de ene kant leidt de bevriezing van de lonen blijkbaar tot een afname van het overheidstekort. Daar staat echter tegenover dat de regering heeft toegezegd de bevriezing van de lonen te compenseren door bezuinigingen van € 1,5 miljard te schrappen; in de overheidsbegroting voor volgend jaar was al met deze bezuinigingen rekening gehouden.In een toelichting schrijft het CPB: “De bevriezing van de lonen remt de groei van het bbp af, maar leidt via de export ook tot extra groei van het bbp. Per saldo wijzigt het voor volgend jaar verwachte bbp van € 469 miljard niet.”

b Leg uit hoe de bevriezing van de lonen, gezien de verwachte inflatie, de groei van het bbp kan afremmen.

c Bereken met welk bedrag het overheidstekort van volgend jaar volgens het CPB daalt.

22 De regering besluit de uitkeringen en lonen te bevriezen. Met deze maatregel wil de regering enerzijds de economische groei bevorderen en anderzijds wil zij daarmee ook een voorbeeld stellen.

a Leg uit hoe het bevriezen van lonen de economie kan helpen.b Een tegenstander van deze maatregel zegt dat daardoor de economie alleen maar verslechtert.

Geef een argument dat deze tegenstander kan gebruiken.c Wat bedoelen we in dit kader met “het geven van een voorbeeld”?

23a Leg uit op welke wijze door hoge lonen werkgelegenheid verloren kan gaan

In Reeland verwacht men voor 2011 de volgende macro-economische cijfers:een stijging van de economische groei met 2%een stijging van de arbeidsproductiviteit met 1,2%een stijging van de productiecapaciteit met 1,8%een stijging van het prijspeil met 2,1%

b Wat verstaan economen onder de loonruimte?c Bereken de loonruimte voor 2011

24 Zowel in de SER als in de Stichting van de Arbeid participeren de werkgevers en de werknemers. Ook de overheid speelt in beide organen een rol. Maar toch is de rol van de overheid in beide organen wezenlijk anders. Verklaar deze stelling.

12

25 Het EGKS-Verdrag (artikel 55) en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap (titel XVIII) vormen de rechtsgrond voor de werkzaamheden inzake onderzoek en technologische ontwikkeling op het gebied van kolen en staal. Het verstrijken van het EGKS-Verdrag betekent het einde van het onderzoeksprogramma van de EGKS, maar toch is er bepaald dat de financiële reserves zullen worden gebruikt voor onderzoek in de sectoren kolen en staal in het kader van een nieuw Europees onderzoeksfonds.

a Leg uit waarom juist de oprichting van de EGKS als eerste Europese samenwerkingsverband na WO-II zo sterk heeft bijgedragen aan de vrede op het Europese contingent.

b Waarom zou het EGKS-Verdrag in juni 2002 opgeheven zijn?

26 De interne markt omvat een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van personen, diensten, goederen en kapitaal is gewaarborgd in overeenstemming met de Grondwet.

a Op welke handel heeft het begrip “interne markt” betrekking? b Leg uit dat verschillen in BTW-tarieven en accijnzen een belemmering vormden voor de

totstandkoming van de interne markt.c Wat is een grotere belemmering: verschillen in BTW-tarief of een verschil in

vennootschapsbelasting? Licht je antwoord toe.d Op het gebied van vrij verkeer van personen is met het Verdrag van Amsterdam veel

vooruitgang geboekt. Betekent dit dat er geen grenscontroles meer zijn.e Leg uit met een voorbeeld dat het “recht van staken” in strijd kan zijn met “vrij verkeer van

goederen”.

27 De regels van de interne markt gelden ook voor de medische sector. Met betrekking tot de productie en verkoop van medicijnen levert dat geen problemen op. In het Europarlement ontstaan wel discussies met betrekking tot bepaalde medische handelingen, waarvoor patiënten nu kunnen shoppen. Leg dat uit met een voorbeeld.

28 Lees onderstaande tekst en beantwoord dan de vragen.

Consumenten krijgen helaas steeds vaker te maken met praktijken die niet door de beugel kunnen. Naar de rechter stappen is vaak geen of een te dure optie. Bestaande toezichthouders als de DTE (Dienst uitvoering en toezicht Energie), Nma (Nederlandse Mededingings Autoriteit) en OPTA (Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit) kijken niet naar de gedragingen van ondernemingen richting consumenten. Gelukkig heeft de Europese Commissie voorstellen gelanceerd om grensoverschrijdende misstanden aan te pakken.

a Waarom zijn organisaties als de Nma minder geschikt om dit soort praktijken aan te pakken?

13

Week van de waakhond trapt afWat kunt u deze week allemaal van ons verwachten. In de "Week van de waakhond" besteden we vooral aandacht aan de volgende onderwerpen: agressieve verkoopmethoden, illegale loterijen, ongevraagde toezending en de bedrieglijke praktijken van ondernemingen die vooral uit zijn op snel cashen en dan wegwezen.Bij agressieve verkoopmethoden moet u denken aan opdringerige telefoontjes van verkopers die u een product of dienst willen aanbieden. Maar ook verkopers die u op straat aanspreken met “een paar vraagjes”, of die gewoon bij u aanbellen. Ook de winkel is bekend terrein voor het toepassen van allerlei technieken om u over de streep te trekken.De "Week van de waakhond" is alert als het gaat om de illegale loterijen die u de miljoenenprijzen beloven, maar uiteindelijk een luchtkasteel blijken te zijn. In de praktijk blijkt het voor de consumentenbond moeilijk om het meespelen aan buitenlandse loterijen een halt toe te roepen.Bron: Consumentenbond 2004

b Waarom ligt hier een taak voor de Europese commissie?

29 De onderstaande tekst gaat over de Raad van Ministers. In de tekst ontbreken verschillende woorden die onder de tekst staan. Vul de woorden op de juiste plaats in, zodat een goedlopende en juiste tekst ontstaat.

In de Raad van de …(1)… Unie (kortweg de Raad van …(2)… of nog korter de Raad) zijn de regeringen van de 25 …(3)… vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europese …(4)… de wetgevings- en begrotingstaak uit. Ook neemt zij de beslissingen over het buitenlands en veiligheidsbeleid.De Raad vergadert in …(5)… samenstelling, al naar gelang het …(6)… waarover vergaderd wordt. Zo zullen bijvoorbeeld, als het over …(7)… gaat, de 25 ministers van Landbouw aan de vergadering deelnemen en spreken we van de …(8)... Voor economische en financiële onderwerpen kennen we de …(9)…, voor het milieu de Milieuraad enz.De variatie in samenstelling en benaming van de diverse raden doet niets af aan het feit dat het steeds blijft gaan om …(10)… Raad als instelling: alle besluiten zijn besluiten van de Raad van de Europese Unie. In de praktijk is er sprake van negen verschillende Raden.

wisselende, Landbouwraad, één en dezelfde, Ministers, Ecofinraad, lidstaten, Europese, landbouw, Parlement, beleidsterrein

30 EUROPA ZONDER GRENZEN

Bij de oprichting van de EEG, door de ondertekening van het Verdrag van Rome op 25 maart 1957, was één van de doelstellingen om na een overgangsperiode te komen tot een gemeenschappelijke markt. Op 1 juli 1987 trad de Europese Akte in werking als betekenisvolle aanvulling op en wijziging van het Verdrag van Rome. Hierbij werd ter vervanging van het begrip "gemeenschappelijke markt", de term "interne markt" geïntroduceerd, die gedefinieerd werd als een ruimte zonder binnengrenzen, waarin het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal is gewaarborgd.Om in 1993 deze interne markt te bereiken, moesten honderden belemmeringen verdwenen zijn. De volgende stap was voor een aantal bestaande lidstaten de wens te komen tot een Europese Monetaire Unie en een andere breed gedragen wens was te komen tot uitbreiding van de Unie met meer lidstaten.

a Uit hoeveel landen bestaat de Europese Unie nu?b Noem naast de Europese Commissie nog 2 organen van de Europese Unie.c Maak duidelijk dat grote nationale BTW-verschillen voor sommige consumenten juist

voordelig kunnen zijn bij realisatie van de interne markt.d Verklaar dat het mogelijk is dat een lidstaat, die zijn BTW-tarief verlaagt, toch een hoger

bedrag aan BTW-opbrengsten zal kunnen ontvangen.e Waarom zullen met name multinationale ondernemingen (kunnen) profiteren van het

wegvallen van de grenzen in Europa?f Geef een reden waarom de relatief hoge Nederlandse collectieve lastendruk in een Europa

zonder grenzen in het nadeel zal (kunnen) werken voor de Nederlandse werknemer.g Noem een verschil tussen een economische unie en een economische monetaire unie?

31 Vóór 1 oktober 2003 was het autoproducenten toegestaan hun verkooppunten te beperken tot dealers die slechts één merk auto verkochten omdat aanvankelijk werd aangenomen dat

14

auto's zo complex waren dat de verkoop diende te worden beperkt tot gespecialiseerde, exclusieve distributeurs. Dit exclusiviteitrecht is nu door de EU afgeschaft omdat het niet langer noodzakelijk wordt geacht. Dealers kunnen nu meerdere merken auto's verkopen. Bovendien kunnen zij zich beperken tot de verkoop van auto's, en de reparatie en het onderhoud overlaten aan andere bedrijven, of omgekeerd.

a Leg uit dat door deze maatregel de concurrentie kan toenemen.b Leg uit dat de EU met deze maatregel vooral de kleinere autohandelaren wil beschermen.

32 Werkgelegenheid in EuropaEen belangrijke doelstelling van de Europese Unie (EU) is de verhoging van de levensstandaard van haar burgers. De regeringen in de EU streven in dit verband naar groei van de werkgelegenheid. Dat lukt in het ene land beter dan in het andere. De onderstaande figuur brengt dat in beeld. De percentages hebben betrekking op het einde van het jaar.

a In welk jaar of in welke jaren is de werkgelegenheid in Nederland gedaald?b Komt de lijn voor de Europese Unie hoger of lager te liggen als Duitsland geen deel zou

uitmaken van de EU? Verklaar het antwoord.c Bereken met hoeveel procent de werkgelegenheid in Nederland in 1998 ten opzichte van

1997 meer gegroeid is dan die in de EU (in ten minste 2 decimalen).

Ontwikkelingen kunnen ook zichtbaar gemaakt worden met indexcijfers.d Druk de omvang van de werkgelegenheid in Nederland in de jaren 1997 en 1998 uit in een

indexcijfer met 1996 als basisjaar (in ten minste 2 decimalen).

Havo deelvak 2001-I-3

33 Melk moetIn een land binnen de EU wordt de melkprijs in principe bepaald door vraag en aanbod. De overheid van dit land kan echter in de prijsvorming ingrijpen. Als daardoor overschotten ontstaan, worden deze door de overheid van dit land opgekocht.De figuur geeft de situatie op de melkmarkt in dit land weer. De overheid heeft de melkprijs vastgesteld op € 0,30 per liter. Dat is de prijs die boeren ontvangen als ze melk aan de melkfabrieken leveren of als deze door de overheid wordt opgekocht.

15

Als de overheid niet had ingegrepen zou de melkprijs per liter ...(1)... cent hebben bedragen. De vastgestelde prijs is daarom een ...(2)... prijs. Door dit ingrijpen van de overheid wordt het inkomen van de ...(3) ... beschermd.

a Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te krijgen?Bij (1) 1,5 / 5 / 20 / 30 / 50bij (2) maximum / minimumbij (3) boeren / melkfabrieken / melkconsumenten

b Ontstaat er door het ingrijpen van de overheid een aanbodoverschot of een vraagoverschot? Verklaar het antwoord.

c Bereken voor welk totaalbedrag de overheid melk moet opkopen.Hieronder staan drie uitspraken over gevolgen voor de melkconsument van dit overheidsingrijpen op de melkmarkt.Uitspraak 1- Door dit overheidsingrijpen neemt het aanbod van melk af.Uitspraak 2- Door dit overheidsingrijpen kan de kwaliteit van melk niet langer gegarandeerd worden.Uitspraak 3- Door dit overheidsingrijpen wordt de melk in de winkel duurder.

d Geef voor elk van deze uitspraken aan of deze juist of onjuist is.

34 Strijd om de renteIn de landen van de Economische en Monetaire Unie (EMU) ontstaat in 2007 een discussie over de ontwikkeling van de rente. Aanleiding zijn de stijgende koers van de euro ten opzichte van de Amerikaanse dollar en een oplopende inflatie.

16

a Bereken met hoeveel procent de koers van de euro ten opzichte van de dollar tussen 2005 en 2007 is gestegen.

b Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen kunnen krijgen op de Amerikaanse markten.

c Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen kunnen krijgen op de Europese markten.

In juni 2007 verhoogt de Europese Centrale Bank (ECB) het belangrijkste rentetarief met een kwart procentpunt tot 4%. Omdat de inflatie in de EMU blijft stijgen, worden verdere renteverhogingen niet uitgesloten. Sommige economen zeggen dat de rentetarieven omlaag zouden moeten. Er ontstaat een debat over de gewenste richting van de verandering van de rentestand. Nicolas Sarkozy is president van Frankrijk. Zijn landgenoot Jean-Claude Trichet is president van de ECB. Sarkozy en Trichet verschillen van mening over de ontwikkeling van de rentestand die wenselijk lijkt, gelet op de economische situatie in Europa in de tweede helft van 2007. Volgens de een is een renteverhoging gewenst, volgens de ander juist een renteverlaging. Zij maken beiden een eigen persbericht, waarin ieder op zijn manier de keuze voor de verandering van de rentestand beargumenteert.

d Schrijf het persbericht van Sarkozy of het persbericht van Trichet.Vermeld in dit bericht wat er met de rentestand moet gebeuren.Gebruik de bronnen om het standpunt te onderbouwen.Gebruik voor het totale bericht maximaal 40 woorden.

Sarkozy en Trichet vinden allebei dat ze het gelijk aan hun kant hebben. De tekenaar van bron 7 laat beiden tegen elkaar zeggen: “U begrijpt geloof ik niet helemaal goed, wie hier eigenlijk de baas is”.

e Leg uit dat Sarkozy en Trichet beiden aanspraak kunnen maken op deze uitspraak.

17

Uit een krant van juli 2007Regeringsleiders van de lidstaten van de EMU zijn er niet in geslaagd één standpunt in te nemen in het debat over de ontwikkeling van de rente. De Franse president Sarkozy maakt, gelet op de voor 2008 verwachte conjuncturele neergang in de EMU, zich zorgen over de rentestand en over de koersontwikkeling van de euro. Andere regeringsleiders zijn tegen een verzwakking van de euro. Eén van hen verwoordt het als volgt: “Een sterke euro heeft ook nadelen, maar is nog altijd beter dan een zwakke euro”.

Havo examen 2009 opgave 2, pilot

35 Lees onderstaand artikel en beantwoord dan de vragen

a Op welke wijze zou de overheid kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van het maatschappelijk verantwoord ondernemen? Geef voorbeelden.

Uit bovenstaand artikel blijkt at de overheid juridische mogelijkheden daartoe schept. b Leg in eigen woorden uit wat de bedoeling van de wet WOK is.c Op welke wijze kunnen consumenten en producenten met deze wet in de rug bijdragen aan

meer MVO.

36 Rekenen in de fileVan onze verslaggeefster (2008)Den Haag – In de discussie rond de kilometerheffing is de minister van Verkeer en Waterstaat duidelijk. Uiterlijk in 2011 wil hij een heffing per gereden kilometer invoeren die het aantal files laat afnemen. De tarieven zullen afhankelijk worden van tijd, plaats, verbruik en milieuclassificatie van de auto. Milieuclassificatie vindt plaats op basis van de mate waarin de weggebruiker bijdraagt aan milieuverontreiniging en onveiligheid.

18

Kamerbrief inzake rapport Wet Openbaarheid productie en Ketens (WOK)Minister Koenders en Staatssecretaris Heemskerk boden vorige week het rapport “De Wet Openbaarheid productie en Ketens (WOK) Onderzoek naar de juridische, technische en economische haalbaarheid en een inventarisatie van opinies” aan. De Minister voor Ontwikkelingssamenwerking had dat in november 2007 aan de Kamer toegezegd. Hij zou in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken de mogelijkheid tot invoering van een Wet Openbaarheid van productie en Ketens (WOK) te onderzoeken. Een Wet Openbaarheid van productie en Ketens (WOK) wil wettelijk zekerstellen dat consumenten, burgers, maatschappelijke organisaties en andere partijen die bedrijven vragen stellen over de manier waarop hun producten en diensten tot stand komen, op die vragen antwoord krijgen.(Bron: duurzaam-ondernemen.nl, 28-04-2009)

Op die manier draagt deze maatregel ook bij aan een duurzame ontwikkeling van de Nederlandse economie, aldus de minister. De Belastingdienst gaat de heffing innen. Als de heffing effectief is zullen automobilisten kiezen om eerder of later van huis te vertrekken, thuis te blijven werken of dichter bij het werk te gaan wonen. Houders van buitenlandse kentekens zullen in Nederland jaarlijks een vergunning moeten kopen tegen een vaste prijs, ongeacht het aantal kilometers dat ze in ons land rijden.

Met deze kilometerheffing wordt niet het bezit van een auto belast, maar het gebruik. Bij de invoering van deze heffing zullen de motorrijtuigenbelasting (mrb) en de aanschafbelasting op auto’s (bpm) verdwijnen. Vaste lasten maken zo plaats voor variabele lasten. Tegenstanders van de kilometerheffing menen dat in de huidige situatie, vóór de invoering van de kilometerheffing, het gebruik van de auto al fors wordt belast.

a Noem een belasting waaraan automobilisten, in de huidige situatie, méér betalen naarmate ze de auto méér gebruiken.

De voorstellen van de minister roepen uiteenlopende reacties op. Zo is de vereniging ‘Groene Wielen’ gematigd positief. Zij denkt dat een kilometerheffing uiteindelijk ook bijdraagt aan het bevorderen van duurzame economische groei. In een flyer heeft Groene Wielen haar redenering samengevat. De zes onderstaande zinnen vormen samen die redenering:1 De overheid voert de voorgestelde kilometerheffing in.2 De vraag naar autobrandstoffen daalt.3 Het gebruik van de auto wordt duurder.4 De olievoorraden slinken minder snel.5 Het gebruik van de auto zal afnemen.6 Duurzame economische groei wordt bevorderd.

b Maak die redenering van de vereniging Groene Wielen. Zet daartoe de bovenstaande nummers in een juiste volgorde van oorzaak en gevolg. Begin met 1.

flyer ‘Groene Wielen’

Camiel Wagenmakers is verheugd over het voorstel van de minister: invoering van een kilometerheffing op basis van milieuclassificatie (zie tabel hieronder) in combinatie met het afschaffen van de mrb en de bpm. Afhankelijk van het aantal kilometers dat automobilisten jaarlijks rijden, gaan zij na in voering van dit voorstel meer of minder betalen.Al jaren rijdt Camiel in een Volksauto Wave met benzinemotor, gemiddeld 12.000 kilometers per jaar. Hij overweegt een nieuwe auto te kopen.

voorstel voor een kilometerheffing per gereden kilometer per jaar naar milieuclassificatie

19

nieuwste model Volksauto Wave: prijzen en bedragen

c Bereken op basis van deze bronnen of het voorstel van de minister voor Camiel financieel voordelig of nadelig is, bij aanschaf en gebruik van een nieuwe auto van hetzelfde merk en type.

Er zijn ook afwijzende reacties op de plannen van de minister. Hieronder volgen er twee.1 “Deze verschuiving in de belastingen en heffingen op auto’s gaat ons buitenlandse klanten

kosten”, zegt Paul Pieck, eigenaar van een groot pretpark in het oosten van Nederland.2 “Slecht voor de handel in tweedehands auto’s”, aldus Jo Karmans (zie artikel hieronder).

d Verklaar het standpunt van Paul Pieck.

e Beschrijf de redenering van Jo Karmans, die zegt dat afschaffing van de bpm nadelig is voor de handel in tweedehands auto’s.

Havo herexamen 2009 opgave 2 pilot

37 Lees het artikel de nobele manager.a Wat versta je onder maatschappelijk verantwoord ondernemen?b Geef zelf een definitie van het begrip “gedragscode”.c Gedragscodes kunnen betrekking hebben op een milieuvriendelijke productie. Noem nog

twee zaken waar deze codes betrekking op kunnen hebben. (Even zoeken met Google op Internet en je vindt genoeg voorbeelden).

20

Interview in de Autowinnaar, maart 2008“Dit is niet mogelijk!”, aldus Jo Karmans van de brancheorganisatie Automobiel-bedrijven Nederland. “Als bij de invoering van de kilometerheffing de bpm in één klap wordt afgeschaft, zal dat de doodsteek zijn voor de handel in tweedehands auto’s. De bpm is een belasting die bij aanschaf wordt betaald. Wanneer de auto na een aantal jaren wordt verkocht, wordt de bpm als het ware ‘meeverkocht’ aan de volgende eigenaar.”

De nobele managerIn de huidige tijd met zijn ongebreidelde mogelijkheden moeten bedrijven er op letten dat hun reputatie goed is, dat ze een gedragscode hebben. Een bedrijf zonder goede reputatie redt het niet meer, men moet maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ongeveer 50% van de honderd grote bedrijven hebben een gedragscode geformuleerd en dat percentage neemt jaarlijks toe.Shell en Greenpeace stonden vaak lijnrecht tegenover elkaar. Als je tegenwoordig hun bedrijfscampagnes bestudeert, zie je nieuwe Shellspots die je eerder bij een Greenpeace reclame zou verwachten. Reclames die doen vermoeden dat benzine zo schoon is dat je erin kunt zwemmen. De tactieken veranderen, Greenpeace koopt aandelen van Shell om tijdens de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering van Shell in de richting van de ontwikkeling van schone en duurzame energie te kunnen sturen.

38 Top ijs en Maatschappelijk Verantwoord OndernemenIn Italië noemt men de ijskeuken ‘il laboratori’, ofwel het laboratorium. Hieruit blijkt wel dat het creëren van een nieuwe ijssmaak een serieuze aangelegenheid is. Het was in vroeger tijden bij Italiaanse ijs-bereiders ten strengste verboden om in hun ijskeuken te komen. Zij waren namelijk bang dat de geheime receptuur, die al jaren ‘in de familie’ was, bij anderen bekend zou worden. Het geheim van lekker ijs maken begint bij de grondstoffen. Alleen de allerbeste kwaliteit is goed genoeg. Er dient altijd vers fruit, noten of chocolade gebruikt te worden van premium kwaliteit. Voor afwijkende smaken worden zogenaamde pasta’s uit Italië gebruikt. Pasta’s zijn extracten, dat wil zeggen extra sterk smakende ingedikte siropen waarbij alleen met topkwaliteit merken wordt gewerkt zoals Elenka, Lazzaris, en Pernigotti. Elenka is bijvoorbeeld een smaakstoffenfabriek gevestigd in Sicilië die een koffie-extract maakt van echte Italiaanse espresso-koffie. Niet alleen de kwaliteit van het ijs is belangrijk maar ook de kwaliteit van de leefomgeving. Leveranciers mogen alleen milieuvriendelijke producten leveren die geen belasting voor de omgeving betekenen. Er worden verder geen onnatuurlijke geur-, kleur- of smaakstoffen gebruikt. Verder moet cacao ‘slave-free’ zijn en het fruit zoveel mogelijk ‘fair-trade’.Jerry Greenfield, één van de oprichters van Ben&Jerry (ijsproducenten) stond samen met Ben Cohen vanaf het begin al voor menselijke waarden in hun bedrijf en in de samenleving. Zij vinden dat de ondernemers de mogelijkheid hebben om het verschil te maken. Met andere woorden: het gaat om ijs van een geweldige kwaliteit maar het gaat ook om maatschappelijke verantwoord ondernemen waarbij een duurzame wereld en gelijkwaardigheid van mensen de kernwoorden zijn.

a Geef het verband aan tussen kwaliteit en arbeidsomstandigheden enerzijds en maatschappelijk verantwoord ondernemen anderzijds.

b De kwaliteit van het ijs kan op verschillende manieren worden benaderd. Noem daarvoor een aantal voorbeelden, zoals uit het artikel blijkt.

39 Veel bedrijven hebben de ondernemingsvom van een Naamloze Vennootschap. Deze vorm kan een beleid van maatschappelijk verantwoord ondernemen in de weg staan, omdat daar vaak sprake is van een “stakeholders” benadering.

a Wie is/zijn eigenaar van een NV?b Wat zijn stakeholders?c Waarom staat deze ondernemingsvorm het MVO in de weg.d Op welke wijze kan de consument eraan bijdragen dat ook grote NV’s meer andacht gaan

besteden aan MVO?

40 “Als je dan toch levensmiddelen nodig hebt, denk dan eens aan producten die met eerlijke handel verkregen zijn.” Dit stond in de folder die Kees las ter gelegenheid van de Fair-trade-week. “Die producten smaken heerlijk en je weet dat de boeren in de ontwikkelingslanden een goede prijs krijgen.”

21

De allerarmsten in de ontwikkelingslanden werken voornamelijk in de landbouw. Zij profiteren het meest van economische groei in hun land als de landbouwsector hard groeit.In onderstaande tabel staat aangegeven het aandeel van de drie sectoren in het nationaal inkomen van een land. Ook staat vermeld de bijdrage aan de economische groei per sector. De economische groei in dit land bedroeg 1,0%.

a Bereken hoeveel de groei van de landbouwsector bedroeg.

Eerlijke handel uitdrukken in een percentage van de totale wereldhandel is zinloos. Die handel komt bij lange na niet boven één procent uit. Het is beter van enkele producten de getallen te bekijken. Koffie is bijvoorbeeld zo'n product. Van de 110 miljoen verkochte zakken koffie per jaar worden er 1½ miljoen zakken koffie verkocht voor de eerlijke handel.

b Hoeveel procent maakt de eerlijke handel in koffie uit van de totale wereldhandel in koffie? Geef je berekening.

Van nog eens 1½ miljoen zakken koffie is bekend dat de producenten geen gegarandeerde prijs krijgen, maar wel dat deze koffie onder goede arbeidsomstandigheden geproduceerd is. Daar is bijvoorbeeld geen kinderarbeid aan te pas gekomen. Kinderarbeid is slecht voor de ontwikkeling van een land. Kinderarbeid leidt steeds opnieuw tot kinderarbeid.

c In welke van de onderstaande regels staan de tussenstappen in een zodanige volgorde dat ze een juiste redenering vormen?1 Kinderen moeten bijdragen aan het gezinsinkomen.2 In het land kan geen hoogwaardige productie plaatsvinden.3 Het inkomen in het land is laag.4 Kinderen volgen geen onderwijs.5 De bevolking van het land bezit weinig kennis.A kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 2 → 1 → 5 → kinderarbeidB kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 5 → 1 → 2 → kinderarbeidC kinderarbeid leidt tot → 4 → 1 → 2 → 3 → 5 → kinderarbeidD kinderarbeid leidt tot → 4 → 5 → 2 → 3 → 1 → kinderarbeidE kinderarbeid leidt tot → 5 → 1 → 3 → 4 → 2 → kinderarbeidF kinderarbeid leidt tot → 5 → 3 → 1 → 4 → 2 → kinderarbeid

Veel ontwikkelingslanden hebben een monocultuur. In Mali, Burkina Faso en Benin (landen in Afrika) leeft meer dan 50 procent van de bevolking van de katoenteelt.

d Waarom is een monocultuur slecht voor de economie van een land?

Veel ontwikkelingslanden zitten helemaal niet te wachten op medelijden uit de rijke wereld. Hun motto is: “Geef ons eerlijke handelsvoorwaarden, geen hulp.”

e Waarom zijn eerlijke handelsvoorwaarden meestal beter voor een ontwikkelingsland dan hulp?

22

In ons land is Max Havelaar een bekend voorbeeld van een organisatie die eerlijk handelen als doelstelling heeft. Daardoor is de prijs van Max Havelaar koffie in de winkel meestal hoger. Toch zijn er veel commerciële bedrijven, die in hun bedrijfsrestaurants deze duurdere koffie schenken.

f Geef een reden waarom een commercieel bedrijf dan voor Max Havelaar kiest.A Deze koffie laat werknemers harder werken.B Het is beter voor de gezondheid van de werknemers.C Het is goed voor het imago van het bedrijf.D Werknemers drinken minder koffie, het is niet zo lekker.

Max Havelaar koopt in bij kleine boeren. Max Havelaar volgt de marktprijs voor dat product en geeft daar een kleine toeslag op. Daarnaast stelt Max Havelaar voor dat product een minimumprijs vast.

g Waarom is die minimumprijs belangrijk voor de toekomst van de kleine boer?

Eerlijke handel klinkt zo eenvoudig. Toch heeft deze manier van handel drijven niet alleen voorstanders. Tegenstanders geven het volgende argument: “De bevolking van de arme landen gaat er niet op vooruit.”

h Geef een verklaring voor dit argument.

41 Doordat we steeds welvarender worden, kopen we met z’n allen steeds meer auto’s. Dat levert een aantal problemen op. De uitlaatgassen van auto’s zorgen voor het ontstaan van zure regen en het stijgend brandstofverbruik leidt tot een toenemend broeikaseffect. Een stijging van het autobezit heeft dus negatieve gevolgen voor het milieu.

a Noem nog een ander negatief gevolg voor het milieu van de stijging van het aantal auto’s.

Autofabrikanten ontwikkelen motoren die minder benzine verbruiken. Een voorbeeld is de hybride auto, een auto met een combinatie van een benzinemotor en een elektromotor.

b Waarom ontwikkelen autofabrikanten dit soort nieuwe technieken?Autofabrikanten ontwikkelen nieuwe technieken om ……(1) ……, daardoor ……(2) …… en daardoor ……(3) ……Neem voor je antwoord bovenstaande zin over en vul drie van de vier gegeven antwoordmogelijkheden in. Je kunt kiezen uit:beter te kunnen concurrerenmeer winst te makenzuiniger auto’s te producerenmeer werknemers aan te nemen

De overheid kan een subsidie geven bij de aankoop van een milieuvriendelijke auto. Dit maakt de aankoop van bijvoorbeeld de Toyota Prius aantrekkelijk. Deze auto werd gekozen tot ‘Auto van het jaar 2005’. Ondanks de hoge verkopen verwacht de directie van Toyota dat het nog tot 2007 zal duren voordat er winst kan worden behaald.

c Verklaar waarom er pas in 2007 winst kan worden behaald op de verkoop van de Toyota Prius.

Paul van Meegeren van milieuorganisatie ‘Milieu Centraal’ zegt: “Hybride auto’s zijn de toekomst. Op korte termijn moeten we andere maatregelen nemen tegen de uitlaatgassen.”

d Geef een voorbeeld van een overheidsmaatregel waardoor de hoeveelheid schadelijke uitlaatgassen kan verminderen.

Hybride auto’s

23

De hybride auto die sinds 2002 in Nederland verkocht wordt, combineert de voordelen van de elektromotor met die van de benzinemotor. De auto heeft een elektromotor voor aandrijving bij lage snelheden, gecombineerd met een zeer zuinige benzinemotor. De hybride auto veroorzaakt minder luchtvervuiling en kan tot 25 procent brandstof besparen in vergelijking met een benzineauto. De auto is wel 30 procent zwaarder en 30 procent duurder om te produceren dan een vergelijkbaar model met alleen een benzinemotor. Dankzij een gehele of gedeeltelijke vrijstelling van de BPM (verbruiksbelasting op auto’s) is de verkoopprijs van een hybride auto slechts 10% hoger dan die van een vergelijkbare auto. Tevens krijgt de eigenaar van een hybride auto korting op de motorrijtuigenbelasting.

“Tot wel € 7.456 belastingvoordeel”, staat er in de folder van Toyota te lezen. De maximale vrijstelling BPM is echter € 3.922.

e Is deze informatie in de folder een verkooppraatje of kan het kloppen wat Toyota beweert? Verklaar je antwoord.

Frank Berendsen koopt de Toyota Prius. Zijn buurman koopt een vergelijkbare middenklasse auto. Beiden rijden 15.000 km per jaar. De gemiddelde benzineprijs is € 1,20 per liter.

f Hoeveel bespaart Frank Berendsen op zijn benzinekosten per jaar in vergelijking met zijn buurman? Geef de berekening.

42 Op de Engelse televisie is het programma “Golden Balls” populair. Door de volgende site te bezoeken http://www.youtube.com/watch?v=p3Uos2fzIJ0 krijg je een goed beeld van dat programma. Twee kandidaten mogen een geld bedrag verdelen. Zij hebben twee “gouden” ballen tot hun beschikking. Op de ene staat split en de andere steal. Als ze allebei de “splitbal” kiezen verdelen ze het bedrag. Kiest één van de twee de “splitbal” en de ander de “stealbal” krijgt de stealbal-houder alles en de splitbal-houder niets. Kiezen ze allebei de “stealbal”, dan ontvangt niemand iets.

24

a Op wel economisch dilemma berust dit spelprogramma? Licht je antwoord toe.

Voordat beide spelers hun bal tonen, mogen ze met elkaar overleggen. b Leg uit welke rol zaken als vertrouwen en reputatie spelen in het onderhandelingsproces

43 Beschrijf aan de hand van onderstaand afbeelding het prisonersdilemma

44 Uit een Engelse krant:

25

Volgens de cartoonist kun je met het prisonersdilemma uitleggen waarom het zo moeilijk is om uit de economische crisis te geraken. Leg de gedachtengang van de cartoonist uit.

45 Plasterk: staanplaats in theater als optie voor bezuinigingMinister Plasterk van Cultuur ziet de terugkeer van het schellinkje, de laagste rang in een schouwburg, als oplossing voor bezuiniging. Hij liet dit dinsdag weten na het adviesrapport van de Raad voor Cultuur in ontvangst te hebben genomen. Uit het regeerakkoord bleek dat het nieuwe kabinet 100 miljoen extra uittrekt voor cultuur en monumentenzorg. Maar er moet wel 50 miljoen bezuinigd worden op kunstsubsidies. Hiervoor wil het kabinet het profijtbeginsel toepassen. De Raad voor Cultuur heeft de minister gevraagd zich met het kabinet nog eens te bezinnen op dit plan. De kunstsector is bang voor forse prijsverhogingen. Met name de toegangskaartjes voor podiumkunsten zouden door deze maatregel onbetaalbaar worden. Volgens de Raad strookt dit niet met het voornemen van het kabinet om burgers meer bij cultuur te betrekken.Plasterk zelf denkt dat dit negatieve effect voorkomen wordt door prijsverschillen in te voeren. De prijs voor galaconcerten op vrijdagavond verhogen en verlagen voor studentenconcerten op woensdagmiddag. En een prijsverschil tussen de eerste rang en het zogenaamde schellinkje. Henk Scholten, directeur van het Theater Instituut Nederland(TIN), vindt het "tamelijk treurig dat het profijtbeginsel weer van stal is gehaald". “En daarbij, Plasterk gaat helemaal niet over het schellinkje. In het Nederlandse systeem gaat het Rijk over de gezelschappen en de gemeenten over de podia. En de podia bepalen de toegangsprijzen. Het schellinkje is trouwens niet voor niets afgeschaft. Het hoort bij de achttiende en negentiende eeuwse architectuur. Ik zou niet weten waar ik in de Utrechtse Schouwburg, als ik er nog directeur was, een schellinkje zou moeten inrichten. Staanplaatsen zijn ook verboden door de brandweer.” (Bron: Theatercentraal.nl)

In bovenstaand artikel kun je lezen dat het Rijk 100 miljoen extra uittrekt voor cultuur en monumentenzorg.

a Leg uit dat deze uitgaven van het Rijk positieve externe effecten kan voortbrengen.

Het Rijk wil bezuinigen op kunstsubsidies. De kunstsector is bang voor prijsverhogingen.b Leg uit waarop deze angst is gebaseerd.c Leg uit hoe prijsverschillen volgens Plasterk deze prijsstijgingen kunnen helpen voorkomen.d In de tekst spreekt de auteur twee keer over “het profijtbeginsel”. Leg uit wat daar mee wordt

bedoeld.

46 Twee zussen kochten vier sinaasappelen, Ieder van hen wilde deze sinaasappelen graag hebben. Ze besloten deze vier vruchten te delen. De ene zuster maakte van de schillen van haar twee vruchten een heerlijke marmelade. Zij hield niet van het vruchtvlees en gooide dat weg. De andere zuster maakte van het vruchtvlees van haar twee vruchten een heerlijke fruitsalade en gooide de schillen weg.

a Heeft deze eerlijke verdeling van de sinaasappelen geleid tot een win-win situatie.b Wanneer zou er sprake zijn geweest van een win-win situatie?

47 Economen hanteren de redenering: ‘beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald’. Zij kennen het begrip van ‘verzonken kosten’ (‘sunk costs’) die nooit meer terug zullen worden

26

verdiend en daarom maar beter in één keer kunnen worden afgeschreven. Politiek en ambtenarij zullen een prestigeproject nooit en te nimmer afblazen. Zij redeneren dat daarvoor het zogenoemde ‘point of no return’ al lang voorbij is. Er is al zoveel geld in geïnvesteerd dat afblazen van het project betekent dat al dat geld is weggegooid. Verzonken kosten betekenen echter in ieder geval dat al het geld is weggegooid, die kunnen nooit ofte nimmer meer worden terugverdiend. (JGA van Mierlo)

a Geef voorbeelden van door van Mierlo bedoelde prestigeprojecten, waarbij de verzonken kosten een belangrijke rol spelen om ondanks alle tegenslagen toch door te gaan.

Vanaf maandag 15 februari 2010 is het bijzondere stoomschip Rotterdam weer toegankelijk voor publiek. Het enorme passagiersschip voer jarenlang in dienst van de Holland-Amerika-Lijn tussen Rotterdam en New York, maar is nu omgebouwd tot een drijvend multifunctioneel centrum. In de jaren negentig bleek SS Rotterdam niet meer aan de veiligheidseisen te voldoen. De dure aanpassingen waren voor de rederij niet meer rendabel. Nadat het schip voor verschillende doeleinden in handen van diverse eigenaren was geweest, kocht uiteindelijk Woningcorporatie Woonbron het stoomschip om het na een verbouwing voor horeca- en congresdoeleinden te gebruiken. Na een uitgebreide restauratie in het buitenland keerde het schip in augustus 2008 terug naar thuishaven Rotterdam.De ombouw van het voormalige vlaggenschip van de Holland-Amerika-Lijn ging niet zonder problemen. De kosten waren op enkele tientallen miljoenen euro’s begroot, maar dit liep uiteindelijk op tot een slordige 248 miljoen euro. Woonbron kwam onder toezicht te staan en moest zelfs toezeggen om de aandelen in het schip over te dragen aan andere partijen.

b Leg uit op welke manier verzonken kosten ook hier een rol zullen hebben gespeeld om de verbouwing uiteindelijk af te maken.

In het nieuws kun je dit soort voorbeelden, waarbij verzonken kosten een belangrijke rol spelen, vooral tegen als je hoort spreken van “forse kostenoverschrijdingen”.

c Bedenk een uitgavenpost van de overheid waar regelmatig sprake is van “kostenoverschrijdingen”.

48 Centraal Overleg Arbeidsvoorwaarden Openbare Bibliotheken - COAOBIn het landelijke overlegorgaan Centraal Overleg Arbeidsvoorwaarden Openbare Bibliotheken (COAOB) vindt het overleg plaats over de arbeidsvoorwaarden voor de werknemers in de sector Openbare Bibliotheken. In deze sector werken ca. 9000 personen in dienst van ca. 130 (privaatrechtelijke) werkgevers die een (of meer) voorziening(en) van openbaar bibliotheekwerk instandhouden/beheren.

De arbeidsvoorwaarden voor deze werknemers zijn neergelegd in de Collectieve Arbeidsovereenkomst (CAO) Openbare Bibliotheken. Deze CAO wordt afgesloten door de onderstaande overleg-partners.

Overlegpartners:Werkgeverszijde: • Werkgeversvereniging Openbare Bibliotheken (WOB)Werknemerszijde: • ABVAKABO FNV  • CNV Publieke Zaak

a Overleggen namens de werknemers de vakbonden of de vakcentrales over een CAO? Licht je antwoord toe.

b Waar vindt het overleg plaats over een Centraal Akkoord?c In het overleg kan gesproken worden over prijscompensatie en een initiële loonsverhoging.

Wat is het verschil tussen beide?

27

d Wanneer geldt het resultaat van dit arbeidsoverleg voor iedereen die in deze branche werkt?e Noem zowel voor de werknemers als voor de werkgevers in deze branche een argument

waarom een CAO (voor de hele bedrijfstak) voor hen gunstig kan zijn.

49 Euro legt prijsverschillen blootIn de landen waar de euro als gemeenschappelijke munt is ingevoerd, is van uniforme prijzen nog lang geen sprake. Voor dezelfde producten zijn er prijsverschillen tussen de landen van het eurogebied. Met de komst van de euro zijn die verschillen wel makkelijker af te lezen. Een belangrijke oorzaak van prijsverschillen in het eurogebied is het bestaan van verschillen in belastingsysteem. De Europese Commissie streeft onder andere naar harmonisatie van tarieven van indirecte belastingen binnen de Europese Unie (EU).

a Noem een andere oorzaak van prijsverschillen tussen EU-landen voor hetzelfde product. Licht het antwoord toe.

In onderstaande tabel staat van een aantal producten de consumentenprijs in een aantal EU-landen in euro’s (inclusief btw) op een bepaald moment na de invoering van de euro weergegeven.

Om prijsverschillen tussen landen te vergelijken, kan de verhouding tussen de hoogste en de laagste prijs van een product als maatstaf worden gebruikt.

b Bereken voor welk van de drie producten liter melk, Big Mac en blikje cola het prijsverschil volgens deze maatstaf het grootst is.

In de EU voert elk land tot nu toe zijn eigen belastingpolitiek als het gaat om vervoermiddelen. Daardoor bestaat er een verschil in de opbouw van de consumentenprijs van nieuwe personenauto’s tussen Nederland en Duitsland. Stel dat de consumentenprijs van een middenklassenauto in Nederland als volgt wordt berekend:

netto-catalogusprijsbelasting op personenauto’s en motorrijwielen (bpm) 28,5% + consumentenprijs exclusief btwbtw 19% + consumentenprijs inclusief btw

Door het verschil in belastingtarieven kan de consumentenprijs inclusief btw van een middenklassenauto in Nederland hoger zijn dan in Duitsland, terwijl de netto-catalogusprijs in Nederland lager is dan in Duitsland.

28

In de tabel in deze opgave ontbreekt de consumentenprijs inclusief btw van een middenklassenauto in Nederland. De netto-catalogusprijs van deze auto bedraagt € 11.498.

c Bereken de consumentenprijs inclusief btw van een middenklassenauto in Nederland.

50 Meer marktwerking in IJsseldamIn de gemeenteraad van IJsseldam wordt gediscussieerd over de kwaliteit van het openbaar vervoer in IJsseldam. Alle politieke partijen zijn het eens over de doelstelling: openbaar vervoer moet betaalbaar zijn voor de consument, niet te veel kosten voor de overheid en een goede dienstverlening bieden voor zoveel mogelijk burgers. De partijen verschillen echter van mening over de manier waarop dit bereikt kan worden.De huidige situatie - Het openbaar vervoer in IJsseldam wordt uitsluitend door het Stedelijk Busbedrijf (SBB) met bussen verzorgd. Het SBB is eigendom van de gemeente en streeft niet naar winst. Belangrijke beslissingen van het SBB moeten worden goedgekeurd door de gemeenteraad. De gemeenteraad bepaalt elk jaar welk bedrag de gemeente beschikbaar stelt als bijdrage in de exploitatie van het SBB. De laatste jaren heeft de gemeenteraad enkele keren een extra subsidie moeten geven om onverwachte verliezen van het SBB te dekken. Burgers klagen veel over de kwaliteit van het openbaar vervoer in IJsseldam: lange wachttijden en onvriendelijk personeel worden het meest genoemd.Plan van Burgemeester en Wethouders - Andere busbedrijven dan het SBB krijgen ook de mogelijkheid het busvervoer in IJsseldam te verzorgen, waardoor marktwerking invloed krijgt op het openbaar vervoer. De gemeente stelt een aantal eisen waaraan het busvervoer in IJsseldam moet voldoen. Deze eisen betreffen de routes die bussen moeten rijden en het minimale aantal busritten per uur in de spits en buiten de spits. Geïnteresseerde busmaatschappijen geven aan tegen welke bustarieven aan deze eisen kan worden voldaan. De gemeente zal kiezen voor de busmaatschappij die het beste aanbod doet. Die busmaatschappij krijgt het recht vijf jaar het busvervoer in IJsseldam te verzorgen. Om mee te kunnen doen aan de biedingen, moet het SBB worden omgezet in een naamloze vennootschap (nv) die in haar bedrijfsbeslissingen onafhankelijk is van de gemeente.

Aan jou is gevraagd een artikel te schrijven voor de opiniepagina van de stadskrant van IJsseldam waarin het plan van Burgemeester en Wethouders wordt verdedigd.Het artikel begint als volgt:“Burgemeester en Wethouders zijn van plan marktwerking in het openbaar vervoer in IJsseldam toe te laten. In dit artikel wil ik een pleidooi houden voor dit plan.”Schrijf het vervolg van het artikel. In het artikel moeten de volgende aspecten aan de orde komen.a Het gevolg voor de tarieven die de burgers moeten betalen voor het openbaar vervoer.b Het gevolg voor de kwaliteit van het openbaar vervoer.Daarnaast moet in het artikel naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten aan de orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in het artikel past.1 Het gevolg voor de uitgaven van de gemeente aan het openbaar vervoer.2 Een motief voor de overheid om het openbaar vervoer minder sterk als bemoeigoed te behandelen.3 Een nadeel voor de consument van besluitvorming via het budgetmechanisme bij het streven naar goed openbaar vervoer.Aanwijzingen:−De onderdelen van het artikel moeten logisch op elkaar aansluiten.−Gebruik voor het vervolg van het artikel 120 woorden; een afwijking van 20 woorden is toegestaan.

29

51 uit een krant (oktober 2003):Eindelijk akkoordEr is in de Stichting van de Arbeid een centraal akkoord voor volgend jaar gesloten. Regering, werknemersorganisaties en werkgeversorganisaties zijn het daarin eens geworden over een beperking van de loonstijging. Er is onder andere afgesproken dat de cao-lonen volgend jaar met maximaal 2,5% zullen stijgen, wat minder is dan de verwachte inflatie. Deze beperking van de loonstijging kan een bijdrage leveren aan een verbetering van de concurrentiepositie van Nederland. Naast het loonniveau zijn factoren als scholingsgraad van de beroepsbevolking, klimaat en infrastructuur bepalend voor de internationale concurrentiepositie.

a Leg uit hoe een verbetering van de scholingsgraad van de beroepsbevolking van een land de concurrentiepositie van dat land kan verbeteren.

b In welk jaar of in welke jaren zijn de loonkosten per eenheid product in Duitsland ten opzichte van het voorafgaande jaar gedaald?

In 2002 zijn de loonkosten per werknemer in Nederland ten opzichte van 1998 met 15% gestegen.

c Bereken, in 1 decimaal nauwkeurig, met hoeveel procent de arbeidsproductiviteit in Nederland in 2002 ten opzichte van 1998 is veranderd.

52 Tevreden werkgeversIn 2007 ontvingen de werknemers in een land een bruto cao-loon dat nominaal 0,8% hoger lag dan in 2006. Vanwege de prijsontwikkeling was er in 2007 echter sprake van een daling van het reële cao-loon (zie figuur). De werkgevers zagen in 2007 de loonkosten per werknemer ten opzichte van 2006 stijgen met 1,3%. Tegenover deze loonstijging stond in 2007 een toename van de arbeidsproductiviteit per werknemer met 2% ten opzichte van 2006. De loonkosten per eenheid product daalden dus.Na afloop van de cao-onderhandelingen stonden de gezichten van de werkgevers dan ook een stuk vrolijker dan die van de werknemers.

30

a Waaruit bestaat het verschil tussen de loonkosten per werknemer en het bruto cao-loon per werknemer?Kies een van de onderstaande antwoorden.−uit het netto-loon−uit de arbeidsproductiviteit−uit de ingehouden loonbelasting en sociale premies−uit de sociale premies die voor rekening van de werkgever komen

b Bereken de procentuele daling van de loonkosten per eenheid product in 2007 ten opzichte van 2006 (in ten minste 2 decimalen).

c Zijn er volgens de figuur een of meer jaren geweest waarin er in dit land geen inflatie was? Verklaar het antwoord.

Gegeven zijn de onderstaande uitspraken.1 Een cao komt tot stand na onderhandelingen tussen de werknemers van een bedrijf en de leiding van dat bedrijf.2 In 2007 waren de prijzen gemiddeld 0,1% hoger dan in 2006.3 De ontwikkeling van het nominale bruto cao-loon kan er op wijzen dat de arbeidsmarkt in de jaren 2000-2003 krapper was dan in de jaren 2004-2007.

d Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.

53 uit een krant:Meer zit er echt niet in!Vandaag start het cao-overleg voor de 3.000 Nederlandse werknemers van internationaal handelsbedrijf De Vlam. De vakbonden houden vast aan een loonstijging van 2,5 procent. Die loonstijging komt precies overeen met de inflatie in Nederland. Voor de directie van De Vlam is die looneis onbespreekbaar. Het bedrijf heeft te maken met keiharde buitenlandse concurrentie en een tegenvallende internationale conjunctuur. Een woordvoerder van het bedrijf stelt: “Aangezien een prijsverhoging voor ons bedrijf niet tot de mogelijkheden

31

behoort en de niet-loonkosten per product gelijk blijven, tast een loonstijging van 2,5 procent onze winst per eenheid product aan.”De loonstijging van 2,5 procent is de ...(1)... loonstijging. Bij die loonstijging zal het bruto reële loon ...(2)... zodat er sprake is van ...(3)....

A Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te krijgen?bij (1) nominale / reëlebij (2) dalen / gelijk blijven / stijgenbij (3) een incidentele loonstijging / een initiële loonstijging / prijscompensatie

b Leg uit dat het voor De Vlam onwenselijk kan zijn de prijzen te verhogen gezien de ‘keiharde buitenlandse concurrentie’.

C Leg uit dat het voor De Vlam onwenselijk kan zijn de prijzen te verhogen gezien de ‘tegenvallende internationale conjunctuur’.

De woordvoerder van De Vlam gaat er bij zijn stelling vanuit dat de arbeidsproductiviteit in het bedrijf toeneemt met ... procent.

D Wat moet op de stippellijn worden ingevuld om een economisch correcte tekst te krijgen?− meer dan 2,5− minder dan 2,5− precies 2,5

54 De euro wordt duur betaald

b Leg uit wat Gerard bedoelt met ‘euro-inflatie’.

Tanja en Gerard hebben het gevoel dat winkeliers de invoering van de euro hebben misbruikt om de prijzen te verhogen. Tanja maakt een overzicht van oude en nieuwe prijzen van een paar producten.

b Met hoeveel procent is het parkeertarief binnenstad gestegen? Laat de berekening zien.

De winkelier die de croissant verkoopt heeft de prijs na de invoering van de euro verhoogd. De nieuwe prijs van € 0,99 is bewust gekozen als een vorm van prijsbeleid.

c Leg dit prijsbeleid uit.

Gerard is gek op hamburgers. Hij bekijkt de onderstaande afbeelding uit een krant. Wat kost een Big Mac in euro's?

32

d Welke functie heeft geld in deze afbeelding? A rekenmiddel, B ruilmiddel of C spaarmiddel

“Met de komst van de euro is het inderdaad gemakkelijker om de prijzen van een Big Mac tussen de verschillende landen te vergelijken,” zegt Gerard, “maar, wat doe ik er mee?”

e Noem een reden waarom het voor Gerard moeilijk is voordeel te halen uit deze prijsvergelijking.

55 uit een krant (augustus 2003): Sombere toekomst bankbiljetIn 2002 waren in de eurolanden meer dan 8 miljard eurobiljetten in omloop met een gezamenlijke waarde van bijna € 400 miljard. Er komen steeds meer valse eurobiljetten in omloop. In de eerste zes maanden van 2003 zijn in de eurolanden 60% meer valse eurobiljetten uit omloop gehaald dan in de eerste zes maanden van 2002. Omdat elk vals biljet er een teveel is, gaat De Nederlandsche Bank (DNB) publiek en winkeliers voorlichten over de veiligheidskenmerken van de bankbiljetten.Vanwege het risico accepteren veel winkeliers biljetten van € 500 en € 200 niet. Volgens sommige economen zal het niet lang duren voordat ook de biljetten van € 100 en € 50 niet meer algemeen geaccepteerd worden. De groei van het aantal vervalsingen zal het gebruik van pinpassen, internetbankieren en chipknip stimuleren.

a Bereken het totale aantal valse eurobiljetten dat in de eerste zes maanden van 2002 uit omloop werd gehaald.

b Welke geldfunctie dreigen de biljetten van € 500 en € 200 volgens de tekst te verliezen?

33

We maken onderscheid tussen de nominale en de reële waarde van geld.Hieronder staan drie uitspraken:uitspraak 1: Op biljetten en munten staat de waarde van het biljet respectievelijk de munt aangegeven.uitspraak 2: Op een biljet van € 200 komt het cijfer 200 op de voorzijde vier keer voor.uitspraak 3: In 2003 kende Nederland een inflatie van 1,4%, waardoor de koopkracht van de euro daalde.

c Geef voor elke uitspraak aan op welke waarde de uitspraak betrekking heeft.

We maken onderscheid tussen chartaal (bankbiljetten en munten) en giraal geld (bankrekeningen). Op dit moment is de verhouding 15% chartaal en 85% giraal.

d Zal het aandeel van giraal geld toenemen, afnemen of gelijk blijven als er steeds meer vals geld in omloop komt? Verklaar het antwoord met behulp van de tekst. soort biljet

56 uit een krant (mei 2003): Centrale banken gooien rente in de strijd De Amerikaanse centrale bank verlaagde sinds 2000 herhaaldelijk haar rentetarieven. Dat gebeurde met het oog op de tegenvallende groei van het nationale product in de Verenigde Staten van Amerika (VS). De Europese centrale bank verlaagde ook haar rentetarieven. Midden 2001 werd de rente in de VS lager dan die in de EMU (Economische en Monetaire Unie). Dat liet de koers van de euro niet ongemoeid.

a In welk kwartaal of in welke kwartalen daalde volgens de figuur het nationale product in de VS?

b Leg uit hoe een renteverlaging in een land de groei van het nationale product van dat land kan stimuleren.

Als de rente in de VS lager is dan die in de EMU, kan het voor internationale beleggers …(1)… worden om in de EMU te beleggen. Daardoor zal op de valutamarkten …(2)… euro’s toenemen, waardoor de koers van de euro zal ...(3)....

c Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te krijgen? bij (1) aantrekkelijker / minder aantrekkelijk bij (2) de vraag naar / het aanbod van

34

bij (3) dalen / stijgen

In het onderstaande schema is weergegeven dat een stijgende koers van de euro gevolgen heeft voor de groei van het nationale product van de EMU.

d Wat moet in het schema bij (1), (2), (3) en (4) worden ingevuld om een economisch correcte redenering te krijgen? bij (1) daalt / stijgt bij (2) daalt / stijgt bij (3) daalt / stijgt bij (4) daalt / stijgt

35