De levensloop van de De levensloop van de zonzon

Van gaswolk via hoofdreeks, reuzenster, Van gaswolk via hoofdreeks, reuzenster, superreus, planetaire nevel naar het superreus, planetaire nevel naar het

eindeloos lange leven van een witte dwergeindeloos lange leven van een witte dwerg

C. de JagerC. de Jager

Een ster wordt geboren in het interstellaire Een ster wordt geboren in het interstellaire medium door samenklonteren van medium door samenklonteren van

gaswolkengaswolken

Deel van de Apenkop Deel van de Apenkop nevel; nevel; samenklonteren onder invloed samenklonteren onder invloed van zwaartekracht en stralingsdrukvan zwaartekracht en stralingsdruk

Deel van de Orion nevel – gas Deel van de Orion nevel – gas klontert traag tezamen klontert traag tezamen

Geboorteplaats van sterren in Vulpecula Geboorteplaats van sterren in Vulpecula (Vosje)(Vosje)

Gas wordt dichter en ondoorzichtig – Bok Gas wordt dichter en ondoorzichtig – Bok globulen ontstaanglobulen ontstaan (zie ook (zie ook The Milky Way. Bart J. Bok and Priscilla F. Bok, Harvard University Press). 

Globulen in soorten in Globulen in soorten in IC 2994 IC 2994 (Hubble opname)(Hubble opname)

Langzamerhand ontstaan Langzamerhand ontstaan protosterrenprotosterren: steeds compacter : steeds compacter gaswolken, maar waarin nog geen gaswolken, maar waarin nog geen kernreacties optredenkernreacties optreden

Nog meer protosterren Nog meer protosterren (kleuren zijn overdreven – geven (kleuren zijn overdreven – geven temperatuurverschillen aan)temperatuurverschillen aan)

Hoeveel tijd kost dit? Gebruik het Hertzsprung-Hoeveel tijd kost dit? Gebruik het Hertzsprung-Russell diagram. Hoofdreeks, reuzen, superreuzen, Russell diagram. Hoofdreeks, reuzen, superreuzen, witte dwergenwitte dwergen

Een wat vollediger vorm; 95% van alle Een wat vollediger vorm; 95% van alle sterren op de hoofdreeks. Nog sterren op de hoofdreeks. Nog helderder dan superreuzen: de helderder dan superreuzen: de hyperreuzenhyperreuzen

Evolutiesporen vóór aankomst op Evolutiesporen vóór aankomst op hoofdreeks; de zon ontstaat in ca. tien hoofdreeks; de zon ontstaat in ca. tien miljoen jaarmiljoen jaar

DE ZON ONTSTOND UIT HET DE ZON ONTSTOND UIT HET INTERSTELLAIRE GAS IN RUIM 10 INTERSTELLAIRE GAS IN RUIM 10 MILJOEN JAARMILJOEN JAAR

Contractie naar de hoofdreeks Contractie naar de hoofdreeks duurde voor de zon dus niet langduurde voor de zon dus niet lang

DE BELANGRIJKSTE FASE: DE BELANGRIJKSTE FASE: KERNFUSIE IN HET CENTRUM KERNFUSIE IN HET CENTRUM VAN DE ZON; NU IS DE ZON EEN VAN DE ZON; NU IS DE ZON EEN STER STER

Einde van eerste stap van de Einde van eerste stap van de lange reis; begin van een lange reis; begin van een nieuwe fasenieuwe fase

Wanneer is de gaswolk een Wanneer is de gaswolk een ster? ster? • Per definitie: zodra hij zelf licht-energie maakt.Per definitie: zodra hij zelf licht-energie maakt.• Dit gaat door kernfusieDit gaat door kernfusie• Vier protonen (kernen van het waterstof Vier protonen (kernen van het waterstof

atoom) verenigen zich tot één atoomkern: de atoom) verenigen zich tot één atoomkern: de kern van een helium atoom. Dit gaat in enkele kern van een helium atoom. Dit gaat in enkele stappenstappen

• Daar komt veel licht bij vrijDaar komt veel licht bij vrij• Gelukkig is dit een traag proces – daardoor Gelukkig is dit een traag proces – daardoor

kan de zon lang bestaankan de zon lang bestaan

Bij ‘lage‘ temperatuur (tot ca. 17 miljoen Bij ‘lage‘ temperatuur (tot ca. 17 miljoen graden) : de proton-proton reeks: graden) : de proton-proton reeks: stapsgewijze opbouw van de helium-stapsgewijze opbouw van de helium-atoomkern uit vier protonenatoomkern uit vier protonen

Bij temperaturen boven 17 miljoen Bij temperaturen boven 17 miljoen graden overheerst de C-N-O cyclus graden overheerst de C-N-O cyclus (bij (bij 17 miljoen graden leveren pp-reeks en CNO cyclus evenveel)17 miljoen graden leveren pp-reeks en CNO cyclus evenveel)

De zon nu: een bol van 1,4 De zon nu: een bol van 1,4 miljoen km diameter; 300 000 miljoen km diameter; 300 000 maal de aardmassamaal de aardmassa

Halverwege de levensloop Halverwege de levensloop • De zon is nu ongeveer 4,5 miljard jaren oudDe zon is nu ongeveer 4,5 miljard jaren oud• Waterstof-helium fusie treedt nog slechts op in Waterstof-helium fusie treedt nog slechts op in

een schil om het centrale deel van de zoneen schil om het centrale deel van de zon• In het centrum zijn alle waterstofkernen in die In het centrum zijn alle waterstofkernen in die

van helium omgezet – er is nu in de kern van van helium omgezet – er is nu in de kern van de zon geen waterstof over; dus geen fusiede zon geen waterstof over; dus geen fusie

• Maar in een schil daar om heen is het heet Maar in een schil daar om heen is het heet genoeg en is nog voldoende waterstof genoeg en is nog voldoende waterstof aanwezig voor de fusie: aanwezig voor de fusie: schilfusieschilfusie

Het zonsinwendige nuHet zonsinwendige nu: centrale temperatuur en : centrale temperatuur en dichtheid zijn 15,7 miljoen graden en 160 kg/liter. Een ‘dode’ dichtheid zijn 15,7 miljoen graden en 160 kg/liter. Een ‘dode’ kern van niet-fuserend heliumgas; daar omheen fuseert H tot kern van niet-fuserend heliumgas; daar omheen fuseert H tot He in een schil: He in een schil: schilfusieschilfusie

Zeer stabiele lichtbron Zeer stabiele lichtbron

Door contractie van het centrale deel nemen Door contractie van het centrale deel nemen daar en in de heliumfusie-schil de dichtheid en daar en in de heliumfusie-schil de dichtheid en

temperatuur toe. Daardoor zullen ook de temperatuur toe. Daardoor zullen ook de zonnestraling en de zonshelderheid toenemen. zonnestraling en de zonshelderheid toenemen.

Met 0,15% per miljoen jaarMet 0,15% per miljoen jaar

SPOOR 2: HET RODE REUS SPOOR 2: HET RODE REUS STADIUMSTADIUM

Na 9 miljard jaar: eind waterstof Na 9 miljard jaar: eind waterstof fusie. De zon, inmiddels al heel fusie. De zon, inmiddels al heel wat intenser stralend, heeft wat intenser stralend, heeft inmiddels de hoofdreeks verlateninmiddels de hoofdreeks verlaten

Naar het rode reus stadium Naar het rode reus stadium • Daar de zonnekern evenals de schil nu uit niet-Daar de zonnekern evenals de schil nu uit niet-

fuserend heliumgas bestaat en daarbuiten de fuserend heliumgas bestaat en daarbuiten de temperatuur te laag is voor fusie, wordt geen temperatuur te laag is voor fusie, wordt geen straling meer geproduceerd. De inwendige straling meer geproduceerd. De inwendige stralingsdruk is dus laagstralingsdruk is dus laag

• Daardoor stort de kern ineen en zo wordt het Daardoor stort de kern ineen en zo wordt het binnenste van de zon vrij snel weer heterbinnenste van de zon vrij snel weer heter

• Waterstof-fusie treedt nu weer op en wel in een Waterstof-fusie treedt nu weer op en wel in een groeiende schil, steeds verder van het centrum groeiende schil, steeds verder van het centrum

Steeds lichtsterker zon in de Steeds lichtsterker zon in de rode reus faserode reus fase• Waterstof-fusie schil schuift naar buitenWaterstof-fusie schil schuift naar buiten• Zon wordt daardoor opgeblazen – omvang neemt Zon wordt daardoor opgeblazen – omvang neemt

toetoe• Stralend oppervlak vergroot en daardoor wordt Stralend oppervlak vergroot en daardoor wordt

oppervlak koeleroppervlak koeler• Tegelijkertijd, door temperatuur-toename, steeds Tegelijkertijd, door temperatuur-toename, steeds

groter energieproductie in de waterstofschil; zon groter energieproductie in de waterstofschil; zon gaat dus helderder stralengaat dus helderder stralen

• Zon loopt langs spoor 2 in evolutiediagram Zon loopt langs spoor 2 in evolutiediagram • Deze rode reus fase duurt een miljard jaarDeze rode reus fase duurt een miljard jaar

Na 10 miljard jaar: zon is rode reus; Na 10 miljard jaar: zon is rode reus; helderheid ca. 600 maal huidige zon; helderheid ca. 600 maal huidige zon; oppervlakte temperatuur 3600 gradenoppervlakte temperatuur 3600 graden

De rode reus: De rode reus: middellijn is ongeveer middellijn is ongeveer 100 maal groter dan nu geworden; 100 maal groter dan nu geworden; binnenste drie planeten zijn opgesloktbinnenste drie planeten zijn opgeslokt

SPOOR 3: FUSEREND SPOOR 3: FUSEREND HELIUM PRODUCEERT HELIUM PRODUCEERT KOOLSTOF EN ZUURSTOFKOOLSTOF EN ZUURSTOF

Verdere evolutie: Dode Verdere evolutie: Dode heliumkern komt tot levenheliumkern komt tot leven

Temperatuur in kern neemt Temperatuur in kern neemt toetoe• In de heliumkern vindt geen kernfusie plaatsIn de heliumkern vindt geen kernfusie plaats• Er wordt dus geen straling geproduceerdEr wordt dus geen straling geproduceerd• Ster bestaat aanvankelijk uit ‘dode’ Ster bestaat aanvankelijk uit ‘dode’

heliumkern met daar om heen steeds grotere heliumkern met daar om heen steeds grotere fuserende H-He schilfuserende H-He schil

• Er is dus slechts een geringe (stralings-) druk Er is dus slechts een geringe (stralings-) druk in de He kernin de He kern

• De kern krimpt daardoor langzaam ineenDe kern krimpt daardoor langzaam ineen• Daardoor stijgt daar de temperatuurDaardoor stijgt daar de temperatuur

Heliumfusie: een C-O kern Heliumfusie: een C-O kern ontstaatontstaat• Als de temperatuur in de kern boven 300 miljoen graden Als de temperatuur in de kern boven 300 miljoen graden

is geworden, is fusie daar weer mogelijk: is geworden, is fusie daar weer mogelijk: heliumfusie heliumfusie • Drie heliumdeeltje vormen koolstof deeltje (3He Drie heliumdeeltje vormen koolstof deeltje (3He -> C): -> C):

Het ‘triple-alfa proces’ (heliumkern = alfa deeltje)Het ‘triple-alfa proces’ (heliumkern = alfa deeltje)• Ook zuurstof ontstaan: C + He -> O. Zo ontstaat een C/O Ook zuurstof ontstaan: C + He -> O. Zo ontstaat een C/O

kernkern• De sterkere straling van de steeds compacter sterkern De sterkere straling van de steeds compacter sterkern

terwijl de zon niet meer groter wordt, eerder krimpt, geeft terwijl de zon niet meer groter wordt, eerder krimpt, geeft een hogere oppervlakte temperatuur een hogere oppervlakte temperatuur

• Ster gaat naar links in Hertzsprung Russell diagram en Ster gaat naar links in Hertzsprung Russell diagram en wordt een ‘gele reus’ (spoor 3 in evolutie-diagram)wordt een ‘gele reus’ (spoor 3 in evolutie-diagram)

De ‘horizontale’ tak (3) wordt vrij De ‘horizontale’ tak (3) wordt vrij snel doorlopen: in slechts 100 snel doorlopen: in slechts 100 miljoen jaarmiljoen jaar

SPOOR 4: ASYMPTOTISCHE SPOOR 4: ASYMPTOTISCHE REUZENTAK : GELE REUS REUZENTAK : GELE REUS WORDT EEN RODE WORDT EEN RODE SUPERREUSSUPERREUS

Na de horizontale tak doorlopen Na de horizontale tak doorlopen te hebben komt de zon op de te hebben komt de zon op de asymptotische reuzentak asymptotische reuzentak

ASYMPTOTISCHE REUZENTAK ASYMPTOTISCHE REUZENTAK (SPOOR 4) WORDT (SPOOR 4) WORDT BEHEERST DOOR DRIE BEHEERST DOOR DRIE VERSCHIJNSELENVERSCHIJNSELEN- Een gedegenereerde Een gedegenereerde

sterkernsterkern- Een sterke zonnewindEen sterke zonnewind- Thermische pulsenThermische pulsen

Gedegenereerde kern Gedegenereerde kern • Druk in het centrum is nu zo groot geworden dat Druk in het centrum is nu zo groot geworden dat

het elektronengas daar het elektronengas daar degenereertdegenereert• Dit betekent dat elk elektron een ruimte inneemt Dit betekent dat elk elektron een ruimte inneemt

die veel kleiner is dan de omvang van de die veel kleiner is dan de omvang van de elektronenschillen rond de atoomkernenelektronenschillen rond de atoomkernen

• Atomen beperken zich tot hun kernen; die zijn Atomen beperken zich tot hun kernen; die zijn meer dan 1000 maal kleiner dan het atoommeer dan 1000 maal kleiner dan het atoom

• Typische gasdichtheid in gedegenereerde sterkern Typische gasdichtheid in gedegenereerde sterkern is dan ca. 100 000 tot een miljoen: d.w.z.: een liter is dan ca. 100 000 tot een miljoen: d.w.z.: een liter elektronengas weegt 100 000 tot een miljoen kg. elektronengas weegt 100 000 tot een miljoen kg.

Zonnewind neemt in sterkte Zonnewind neemt in sterkte toetoe• De toegenomen temperatuur, die tot in de De toegenomen temperatuur, die tot in de

buitenste lagen optreedt, veroorzaakt een buitenste lagen optreedt, veroorzaakt een steeds groeiende en dus omvangrijker steeds groeiende en dus omvangrijker fuserende buitenmantel; deze wordt fuserende buitenmantel; deze wordt ‘opgeblazen’. ‘opgeblazen’.

• Nog verder daarbuiten een steeds ijlere, Nog verder daarbuiten een steeds ijlere, koelere mantel koelere mantel

• Steeds meer stergas stroomt daardoor de Steeds meer stergas stroomt daardoor de ruimte in : de verhoogde zonnewindruimte in : de verhoogde zonnewind

Thermische pulsenThermische pulsen• Groot temperatuurverschil tussen heet centraal Groot temperatuurverschil tussen heet centraal

deel en koelere mantel veroorzaakt sterke deel en koelere mantel veroorzaakt sterke convectieconvectie: opstijgende en dalende gasstromen. : opstijgende en dalende gasstromen.

• Het hete gas uit de kern dringt zo door tot in de Het hete gas uit de kern dringt zo door tot in de buiten liggende heliumschilbuiten liggende heliumschil

• Zo kan dan vrij dicht onder het oppervlak even Zo kan dan vrij dicht onder het oppervlak even fusie van heliumgas tot koolstof (triple alfa) fusie van heliumgas tot koolstof (triple alfa) optreden: een optreden: een thermische pulsthermische puls leidt even tot leidt even tot extra sterke zonnewind extra sterke zonnewind

Thermische puls: korte flits Thermische puls: korte flits van uitgestraald gasvan uitgestraald gas• Deze flits duurt zo kort dat hij moeilijk Deze flits duurt zo kort dat hij moeilijk

waarneembaar iswaarneembaar is• Toch is onlangs bij de ster R Sculptoris Toch is onlangs bij de ster R Sculptoris

(Beeldhouwer) een aantal opvolgende pulsen (Beeldhouwer) een aantal opvolgende pulsen waargenomenwaargenomen

• Dit gebeurde in het nieuwe internationale Dit gebeurde in het nieuwe internationale observatorium ALMAobservatorium ALMA

• ALMA: samenwerkingsproject van ESO (European ALMA: samenwerkingsproject van ESO (European Southern Observatory), de VS en Japan. Southern Observatory), de VS en Japan.

Pas onlangs waargenomen Pas onlangs waargenomen

• Op het Chajnator plateau in Chili Op het Chajnator plateau in Chili (5000 m hoog) staat sinds kort ALMA: (5000 m hoog) staat sinds kort ALMA: Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA)

•Dit is een complex van 66 uiterst nauwkeurige radio antennes

•Het complex strekt zich uit over ongeveer 16 km

Deel van het ALMA Deel van het ALMA observatoriumobservatorium

Gas-uitstotingen van de ster R Gas-uitstotingen van de ster R Sculptoris.Sculptoris.LLichte spiraalstructuur van het ichte spiraalstructuur van het uitgestroomde gas om roterende ster uitgestroomde gas om roterende ster verraadt thermische puls verraadt thermische puls

MIRA STERRENMIRA STERREN

De (reusachtig grote en tevens ijle) zon is De (reusachtig grote en tevens ijle) zon is nu zo onstabiel dat onder invloed van nu zo onstabiel dat onder invloed van deze pulsen en gedurende een deel van deze pulsen en gedurende een deel van deze fase (spoor 4) de ster kan gaan deze fase (spoor 4) de ster kan gaan pulseren en zo is de zon dan tijdelijk een pulseren en zo is de zon dan tijdelijk een veranderlijke ster veranderlijke ster

Ontdekking van de Mira Ontdekking van de Mira sterrensterren• 13 aug. 1596: dominee David Fabricius 13 aug. 1596: dominee David Fabricius

(oost-Friesland) ontdekte een nieuwe ster (oost-Friesland) ontdekte een nieuwe ster in de Walvis – bleek veranderlijk met een in de Walvis – bleek veranderlijk met een periode van ongeveer 300 dagenperiode van ongeveer 300 dagen

• Hevelius noemde hem Mira Ceti : de Hevelius noemde hem Mira Ceti : de verwonderlijke in de Walvisverwonderlijke in de Walvis

• Bleek later prototype te zijn van een Bleek later prototype te zijn van een grote groep: de Mira sterren grote groep: de Mira sterren

Lichtkromme Mira van 1865-Lichtkromme Mira van 1865-19851985

Kleiner deel van lichtkromme; amplitude is Kleiner deel van lichtkromme; amplitude is ca. 6 magnituden (= factor 250); periode ca. 6 magnituden (= factor 250); periode ruim 300 dagen.ruim 300 dagen.

De Mira fase is vrij kort in vergelijk met De Mira fase is vrij kort in vergelijk met verblijfsduur op Asymptotische Reuzentakverblijfsduur op Asymptotische Reuzentak

• De pulsaties worden waarschijnlijk geïnitieerd De pulsaties worden waarschijnlijk geïnitieerd door de thermische pulsendoor de thermische pulsen

• Per jaar verliest de Mira ster ongeveer 2 Per jaar verliest de Mira ster ongeveer 2 miljoenste zonsmassa miljoenste zonsmassa

• Ster verblijft ca. 30 miljoen jaar op Ster verblijft ca. 30 miljoen jaar op Asymptotische Reuzentak Asymptotische Reuzentak

• Massaverlies in 1 miljoen jaar zou dus meer zijn Massaverlies in 1 miljoen jaar zou dus meer zijn dan een zonsmassa (= de massa van de ster).dan een zonsmassa (= de massa van de ster).

• Mira fase kan dus niet 30 miljoen jaren durenMira fase kan dus niet 30 miljoen jaren duren

SPOOR 5: SPOOR 5: VOORLAATSTE FASE: VOORLAATSTE FASE: PLANETAIRE NEVELPLANETAIRE NEVEL

Groot massaverlies in de asymptotische Groot massaverlies in de asymptotische reuzenfase. Uiteindelijk is alle H en He reuzenfase. Uiteindelijk is alle H en He opgebrand. Koolstof en zuurstof kunnen opgebrand. Koolstof en zuurstof kunnen bij de heersende temperatuur niet bij de heersende temperatuur niet fuseren; daarvoor heeft zon te geringe fuseren; daarvoor heeft zon te geringe massa. De zon stort in zijn geheel ineen massa. De zon stort in zijn geheel ineen tot en gedegenereerde ‘witte dwerg’tot en gedegenereerde ‘witte dwerg’

Val-energie produceert Val-energie produceert verhittingverhitting• De energie van het vallende gas wordt bij het De energie van het vallende gas wordt bij het

ineenstorten omgezet in warmte- (thermische-) ineenstorten omgezet in warmte- (thermische-) energie: ster wordt nog even verder verhitenergie: ster wordt nog even verder verhit

• Dit geldt voor voor de buitenlagenDit geldt voor voor de buitenlagen• Daar vindt nog even enige kernfusie plaats maar het Daar vindt nog even enige kernfusie plaats maar het

grootste deel van het verhitte gas vliegt de ruimte in grootste deel van het verhitte gas vliegt de ruimte in • Wegvliegend gas omhult nog enige tijd de Wegvliegend gas omhult nog enige tijd de

gedegenereerde ster gedegenereerde ster

•

Omhullende gaswolk noemen we de planetaire Omhullende gaswolk noemen we de planetaire nevel; de overblijvende gedegenereerde ster: de nevel; de overblijvende gedegenereerde ster: de witte dwerg witte dwerg

Spoor 5: planetaire nevel; spoor 6: witte Spoor 5: planetaire nevel; spoor 6: witte dwerg dwerg

De Ringnevel in De Lier. Het uitgestoten gas De Ringnevel in De Lier. Het uitgestoten gas omhult de ster. In een slechte kijker ziet dit er uit omhult de ster. In een slechte kijker ziet dit er uit als een planeetje. als een planeetje.

Andere planetaire nevel – er is meer dan één Andere planetaire nevel – er is meer dan één wolk. zie de vage omhulling. We tonen meer wolk. zie de vage omhulling. We tonen meer gevallengevallen

Gaswolk: meer dan één uitstoting; Gaswolk: meer dan één uitstoting; korte leeftijd korte leeftijd • Er is vaak sprake van meer dan één uitstoting Er is vaak sprake van meer dan één uitstoting

van gas; heeft te maken met thermische pulsen. van gas; heeft te maken met thermische pulsen. • De omhullende gaswolk stroomt weg met een De omhullende gaswolk stroomt weg met een

gemiddelde snelheid van enkele tot enkele gemiddelde snelheid van enkele tot enkele tientallen km/seconde. tientallen km/seconde.

• Hij wordt nog wel even van uit de mantel van de Hij wordt nog wel even van uit de mantel van de ster aangevuld maar na enkele tienduizenden ster aangevuld maar na enkele tienduizenden jaren is de planetaire nevel in de ruimte jaren is de planetaire nevel in de ruimte verdwenen: Einde van de voorlaatste fase.verdwenen: Einde van de voorlaatste fase.

Nog even hoge temperatuurNog even hoge temperatuur• Direct na het verlaten van de asymptotische Direct na het verlaten van de asymptotische

reuzentak zal de ineenstortende ster tot reuzentak zal de ineenstortende ster tot verhitting leiden van het gasverhitting leiden van het gas

• De verhitting vindt plaats nabij en dicht De verhitting vindt plaats nabij en dicht onder het steroppervlakonder het steroppervlak

• Daardoor wordt de nevel heet – dat kan tot Daardoor wordt de nevel heet – dat kan tot vele tienduizenden graden oplopenvele tienduizenden graden oplopen

• Maar uiteindelijk is het gas verdwenen ; Maar uiteindelijk is het gas verdwenen ; over blijft de kale witte dwerg over blijft de kale witte dwerg

SPOOR 6: DE EINDFASE IS SPOOR 6: DE EINDFASE IS EEN WITTE DWERGSTEREEN WITTE DWERGSTER

Over blijft een witte dwergster: massa van Over blijft een witte dwergster: massa van ongeveer 1 zonsmassa en omvang als van ongeveer 1 zonsmassa en omvang als van de aarde. Gedegenereerde materie, dus de aarde. Gedegenereerde materie, dus compact object compact object

De eerst ontdekte witte dwerg – Sirius De eerst ontdekte witte dwerg – Sirius B. B. Massa als van de zon; omvang als de Massa als van de zon; omvang als de aardeaarde..

Doorsnee van een gemiddelde witte Doorsnee van een gemiddelde witte dwergdwerg

Evolutiespoor – van witte naar bruine Evolutiespoor – van witte naar bruine dwergdwerg

Van wit naar rood, bruin, Van wit naar rood, bruin, zwart zwart • De witte dwergster blijft afkoelen.De witte dwergster blijft afkoelen.• Aanvankelijk was het een hete witte dwerg, Aanvankelijk was het een hete witte dwerg,

die al afkoelend na lange tijd rood wordtdie al afkoelend na lange tijd rood wordt• Zijn lichtuitstraling dankt hij aan het Zijn lichtuitstraling dankt hij aan het

inkrimpen van de ster, dus val-energie; dat inkrimpen van de ster, dus val-energie; dat is geen rijke energiebron – dus weinig licht is geen rijke energiebron – dus weinig licht

• Hij koelt verder af en straalt steeds zwakker; Hij koelt verder af en straalt steeds zwakker; zo ontstaat na de rode, de bruine dwerg – zo ontstaat na de rode, de bruine dwerg – daarna wordt hij geleidelijk onzichtbaar daarna wordt hij geleidelijk onzichtbaar

Veel witte dwergen in oude Veel witte dwergen in oude stergroepstergroep• Een witte dwerg is minstens 10 miljard jaar oudEen witte dwerg is minstens 10 miljard jaar oud• Het heelal is 14 miljard jaar oudHet heelal is 14 miljard jaar oud• Er zijn stergroeperingen die ouder zijn dan 10 Er zijn stergroeperingen die ouder zijn dan 10

miljard jaar miljard jaar • Zoals de bolvormige sterhopenZoals de bolvormige sterhopen• Deze moeten dus veel witte dwergen bevatten; Deze moeten dus veel witte dwergen bevatten;

dode resten van zon-achtige sterrendode resten van zon-achtige sterren• Deze resten zullen nog miljarden jaren blijven Deze resten zullen nog miljarden jaren blijven

stralen; steeds zwakkerstralen; steeds zwakker

Dit blijkt: Er zijn veel witte dwergen Dit blijkt: Er zijn veel witte dwergen (de rode puntjes) in de oude sterhoop (de rode puntjes) in de oude sterhoop M4 M4

Samengevat: verblijftijden in miljarden Samengevat: verblijftijden in miljarden jarenjaren

• Contractie uit interstellair gas: 0,01Contractie uit interstellair gas: 0,01• HoofdreeksHoofdreeks 99• Rode reusRode reus 11• Gele reus (horizontale tak)Gele reus (horizontale tak) 0,10,1• Rode superreusRode superreus 0,030,03• Planetaire nevelPlanetaire nevel 0,000 030,000 03• Witte, rode, bruine, … dwergWitte, rode, bruine, … dwerg vele vele

DANK U !DANK U !

Deze presentatie kan Deze presentatie kan nagezien worden op mijn nagezien worden op mijn website. Ga naar website. Ga naar www.cdejager.com en daar en daar naar het blad ‘presentaties’ . naar het blad ‘presentaties’ . Daar naar ‘zon-levensloop’Daar naar ‘zon-levensloop’