46  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ศลปะลพบร-ขอม/เขมรในดนแดนไทย : คำ�เรยกแบบศลปะทควรทบทวน

ประภสสร ชวเชยรภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

ในทางประวตศาสตรศลปะและโบราณคด นอกจากการกำาหนดอายดวยระยะเวลา

ซงนบจากศกราชตางๆหรออางองกบขอมลวทยาศาสตรแลว วงการวชาการทวโลกยงมการ

ใชชอเรยกกลมของหลกฐานงานศลปกรรมอาจสอดคลองกบเวลา ดนแดน และวฒนธรรม

ของผคน อนเปนการสรางภาพรวมอยางกะทดรดใหกบกลมกอนของหลกฐานทมความ

เกยวของกน หรออยางนอยเพอสรางคำาศพทบงบอกถงลกษณะสกลชางแบบเดยวกนเมอ

จะตองกลาวถงในการอธบายหรอการคนควา

ศลปะในประเทศไทย มการแบงชอเรยกหลายแบบตามแตนกวชาการและหลกฐาน

ตางยคสมย ทงทเรยกตามชอศนยกลางแวนแควนอาณาจกร ชนชาต พนท ตามแตจะจด

หมวดหมใหเขากน อยางไรกด ปญหาสำาคญสำาหรบการศกษาโบราณคดและประวตศาสตร

ศลปะคอขอบเขตของพนทและเสนเขตแดนในสมยโบราณทไมมชดเจนเหมอนรฐชาตใน

ปจจบน กอใหเกด “ชอเรยก” ทางวชาการทมอทธพลทางดานการเมองและสงคมตามมา

แรกไดยนชอ ศลปะลพบร ชอเรยก “ศลปะลพบร” มหลกฐานวาเกดขนครงแรกๆ โดยการคนควาของสมเดจฯ 

กรมพระย�ดำ�รงร�ช�นภ�พ ในหนงสอ “ตำ�น�นพระพทธเจดย” ททรงนพนธขนเมอ

ป พ.ศ. 2469 ชอนสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงใชเรยกแบบอยางศลปะแบบ

หนงทมอายราว พ.ศ. 1600 ลงมาถงราว พ.ศ. 1800 โดยองอยกบรปแบบทเกยวของกบ

ศลปะแบบขอม/เขมรในประเทศกมพช� ซงสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพเอง

กทรงใหความเหนไววา

“พทธเจดยตามแบบสมยลพบรสรางแพรหลายในประเทศสยามยงกวาแบบสมยอน

เพราะเนองกนกบแบบประเทศขอมและสรางสบมาในสมยเมอพวกขอมมาปกครองประเทศ

น”

อยางไรกตาม เชอวาการใชชอเรยกศลปะลพบรน ศ�สตร�จ�รยยอรช  เซเดส 

(George Coedes) อาจมสวนในการคดชอเรยกดวย เหตเพราะปรากฏในหนงสอ “โบราณ

วตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร” ซงพมพในป พ.ศ. 2471 หลงจาก “ตำานาน

พระพทธเจดย” เพยง 2 ป หรอเราอาจสรปอยางกวางๆ ไดวาชอ “ศลปะลพบร” เกดขน

จากวงวชาการในไทยราวปลายพทธศตวรรษท 25

ตอมาอกราว พ.ศ. 2510 ศ�สตร�จ�รย หมอมเจ�สภทรดศ ดศกล ทรงใชชอ

เรยกนเพออธบายวา

“หมายถงโบราณวตถสถานขอมทคนพบในประเทศไทย รวมทงโบราณวตถสถาน

ททำาขนในประเทศไทย แตทำาเลยนแบบศลปะขอมในประเทศกมพชา ฉะนน ศลปะสมย

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  47

พระปรางคสามยอด จ. ลพบร เปนปราสาททไดรบอทธพลศลปะขอม/เขมร อายรวมสมยกบพระเจาชยวรมนท 7 พทธศตวรรษท 18 ถกกำาหนดเรยกชอในทางประวตศาสตรศลปะ-โบราณคดวา ศลปะลพบร เพราะตงอยทเมองลพบร ซงเชอกนมาแตเดมวา เปนศนยกลางวฒนธรรมเกาแกในลมนำาเจาพระยา

เราจะเรยกศลปกรรมของปราสาทพนมรงวา ศลปะลพบร ไดหรอไม เพราะปราสาทพนมรงตงอยท จ. บรรมย ซงไมสมพนธกบชอเรยกทางกายภาพของแหลง อกทงหลกฐานทางโบราณคดกมไดบงชวา ปราสาทพนมรงสรางขนโดยอทธพลทางวฒนธรรมจากลมนำาเจาพระยา หากแตมาจากทางลมนำาโตนเลสาบ/เมองพระนครหลวงในกมพชา

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน 47

48  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ลพบรในทนจงมทงทเปนแบบขอมอยางแทจรง และททำาขนเลยนแบบขอมอนมลกษณะของตนเองผดแปลกออกไป

บาง”

เขาใจวาการทนกปราชญราชบณฑตในสมยนนใชคำาเรยกวาศลปะแบบลพบรซงมรปแบบเดยวกบศลปะขอม/

เขมรในประเทศกมพชา นนนาจะมาจากเหตผลดงตอไปน คอ

ประก�รแรก เนองจากแนวความคดหลกในสมยนนมงเนนใหความสำาคญกบลมนำาเจาพระยาทเปนศนยกลาง

ของสยาม เมองลพบรซงเปนเมองสำาคญมากอนการเกดกรงศรอยธยาและมหลกฐานโบราณวตถสถานแบบขอม/เขมร

มากมาย จงชวนใหคดไดวา ลพบรตองเปนศนยกลางขนาดใหญอกแหงของขอม/เขมร และคงมอำานาจปกครองตนเอง

ซงกจะเปนเหตใหอาจมการสรางงานศลปะตามสกลชางของตนเองดวยกเปนได การคนพบศลปกรรมทเทยบไดกบ

แบบขอม/เขมรจำานวนมากจงบงไดวาเมองลพบรเปนศนยกลางการผลต-อทธพลของศลปะเชนนในดนแดนสยาม

ประก�รทสอง คอการคมนาคมทยงไมเจรญกาวหนาทำาใหยงไมอาจสำารวจทางโบราณคดไดครอบคลม

โบราณวตถสถานแบบขอม/เขมรในประเทศไทยนนเพงจะไดรบการสำารวจศกษาอยางเปนระบบและขยายพนทวง

กวางมากขนกเมอราวหลง พ.ศ. 2500 ดงจะเหนไดเมอ ศาสตราจารย หมอมเจาสภทรดศ ดศกล ทรงเรยบเรยง

หนงสอ “ศลปะสมยลพบร” ใน พ.ศ. 2510 ไดทรงกลาวไวในคำานำาวา

“ในการเรยบเรยงบทความเรองน ขาพเจาไดใชหนงสอเรองประเทศกมพชา (Le Cambodge) ของ

ศาสตราจารยจอง บวเซอลเยร (Jean Boisselier) แหงมหาวทยาลยซอรบอน กรงปารส ประเทศฝรงเศส และ

หนงสอเรอง ‘โครงการและรายงานการสำารวจและขดแตงโบราณวตถสถานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ พ.ศ. 2502’

กบ ‘รายงานการสำารวจและขดแตงโบราณวตถสถานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาค 2 พ.ศ. 2503-2504’ ของ

นายมานต วลลโภดม ภณฑารกษพเศษ กองโบราณคด กรมศลปากร เปนหลกมากทสด”

หลกฐานดงกลาวนคงพอยนยนไดวา นกวชาการสยามกอนพทธศตวรรษท 26 นนแทบไมมขอมลหลกฐาน

ทางโบราณคดของภมภาคอนๆ อยเลยนอกจากในลมนำาเจาพระยาทตนสงกดอย ชอเมองลพบรจงถกหยบยมมา

ใชเพอเปนสญลกษณทางวฒนธรรมแบบกอนสยามทไมตองการใหเปนสวนหนงของอาณาจกรอนใด (อนจะเปน

อนตรายดวยการทบซอนพนทอาณานคม)

ประก�รทส�ม ภยคกคามของอาณานคมฝรงเศสทมอำานาจยดครองอนโดจนเอาไวไดในขณะนน การ

กำาหนดชอเรยก “ศลปะขอม” หรอ “ศลปะเขมร” ทพบในไทยนนมความลอแหลมทางการเมองในการตอรองทาง

ดานหลกฐานวาดนแดนสยามเคยอยในอำานาจและวฒนธรรมของขอม/เขมรมากอน อาจเปนชองทางใหฝรงเศสอาง

สทธทชอบธรรมเหนอดนแดนตางๆ ของสยามวาเคยเปนสวนหนงของกมพชาคออาณานคมของตนในขณะนนและ

เขาไปปกครอง/ยดครองกได

อาจกลาวไดโดยสรปวาการใชชอเรยก “ศลปะลพบร” มทมาจากแนวคดทางดานอาณานคมในพทธศตวรรษ

ท 25 ผสมกบขอจำากดดานการเมองและการสำารวจศกษาทางโบราณคดทไมมากพอจะสรางชอเรยกเหมาะสมขน

มาใหกบกลมสกลชางหนง(ขอม/เขมร) ในขณะนนได

ชอศลปะลพบรกบก�รท�ท�ยจ�กคว�มรหลงสมยใหม ในทางประวตศาสตรเปนททราบกนดวาอทธพลวฒนธรรมขอม/เขมรจากเมองพระนคร นครวด-นครธม

ไดแพรเขามาถงดนแดนทเปนประเทศไทยในปจจบน ซงในระยะดงกลาวยงไมมความคดเรองพรมแดนและรฐชาต/

อาณานคมอยางในสมยของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

แตทราบกนดวาวกฤตดงกลาวเรมคลคลายลงแลวตงแตหลงสงครามโลกครงท 2 (พ.ศ. 2488) กลาวคอ

ประเทศเจาอาณานคมตะวนตกถอยลาใหกบขบวนการกชาตตางๆ ทงไวเพยงเสนพรมแดนทขดไวแตครงเขาครอบ

ครองทำาใหเกดรฐชาตตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต รวมทงไทย-กมพชา

การดำาเนนงานทางโบราณคดขยายตวอยางรวดเรวดวยเทคโนโลยสมยใหม (เชน การคมนาคม, การทำา

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  49

ปราสาทหนพมาย จ. นครราชสมา ปราสาทแหงนสรางอยบนแหลงทมมนษยตงถนฐานมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร กอนทวฒนธรรมจากภายนอกจะเขามาและมการสรางปราสาทศาสนสถานแบบเขมรเนองในพทธศาสนามหายานขน โดยมจารกกำากบวาสรางขนในปลายพทธศตวรรษท 16-17 เมองพมายนาจะเปนสวนหนงบนเสนทางจากเมองพระนครในกมพชาทจะสงลงมาถงลมนำาเจาพระยา (ละโว-ลพบร) จงเปนขอมลทบงวารองรอยศลปกรรมแบบเขมรทพบในภาคกลางของประเทศไทยนนมความสมพนธกบเสนทางโบราณดงกลาว

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน 49

50  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

แผนท-ภาพถายทางอากาศ) ทำาใหยงสามารถพสจนกนไดชดเจนวาเมองลพบรมไดเปนศนยกลางแหงเดยวของ

วฒนธรรมขอม/เขมรโบราณ แตเปนเมองในเครอขายทมสายใยสมพนธทางวฒนธรรมและเครอญาตจากพระนคร

หลวงในกมพชา ทสำาคญศลปะแบบขอม/เขมรทพบในดนแดนไทยกไมไดจำากดความรกนอกตอไปวาพบเฉพาะ

เพยงเมองลพบร แตมจำานวนมากในพนทอนๆ เชน ภาคอสานและภาคตะวนออกดวย การใชชอเรยกศลปะลพบร

ทยงตกคางอยในระบบการศกษาประวตศาสตรศลปะและโบราณคดจงเปนสงทดเหมอนจะ “ลาหลง” และไมเหมาะ

สมกบสภาวะทางดานความรทางวชาการรวมสมย จงเกดความพยายามทจะเปลยนแปลงชอเรยกศลปะลพบรใหเปน

อยางอนโดยใชกรอบความคดและวธการอธบายลกษณะทางวฒนธรรมหรอชนชาตเขามาเกยวของดวย

ดร.  พรยะ  ไกรฤกษ  เสนอไวในหนงสอ “ขอคดเหนเกยวกบแบบศลปะในประเทศไทย คดเลอกจาก

พพธภณฑสถานแหงชาตสาขาสวนภมภาค” ตพมพในป พ.ศ. 2520 วาไมควรใชคำาวาศลปะลพบรเพราะอาจเกด

ความเขาใจผดได เนองจากฐานคดทวาการเรยกศลปะแบบขอม/เขมรทกชนทพบในประเทศไทย ซงมอายตงแต

พทธศตวรรษท 12-18 (ดวยความคดแบบชาตนยม) กลบไมสอดคลองดวยหลกฐานทพบอยวา ชวงพทธศตวรรษท

12-13 นนเมองลพบรเปนศนยกลางของวฒนธรรมมอญ (หมายถงทเรยกกนวา ทวารวด) จะเรมไดรบอทธพลจาก

กมพชากตกราวพทธศตวรรษท 16 ลงมาแลว จงเสนอใหมการเรยกชอวา “ศลปะแบบเขมร” เพอสอถงชนชาตทาง

วฒนธรรมทเกยวของกบกมพชาทมความสมพนธกนกบผคนในดนแดนไทย อยางไรกด ดร. พรยะ ไกรฤกษ มได

ปฏเสธการใชชอศลปะลพบร แตเพยงใหความเหนวาใชสำาหรบศลปวตถทพบในบรเวณจงหวดลพบรเทานน มใชใช

เรยกศลปะเขมรทพบในประเทศไทยทงหมด

อาจเปนเพราะแนวความคดทพฒนาขนเชนนเอง ศาสตราจารย หมอมเจาสภทรดศ ดศกล จงทรงเหนวาควร

มการปรบปรงชอเรยกศลปะลพบรดวย ในหนงสอ “ศลปะในประเทศไทย” ซงเปนตำาราเรยนทางประวตศาสตร

ศลปะเลมสำาคญของไทยเมอพมพฉบบครงท 7 ใน พ.ศ. 2524 จงทรงสรางทางเลอกในการเรยกชอเสยใหมวา “ศลปะ

ลพบรหรอศลปะขอมในประเทศไทย” ดวยทรงยอมรบวา “ศลปะลพบร” ยงเปนชอทไมเหมาะสม แตทใชเพอให

สะดวกในการศกษาเทานน

ศ. ดร. ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด ไดใหความเหนเกยวกบชอเรยกศลปะลพบร วาการจะทำาความเขาใจถง

ศลปะแบบนไดจำาเปนจะตองอางองอยกบศลปะเขมรในประเทศกมพชาเปนหลก เพราะเปนศนยกลางทางวฒนธรรม

อยางแทจรง จงมชอเรยกขนวา “ศลปะรวมแบบเขมรในประเทศไทย” (พ.ศ. 2537) อกทงการกำาหนดอายสมยกบชอ

เรยกแบบศลปะของเขมรบางแบบทยงมปญหาจำาเปนตองปรบแกดวย เชน ศลปะแบบคลง ปรบเปลยนเปน “ศลปะ

แบบประตพระราชวงหลวง”

จงแสดงใหเหนวา หลงชวงราว พ.ศ. 2520 หรอประมาณ 50 ปหลงจากสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ทรงใชคำาเรยกศลปะลพบร หรอ 10 ปจากท ศาสตราจารย หมอมเจาสภทรดศ ดศกล ทรงฟนฟคำาวาศลปะลพบรมาใช

โดยเพมเตมหลกฐานศลปกรรมในภาคอสาน ไดมการพฒนาความคดเกยวกบชอเรยกแบบอยางศลปะในประเทศไทย

รวมถงความพยายามทจะหาคำานยามของศลปะแบบขอม/เขมรทพบในประเทศไทยเพอใหตางไปจาก “ศลปะขอม”

หรอ “ศลปะเขมร” ในประเทศกมพชา โดยมทงทใชระบบแนวคดทฤษฎทางประวตศาสตรศลปะ-โบราณคด และการ

ใชหลกฐาน ซงอยางไรกตามความคดทางการเมองในชอเรยกเหลานยงเหนอยในบางกรณ เชน การทยงตองคงคำา

วา “ในประเทศไทย” เอาไว เพอบงวาเปนมรดกทางวฒนธรรมของดนแดนไทย มใชภายนอก

อยางไรกด นกวชาการบางทาน เชน สมทธ ศรภทร และ มยร วระประเสรฐ แมจะยอมรบวาการใชชอ

ศลปะขอม/เขมรในประเทศไทยจะมความเหมาะสมกตาม แตกยงเหนวาการใชชอศลปะลพบรยงคงมความจำาเปน

ดวยเหตผลทวาเมออทธพลทางศลปกรรมจากกมพชาเขามาสดนแดนไทยซงมวฒนธรรมอนๆ เชน ทวารวด เจรญ

อยกอนแลวนน ศลปะแบบขอม/เขมรไดผสมผสานหรอแสดงลกษณะบางประการทเปนอสระจากศนยกลางในเมอง

พระนครออกไป และเกดปรากฏการณซอนทบทางดานรปแบบ (คอการปะปนของศลปกรรมตางสมยในทองถนซง

มสาเหตจากการเดนทางมาถงของอทธพลจากศนยกลางในเวลาไมเทากน) อนไมมกรณเชนนสำาหรบศลปกรรม

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  51

ตนแบบในราชธานเมองพระนครหลวง

ชอใดจะเหม�ะสม? ศลปะลพบร/ขอม/เขมร/ไทย/สย�ม/กมพช� เร�จะเปนหนงเดยวกน? อยางไรกตาม ยงไมไดมการชำาระกระบวนการการใชชอเรยกหลกฐานทางโบราณคดและศลปกรรมททง

รองรอยวฒนธรรมขอม/เขมรโบราณเอาไวในพนทตางๆ ทงกมพชาและประเทศไทยเพอใหสามารถใชรวมกนได

เปนอนหนงอนเดยว เพราะจากพยานหลกฐานทพบทงในประเทศไทยและประเทศกมพชาในปจจบนบงชวาผคนม

การเดนทางตดตอไปมาหาสและตงถนฐานแลกเปลยนกนตลอดเวลาโดยไมเกยวของกบเสนเขตแดนทขดขนทางการ

เมองเมอราว 100 ปทผานมาน จงไดพบศลปกรรมแบบขอม/เขมร ซงมศนยกลางรวมกนทงในดนแดนไทย (ภาค

อสาน/ภาคกลางและภาคตะวนออก) และกมพชา (ทราบลมโตนเลสาบ-เมองพระนครหลวง)

และเปนเรองปกตวาศลปะทแตกแขนงออกไปสรางยงทองถนยอมจะมลกษณะทคลคลายออกเปนพนเมอง

ความเปนทองถนจงไมสามารถสรางคำาจำากดความในทางชอเรยกทผกกบพนทเดยวไดอยางในกรณของศลปะลพบร

ทนกวชาการทผานมากำาหนดเรยกเฉพาะอาณาบรเวณทคนพบศลปะแบบขอม/เขมร แตขาดบรบทสำาคญคอภาค

อสานทงหมดและภาคตะวนออกซงเปนพนทรอยตอระหวางลมนำาเจาพระยาของไทยกบลมนำาโตนเลสาบของกมพชา

โดยเฉพาะอยางยงการกำาหนดชอเรยกศลปะกลมนใหเปนสากลยอมจะสามารถสรางคำาอธบายและความเขาใจ

เกยวกบมรดกหลกฐานทเปนสมบตรวมกนของไทยและกมพชา เชน กรณของปราสาทพระวหารและปราสาทหนตาม

แนวตะเขบชายแดนอกหลายแหง ซงในอนาคตขางหนาระบบของประชาคมอาเซยนจะมบทบาทใหลดความรนแรง

เกยวกบการถอครองเสนเขตแดนระหวางประเทศลง จงนาจะเปนโอกาสอนดในการเสนอขอคดเหนใหมๆ เกยวกบ

การปรบแกชอเรยกกลมงานศลปะภายใตวฒนธรรมขอม/เขมรทตกคางอยทงในดนแดนไทยและกมพชาใหเปนไป

ตามโลกสากล

เอกส�รอ�งอง

ดำารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. ตำานานพระพทธเจดย. (พมพครงท 3). กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา, 2518.พรยะ ไกรฤกษ. ขอคดเหนเกยวกบแบบศลปะในประเทศไทย คดเลอกจากพพธภณฑสถานแหงชาตสาขาสวนภมภาค. กรงเทพฯ :

กรมศลปากร, 2520.รงโรจน ธรรมรงเรอง. ประวต แนวความคดและวธคนควาวชาประวตศาสตรศลปะไทย. กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551.________. ปราสาทขอมในดนแดนไทย ความเปนมาและขอมลดานประวตศาสตรศลปะ. (พมพครงท 2). กรงเทพฯ : มตชน, 2551.สมทธ ศรภทร และ มยร วระประเสรฐ. ทบหลง : การศกษาเปรยบเทยบทบหลงทพบในประเทศไทยและประเทศกมพชา. กรงเทพฯ :

กรมศลปากร, 2533.สภทรดศ ดศกล, ม.จ. ศลปสมยลพบร. พระนคร : กรมศลปากร, 2510.สรยวฒ สขสวสด, ม.ร.ว. ศลปะรวมแบบเขมรในประเทศไทย ภมหลงทางปญญา-รปแบบศลปกรรม. กรงเทพฯ : มตชน, 2537.

52  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

บทคดยอ

“ศลปะลพบร” เปนสวนหนงของ “ศลปะในประเทศไทย” ซงเกดขนจากการสรางประวตศาสตรของพนท

ในพรมแดนรฐชาตสมยใหม ทมขอบเขตทแนนอน เพอแสดงขอบขายของอำานาจรฐ ผานเครองมอทรจกกนดคอ

“แผนท”

อยางไรกตาม แผนททมขอบเขตของอำานาจรฐทแนนอนอยางน ไมใชสงทคนเคยกนในวฒนธรรมดงเดม

ของอษาคเนย กำาเนดของแผนทประเภทดงกลาวในอษาคเนย ยคอาณานคม จงทำาใหสยามจำาเปนตองเรงสราง

“จนตกรรม” ความเปน “สยาม” ภายในกรอบพรมแดนแบบใหมน เพออางสทธธรรมของอำานาจรฐ

ความพยายามในการสรางจนตกรรมความเปน “สยาม” ดงกลาว ทำาใหเกดการ “ประดษฐ” สงท ธงชย

วนจจะกล เรยกวา “แผนทประวตศาสตร” ขนมา แผนทประเภทนสรางขนเพอใชอาง “การสบทอด” อำานาจการ

ปกครองตามแตจะสมมตกนขนมาจากผปกครองทองถน ทยอมสยบ หรอถกชวงชงอำานาจดวยชาวยโรป

ในกรณของสยาม คอการอางการสบทอดอำานาจของผปกครองดนแดนภายในกรอบแผนททถกสรางขนมา

ใหมน ในขณะเดยวกน แผนทนกจะทำาหนาทหลอหลอมโบราณวตถสถาน ศลปวตถตางๆ ทสรางขนในหลากหลาย

วฒนธรรมทมอยในกรอบแผนทใหกลายเปนสยาม กระบวนการดงกลาวกไดหลอหลอมใหผคนหลากเผาหลายพนธ

ไมวาจะเปน ลาว เขมร กวย มอญ ฯลฯ กลายเปน “คนไทย” ผานเครองมอการสรางประวตศาสตรรวมกนนดวย

“ศลปะลพบร” จงเปนปฏบตการของอำานาจรฐสยามปฏบตการหนง ทพยายามหลอหลอม “ศลปะขอม” ให

กลายเปนตนธารสายหนงของ “ศลปะไทย” ดวยกลวธการสรางชดคำาอธบายทางประวตศาสตรศลปะและโบราณคด

นนเอง

ลพบร : “ศลปะขอม” ทถกปลอมใหเปนไทย

ศรพจน เหลามานะเจรญ

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  53

นกวชาการชอดงอยาง Benedict Anderson ไดกลาวไวในตำาราเลมสำาคญของ

ทานทชอ “Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of

Nationalism” (หรอทรจกกนดในชอ “ชมชนจนตกรรม” ฉบบแปลภาษาไทย) ในทำานอง

วา ทงการจดทำาสำามะโนประชากร แผนท และพพธภณฑ มอทธพลตอการปนแตงไวยากรณ

ตอรฐอาณานคม ใหเกด “ประเทศสยาม” และ “ชาวสยาม” ทงๆ ทสยามไมเคยตกเปน

อาณานคมของชาตตะวนตกเลย1

แนวคดดงกลาว Anderson ไดรบอทธพลมาจากขอเสนอเรอง “แผนท” กบจนต

กรรมความเปน “ชาต” ของสยาม ท ธงชย วนจจะกล นกประวตศาสตรไทยคนสำาคญ เสนอ

ไวในวทยานพนธดษฎบณฑต เสนอตอ University of Sydney ทชอวา “Siam mapped:

A History of a Geo-Body of Siam” ซงธงชยอธบายวา แตเดมนนชาวสยามไมรจก

“แผนท” ทแสดงลกษณะทางภมศาสตรอยางชาวตะวนตกทใชกนอยในปจจบนน เพราะ

ในโลกทศนเดมของสยาม รวมถงชาวอษาคเนยชาตอนๆ รจกแตแผนทไตรภม และแผนทาง

(หรอลายแทง) ซงไมสนใจสภาพทางภมศาสตรตามความเปนจรงมากไปกวาเสนทาง

เดนทาง

แผนทประวตศ�สตร  ธงชยอธบายตอไปวา ชาวยโรปตระหนกดถงสถานะความเปน “คนนอก” และ “ผ

รกราน” ในดนแดนเสนศนยสตรอนไกลโพนของตนเอง จงมกจะพยายามสรางความชอบ

ธรรมทคลายจะถกตองดวยกฎหมาย วธการยอดนยมทถกงดขนมาใชอยเสมอกคอ “การ

สบทอด” อำานาจการปกครองตามแตจะสมมตกนขนมาจากผปกครองทองถน ทยอมสยบ

หรอถกชวงชงอำานาจดวยชาวยโรป

ดงนน พวกยโรปจงมกตงอกตงใจสราง “ประวตศาสตร” ใหกบผปกครองทองถน

เหลานนเปนพเศษ เพอทจะใชอางสทธเหนอดนแดนของผปกครองเดมทชาวยโรปพชตได

โดยเฉพาะเมอตองประชนกบชาตมหาอำานาจอนจากโลกตะวนตกดวยกน ธงชยเรยกแผนท

แบบนวา “แผนททางประวตศาสตร” (historical map)2

Anderson ไดนำาแนวความคดดงกลาวของธงชยมาตอยอดวา การจดทำาแผนท

ยงสมพนธอยกบการทำาสำามะโนประชากรและพพธภณฑ3 แนนอนวาในแผนททถกจดทำา

ขนโดยชาวตะวนตกจะประกอบไปดวยคนหลากกลมหลายชาตพนธ การจดทำาสำามะโน

ประชากรจะทำาใหกลมคนทหลากหลายเหลานน ตกอยภายใตอำานาจรฐทครอบครองดน

แดนทจะเหนไดเฉพาะในแผนกระดาษเดยวกน

“พพธภณฑ” ในความหมายของ Anderson ไมไดหมายถงเฉพาะ พพธภณฑสถาน

คอสถานทเกบรวบรวมและจดแสดงวตถ แต Anderson เนนหนกไปถงสถานท หรอโบราณ

สถาน ทถกทำาใหจนตกรรมวาเปน พพธภณฑ (museum) ตามความหมายอยางตะวนตก

ทนบโบราณสถานขนาดใหญทถกจดการโดยรฐอยางนครวด หรอบโรพทโธ เปนตน

กระบวนการอยางนทำาใหโบราณสถานตางๆ ถกปรบสถานภาพจาก “ศาสนสถาน”

เปน “โบราณสถาน” ทสมพนธอยกบความเปน “ชาต” มากกวา “ศาสนา” ตวอยางท

ชดเจนทสดในเรองนคอ กรณปราสาทพระวหาร นนเอง

หากพจารณาจากมมดงกลาวกจะเหนไดวา แนวคดเรอง “ศลปะในประเทศไทย”

กำาเนดขนมาจากสงทธงชยเรยกวา “แผนทประวตศาสตร” ไมไดถกสรางขนจากองคความ

1 เบน แอนเดอรสน.ชมชนจนตกรรม บทสะทอนวาดวยกำาเนดและการแพร ขยายของชาตนยม. ชาญวทย เกษตรศร บรรณาธการแปล. (กรงเทพฯ : มลนธโครงการตำาราสงคมศาสตรและมนษย ศาสตร, 2552), 338. 2 Thongchai Winichakul. Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation. (Chiang Mai: Silkworm Books, 2004), 150-156. 3 เบน แอนเดอรสน. เลมเดยวกน. 297-339.

54  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

รทางดานโบราณคด ประวตศาสตร หรอประวตศาสตรศลปะเปนการเฉพาะเทานน เพราะ

องคความรเหลานยงม “อำานาจ” บางอยางในสงคมคอยคดทายอยดวยเสมอ

ในกรณของ “ศลปะในประเทศไทย” องคความรถกสรางขนมาโดยกรอบของแผนท

ซงชนงานศลปะตางๆ (งานชาง?) เกอบทงหมดเปนสงทถกสรางขนกอนตวของแผนทเอง

ดวยซำา ชนงานศลปะเหลานจงไมเคยเปนไทยเลย จนกระทงถกทำาใหเปน “ไทย” โดยวธ

ใดวธหนง เพอใหสอดคลองกบความเปนไทยบนแผนท

“ศลปะลพบร” กถอเปนสวนสำาคญสวนหนงของ “ศลปะในประเทศไทย” จงนบ

เปนปฏบตการของอำานาจในสงคมสยามดวย โดยอาจจะกลาวไดวา “ลพบร” เปนศลปะ

ทมปญหาทสดศลปะหนง ในทางวชาโบราณคด, ประวตศาสตร และโดยเฉพาะอยางยง

วชา “ประวตศาสตรศลปะไทย” เหนไดจากการเสนอชอหรอคำาเรยกใหมอยบอยครงไม

วาจะเปน ศลปะเขมร, ศลปะขอม/เขมร (ทพบ) ในประเทศไทย, ศลปะรวมแบบเขมรใน

ประเทศไทย, สมยอทธพลเขมร, ศลปะทมแมแบบจากเมองพระนคร และศลปะในลทธวชร

ยานจากกมพชา4

อย�งไรกต�ม ผเขยนไมไดตองก�รอภปร�ยถงคว�มเหม�ะสมของชอเรยก

เหล�น แตตองก�รอธบ�ยถง “ศลปะลพบร” ในฐ�นะปฏบตก�รของอำ�น�จประก�ร

หนง ทประกอบเข�เปน “ศลปะในประเทศไทย” ม�กกว� นจงเปนคำ�ถ�มสำ�คญท

ขอเขยนชนนตองก�รนำ�เสนอ เพอจะคนห�คำ�ตอบว� ศลปะลพบรปฏบตก�รเพอ

อำ�น�จในสงคมไทยอย�งไร? และสงผลกระทบอย�งไรบ�ง?

กำ�เนด “ศลปะในประเทศไทย”  ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ไดมการกอตง

สมาคมทางวชาการทเกยวของกบแวดวงประวตศาสตร โบราณคด และประวตศาสตร

ศลปะ ถง 2 สมาคม ไดแก “สยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ” เมอป พ.ศ. 2447 และ

“โบราณคดสโมสร” ในเรอน พ.ศ. 2450

สวนหนงของพระราชดำารสพระราชทานในรชกาลท 5 ทมตอโบราณคดสโมสร ได

ทรงนำาเสนอวธการศกษาถงเรองราวในอดตของสยามไวอยางนาสนใจวา

“จงขอชวนทานทงหลายในสโมสรประชมกนครงแรกน ใหกระทำาในใจไว วาเราจะ

คนหาขอความเรองราวของประเทศสยาม ไมวาเมองใดชาตใดวงษใดสมยใด รวบรวมเรยบ

เรยงขนเปนเรองราวของประเทศสยาม จบเดมตงแต 1,000 ปลงมา เรองราวเหลานคงตอง

จบตงแตเมองหลวง ไนยหนงเรยกวาหาง หาง ฤาชาง ซงเปนทตงของชาตไทยแตตนเดม

ลงมาจนถงเมองเชยงแสน เชยงราย เชยงใหม สวรรคโลก โศกโขทย อยทธยาเกา อยทธ

ยาใหม แลเมองลโว ลพบร นครไชยศร นครศรธรรมราช ฤาเมองซงเปนเจาของครองเมอง

เชน กำาแพงเพชร ไชยนาท พษณโลกย เมองสรรค สพรรณ กาญจนบร เพชรบร เหลาน

เปนตน บรรดาซงไดเปนใหญในกาลครงใดครงหนง แลวรวบรวมมาเปนประเทศสยามอน

หนงอนเดยวน”5

พระราชดำารสขางตนดจะนาสนใจยงขนเปนทวคณเมอพจารณารวมกบขอเทจจรง

ทวา สยามและฝรงเศสเพงจะทำาอนสญญาทชอวา “อนสญญาระหวางกรงสยามกบกรง

ฝรงเศส วาดวยอนญาตทดนรมฝงขวาแมนำาโขง ตามความในสญญา 13 กมภาพนธ ร.ศ.

122” ซงตรงกบ พ.ศ. 2446/24476 ปเดยวกนกบทกอตงสยามสมาคมฯ อยางนาประหลาด

4 ดรายละเอยดเพมเตมเรอง พฒนาการและปญหาในการแบงยคประวตศาสตรศลปะไทย ไดใน รงโรจน ธรรมรงเรอง. ประวต แนวความคด และวธคนควาวชาประวตศาสตรศลปะไทย. (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551), 134-181. 5 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว. “สมาคมสบสวนของบราณในประเทศสยาม,” ใน ศลปากร. ปท 12 เลม 2, 2511 : 45-46. 6 ในยคนนสยามยงนบวนสงกรานตเปนวนขนปใหม ถานบตามธรรมเนยมเดมวนทในอนสญญาจะอยใน พ.ศ. 2446 แตถานบตามธรรมเนยมปจจบนจะตรงกบ พ.ศ. 2447

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  55

อนสญญาฉบบดงกลาวคอ อนสญญาฉบบททำาใหเกดขอตกลงในการปกปนเขตแดน

บรเวณพนทเทอกเขาพนมดงเรก ซงรจกกนดในปจจบนเพราะกรณปราสาทพระวหาร ผล

จากอนสญญาฉบบนยงผลใหเกด “หนงสอสญญาระหวางสมเดจพระเจาแผนดนสยาม กบ

เปรสสเดนตแหงรปบลกฝรงเสศ 23 มนาคม ร.ศ. 125” ซงตรงกบเรอน พ.ศ. 2449/2550

ซงวาดวยการแบงเคกดนแดนระหวางสยามกบฝรงเศส และมใจความตอนหนงระบใหมการ

ตงกรรมการรวมกนระหวางฝายสยามและฝรงเศส สำาหรบปกปนเขตแดนดวย7

หนงสอสญญาฉบบนนบเปนสญญาฉบบสดทายทเกยวของกบการปกปนเขตแดน

ระหวางสยามกบชาตมหาอำานาจตะวนตก ในยคอาณานคม นนหมายความวา ในคราวท

กอตง “โบราณคดสโมสร” เมอป พ.ศ. 2450 รชกาลท 5 รวมถงชนชนนำาสยามหลายๆ

พระองค คงจะสามารถหลบพระเนตรพรมเพอจนตนาการถงภาพรางๆของ “ขวานทอง”

ไดเรยบรอยแลว

ธงชย วนจจะกล เคยเสนอไววา ศพทเกาแกอยางคำาวา “กรง” และ “เมอง” นน

เรมสญหายไปจากศพทานกรมการเมองสยามในชวงระหวางป พ.ศ. 2443-2458 ซงตรงกน

กบชวงเวลานพอด เพราะคำาสองคำานใหภาพพจนถงการปกครองทประกอบไปดวย เมอง

หลวงอนศกดสทธ และศนยกลางชมชนเปนหยอมๆ ทมองเหนและจบตองได คำาทถกนำามา

ใชแทนทคำาทงสองคำานคอคำาวา “ประเทศ” ซงใหภาพพจนถงพรมแดนอาณาเขตอำานาจท

มองไมเหนและจบตองไมได8

สงทยนยนขอคดเหนทงหมดของธงชย ทตอยอดโดย Anderson ไดดทสด

อย�งหนงกคอพระร�ชดำ�รสของรชก�ลท 5 ในคร�วเปดโบร�ณคดสโมสร ทผเขยน

ยกตวอย�งม�ข�งตน ก�ร“คนหาขอความเรองราวของประเทศสยามไมวาเมอง

ใดชาตใดวงษใดสมยใดรวบรวมเรยบเรยงขนเปนเรองราวของประเทศสยาม”ไม

ต�งอะไรกบก�รสร�ง “แผนทท�งประวตศ�สตร” ทธงชยไดเสนอเอ�ไวเลย 

  พรมแดนอ�ณ�เขตอำ�น�จทมองไมเหนและจบตองไมได  ทธงชยกล�วถง 

สดท�ยจะกล�ยเปน “แผนท” รปขว�นทอง ทตองห� “ประวตศ�สตร” ม�จบยด

ใสในทสด

ก�รสร�งประวตศ�สตรใสแผนท เคาโครงหลกการจดแบงยคสมยของ “ศลปะในประเทศไทย” ปรากฏอยในพระ

นพนธเรอง “ตำานานพทธเจดยสยาม” ในสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ นเอง โดยไดตพมพ

ครงแรกเมอป พ.ศ. 2469 เนองในงานพระราชทานเพลงศพ เจาจอมมารดาชม ในพระบาท

สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ผเปนพระมารดาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ

เอง

เรอน พ.ศ. ดงกลาวเปนป พ.ศ. เดยวกบทพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอย

หว รชกาลท 7 ทรงประกาศตง “ราชบณฑตยสภา” ใหดแลงานดานโบราณคด วรรณคด

ศลปากร และพพธภณฑสถานแหงชาตสำาหรบพระนคร โดยมสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ

ทรงดำารงตำาแหนงนายกราชบณฑตยสภา

ในการน สมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ และ ศาสตราจารย George Cœdès ผ

เชยวชาญทางดานการอานจารกอษาคเนย ชาวฝรงเศส ไดเรมปรบปรงการจดแสดง ทำาให

พพธภณฑสถาน เปลยนจาก “พพธภณฑสถานประเภททวไป” กลายเปน “พพธภณฑสถาน

7 ด ร า ย ล ะ เ อ ย ดใน ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการ). ประมวลสนธสญญา อนสญญา ความตกลง บนทกความเขาใจ และแผนท ระหวางสยามประเทศไทย กบประเทศอาเซยนเพอนบาน : กมพชา-ลาว-พมา มาเลเซย. (กรงเทพฯ : มลนธโครงการตำาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2554), 114-118. 8 Thongchai Winichakul. ibid., 47-51.

56  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ทรวบรวมสงวนรกษาโบราณศลปวตถ ซงเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาต”9

นาสนใจวา ตอนหนงในคำานำาของพระนพนธเรองตำานานพทธเจดยสยาม สม

เดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ไดระบไววา “ในการแตงหนงสอเรองนสำาเรจ ขาพเจารสกขอบใจ

ศาสตราจารยยอช เซเดส มากดวยรบหนาทการคนหนงสอและการเลอกรปภาพทพมพ

ตองเหนดเหนอยมาก”10 2 ปตอมา คอในเรอน พ.ศ. 2471 Cœdès ไดตพมพหนงสอชอ

“โบราณวตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร” ซงเปนหนงสอทใชสำาหรบอธบายโบราณ

วตถทจดแสดงอยในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร ในขณะนนตามชอของหนงสอ

นจงเปนสงทยงนาสนใจขนอกมากมายวา ตลอดระยะเวลา 2 ปนบแตสมเดจฯ

กรมพระยาดำารงฯ ทรงนพนธ “ตำานานพทธเจดยสยาม” โดยม Cœdès ชวยคนหนงสอ

และคดรปภาพ เมอป พ.ศ. 2469 จากนนทรงดำารงตำาแหนงนายกราชบณฑตยสภา ใน

ชวงเรอน พ.ศ. เดยวกนนนเอง แลวเรมปรบปรงพพธภณฑสถานประเภททวไป ใหเปน

“พพธภณฑสถานทรวบรวมสงวนรกษาโบราณศลปวตถ ซงเปนมรดกทางวฒนธรรม

ของชาต” โดยม Cœdès คอยชวยเหลอ จนกระทงสำาเรจแลวเสรจในป พ.ศ. 2471 และม

หนงสอ “โบราณวตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร” ทเขยนขนโดย Cœdès ทแทบ

จะถอดแบบเคาโครงหลกการจดแบงยคสมยจากพระนพนธเรองตำานานพทธเจดยสยาม

เปนปรากฏการณทตอเนองกนโดยมนยยะทจงใจหรอไม?

พระนพนธเรองตำานานพทธเจดยสยาม ประพนธขนในชวงใกลเคยงกนกบทมการตง

ราชบณฑตยสภา เพราะมประกาศตงราชบณฑตยสภาและกรรมการราชบณฑตยสภา สม

เดจฯ กรมพระยาดำารงฯ จะทรงดำารงตำาแหนงนายกราชบณฑตยสภา เมอวนท 19 เมษายน

พ.ศ. 246911 พระองคทรงลงวนทในคำานำาตำานานพทธเจดยสยาม สำาหรบการพมพครงแรก

เมอวนท 3 พฤษภาคม พ.ศ. 2469

ทงน ควรสงเกตไวดวยวา รชกาลท 7 มพระราชดำารใหรวมงานทเกยวกบวรรณกรรม

และโบราณคด เขาไวในสถาบนเดยวกน และพระราชทานหมพระทนงในพระราชวงบวร

สถานมงคลทงหมด จดตงเปนพพธภณฑสถาน และมพระราชบญญตโอนพพธภณฑสถาน

ใหมาขนอยในความดแลของหอพระสมดสำาหรบพระนคร ตงแตเมอป พ.ศ. 246812 1 ปกอน

การตงราชบณฑตยสภาแลว

ควรทราบดวยวา Cœdès ดำารงตำาแหนงบรรณารกษประจำาหอพระสมดวชรญาณ

ตงแตวนท 1 มกราคม พ.ศ. 2461 ถงวนท 31 ธนวาคม พ.ศ. 2469 ตอมา วนท 1 มกราคม

พ.ศ. 2470 ไดดำารงตำาแหนงในสภาเลขานการประจำาราชบณฑตยสภาแหงสยาม ทน

Cœdès พบกบสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ แทบจะทกวน13

มเกรดทนาสนใจเรองหนงเกยวกบความสมพนธระหวางสมเดจฯ กรมพระยาดำา

รงฯ กบ Cœdès ในชวงเวลาดงกลาว ปรากฏอยในบางตอนของคำานำาในหนงสอ “โบราณ

วตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร” ซงสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ทรงนพนธคำานำา

ให ดงน

“ขาพเจาเคยไดเหนหนงสอซงกลาวถงศาสตราจารยยอรช เซเดส ฝรงแตงกม ไทย

แตงกม กลาวความชวนใหผไมทราบความจรงเขาใจผดอยเนองๆ บางกลาวประหนงวาการ

ทงปวงของราชบณฑตยสภาสำาเรจไดแตดวยอาศยศาสตราจารยยอรช เซเดส บางกกลาว

ประหนงวาไมเหนควรจะตองมศาสตราจารยยอรช เซเดสไวในราชบณฑตยสภาดงน เหน

หางกบความจรงทงสองอยาง การของราชบณฑตยสภา ถารวบยอดกคอหาวชาความรอน

9 ขอมลจากเวบไซตทางการของ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร วนท 4 มกราคม พ.ศ. 2557 ด ใน http://www.national museums.finearts.go.th/OfficeMuseum/history.htm 10 สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ. ตำานานพระพทธเจดย. พมพครงแรก ฉบบมตชน. (กรงเทพฯ : มตชน, 2545), 9. 11 ราชกจจานเบกษา เลมท 43 นาท 102-105 วนท 25 เมษายน พ.ศ. 2469. และ ราชกจจานเบกษา เลมท 43 นาท 105-106 วนท 25 เมษายน พ.ศ. 2469. 12 ราชกจจานเบกษา เลมท 42 นาท 264 วนท 24 มกราคม พ.ศ. 2468. 13 โลรองท เอนเกง. “จดหมายศาสตราจารยยอรช เซเดสถวายแก สมเดจกรมพระยาดำารงราชานภาพ,” อรพนท ชาตรปะมย (แปล). ใน ยอรช เซเดส กบไทยศกษา. (กรงเทพฯ : ศนยขอมลเพอการคนควาวจย ฝรงเศส-ไทยศกษา มหา วทยาลยศลปากร, 2546), 162.

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  57

เนองดวยประเทศสยามนเปนสำาคญ...เพราะฉะนนถงศาสตราจารยยอรช เซเดสจะเกดเปน

ไทยหรอเปนชาตใดกตาม เมอมความรแลสามารถใชความรใหเปนประโยชนแกประเทศ

สยามไดดงทำามา กนบวาเปนผมความชอบอนควรจะสรรเสรญ”14

ม.จ. สภทรดศ ดศกล นกประวตศาสตรศลปะผทรงอทธพลตอวงการศกษาโบราณคด

และประวตศาสตรศลปะไทย ผเปนพระโอรสองคสดทองของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ

ยงทรงเคยอางไวดวยวา “เหตนน (Cœdès) จงถวายตนเปนขาและราชโอรสบญธรรม

ของสมเดจกรมพระยาดำารง”15 คำาอางนยงแสดงถงความแนนแฟนของบคคลทงสอง ซง

สงอทธพลทางความคดถงกนทงเรองสวนตว ดานวชาการ และดานอนๆ

ทายสดเมอ Cœdès จะลาออกจากราชการ เพอไปดำารงตำาแหนงผอำานวยการสำานก

ฝรงเศสแหงปลายบรพาทศ16 (École Française d’Extrême-Orient) กไดไปกราบถวาย

บงคมลาสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ โดย ม.จ. สภทรดศอางวา Cœdès ใหสมเดจฯ กรม

พระยาดำารงฯ เปนผตดสนพระทยวาจะประทานอนญาตหรอไม? ถาไมประทานอนญาตก

จะไมไป ซงทายทสดสมเดจฯ กรบสงวา “ถาฉนเปนเซเดส ฉนจะไป เพราะเมอชาตตองการ

ตว กควรจะทำางานเพอชาต”17

วนท 1 มกราคม พ.ศ. 2472 Cœdès จงไดลาออกจากราชการสยาม หลงจากรบ

ราชการนานถง 13 ป เปนเวลานบไมถง 1 ปหลงจากทตพมพ “โบราณวตถในพพธภณฑสถาน

สำาหรบพระนคร” ซงหมายความวา การจดแสดงนทรรศการเกยวกบ “ศลปะในประเทศไทย”

ตามขอมลในหนงสอฉบบดงกลาว ควรจะเสรจสนเรยบรอยแลว หรออยางนอยกควรทจะม

เคาโครงการจดแสดงทชดเจนในระดบหนง

นนหม�ยคว�มว� สมเดจฯ กรมพระย�ดำ�รงฯ และ Cœdès ทำ�รงวดและ

ปกปนเขตแดนของ “แผนทประวตศ�สตร” ฉบบแรกของสย�ม เสรจเรยบรอยแลว

นนเอง  

เมอภ�รกจดงกล�วจบสนลงเรยบรอยแลว  Cœdès  จงคอยไปรบง�นเปน

ผอำ�นวยก�รตอท  “สำ�นกฝรงเศสแหงปล�ยบรพ�ทศ”  ซงเข�เคยทำ�ง�นอยดวย

กอนทจะม�รบร�ชก�รในสย�ม  สวนสถ�นทแหงนจะเปนสถ�นททผลต  “แผนท

ประวตศ�สตร” เพออ�งองสทธของคนข�วตอช�วพนเมอง ต�มอย�งทธงชยกล�ว

ถงก�รศกษ�ประวตศ�สตรของช�วพนเมอง โดยพวกยโรปหรอไม? คำ�ตอบอ�จอย

ในส�ยลม

ก�รปะปนกนระหว�ง “ประวตศ�สตร” และ “โบร�ณคด” ในยคแรกเรม นกประวตศาสตรคนสำาคญชาวไทยอกทานหนงอยาง นธ เอยวศรวงศ เคยตงขอ

สงเกตไววา ผทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ทรงอางอยเสมอวาเปน “คร” วชาประวตศาสตร

ของพระองคคอ กรมสมเดจพระบำาราบปรปกษ แตสงททรงเรยนรจากเจานายพระองคนน

เทาททรงอางถงในงานของพระองค กลบลวนแตเปนขอเทจจรงทเจานายพระองคนนทรง

เคยประสบมาในชวตของพระองคเทานน ไมไดรวมถงระเบยบวธปรชญา หรอกลวธอยาง

ใดอยางหนงในการศกษาประวตศาสตรเลย

นธจงไดเสนอตอไปวา จากบรรดาหนงสอทงหลายของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ

ในหองสมดดำารงราชานภาพของพระองคนน มหนงสอภาษาองกฤษของนกปราชญบรพา

14 อางใน ม.จ. สภทรดศ ดศกล. “ศาสตราจารยยอรช เซเดส,” ใน ยอรช เซเดส กบไทยศกษา. (กรงเทพฯ : ศนยขอมลเพอการคนควาวจยฝรงเศส-ไทยศกษา มหาวทยาลยศลปากร, 2546), 14. 15 เลมเดยวกน, 15. 16 เหตผลท Cœdès ตองไปดำารงตำาแหนงผอำานวยการสำานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศนน ม.จ. สภทรดศ ทรงอางวาเปนเพราะผอำานวยการคนกอนคอ Louis Finot เสยชวต (ดใน เลมเดยวกน, 15.) แตจดหมายท Cœdès สงถงสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ฉบบลง วนท 11 กมภาพนธ พ.ศ. 2473 มขอความระบวา “เมอมาถงฮานอย ขาพระพทธ เจามเวลาพบกบศาสตราจารยฟโนต อาจารยทขาพระพทธเจาเคารพรกยงเพยงแคสามวนเทานน” (ดใน โลรองท เอนเกง. เลมเดยวกน. 168.) และในความเปนจรงแลวกวาท Finot จะถงแกกรรม กาลกลวงเลยไปถงป พ.ศ. 2478 แตนอาจเปนเพยงแคความเขาพระทยผดของ ม.จ. สภทรดศ เทานน 17 อางใน ม.จ. สภทรดศ ดศกล. เลมเดยวกน. 15.

58  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ทศนยมอยเปนจำานวนมาก งานประวตศาสตรเหลานนตางหากท “อบรม” วธการ ปรชญา

เปาหมาย ฯลฯ ของวชาประวตศาสตรใหแกพระองคโดยไมรสกตว นธไดเสนออยางชดเจน

วา สมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ทรงเปนศษยของนกประวตศาสตรคลาสสคชาวเยอรมนผ

ยงใหญและทรงอทธพลทสดในศตวรรษท 19 อยาง Theodor Mommsen และ Leopold

Von Ranke18

โดยเฉพาะ Mommsen นนถอไดวาเปนนกประวตศาสตรทเชอในวธคดแบบอปนย19

(inductive method) และวทยาศาสตรธรรมชาตอยางแทจรง เขาไดรวบรวมจารกโรมน

ไวอยางกวางขวาง ทงยงจดทำาสารานกรมกฎหมายโรมนไวอยางละเอยดลออ งานชนน

Mommsen ตองการใหเปนอนสรณของตวเขาเอง20 ซงนธใหความเหนวา หอพระสมดใน

สมยทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ทรงดำารงตำาแหนงเปนนายกกรรมการ กเปนแหลงพมพ

ขนาดใหญ ททำาการเผยแพรเอกสารชนตนและกงชนตน สำาหรบนธ หนงสอชดประชม

พงศาวดาร เปนอนสรณแกสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ไมนอยไปกวาสารานกรมกฎหมาย

โรมนของ Mommsen21

นอกเหนอจากทจะถกพดถงในฐานะนกประวตศาสตรแลว Mommsen ยงไดรบการ

ยกยองวาเปน “นกโบราณคดคลาสสค”22 ซงผเขยนไมแนใจนกวา Mommsen ไดรบการ

ยกยองวาเปนนกโบราณคดระดบคลาสสค หรอวาหมายถงเปนนกโบราณคดทเชยวชาญ

ยคคลาสสค เพราะชาวตะวนตกถอวากรก-โรมนเปนยคคลาสสคของพวกเขา อยางไร

กตาม Mommsen ถกเรยกขานวาเปนนกโบราณคดดวยแนๆ ในงานมหากาพยระดบ 15

เลมจบอยาง “History of Rome” ททำาใหเขาไดรบรางวลโนเบลนน เขาใชทงหลกฐาน

ทางโบราณคดและประวตศาสตรศลปะประกอบดวย ลกษณะอยางนสามารถเหนไดเสมอ

ในงานของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ดวยเชนกน

และจงไมเปนทน�ประหล�ดใจอนใดเลยทสมเดจฯ กรมพระย�ดำ�รงร�ช�น

ภ�พ จะเปนทง “พระบด�” แหงประวตศ�สตรไทย และโบร�ณคดไทย

Cœdès ถอเปนอกผหนงทไมตางไปจากสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ นก ชวงท

ทานรบราชการอยในสยามนน ไดรวบรวมและแปลความ ศลาจารก เอกสารโบราณ ทพบ

ในประเทศไทยเปนจำานวนมาก ซงอนทจรงแลวกเปนสงททานเคยกระทำากบเอกสารของ

ชนชาตอนๆ เมอครงยงทำางานอยกบหอสมดของสำานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศ ทกรง

ฮานอย ประเทศเวยดนาม กอนเขามารบราชการในราชสำานกสยาม

ลกษณะอยางนกไมตางอะไรกบท Mommsen ทำากบเอกสารโบราณของโรมน

และหลกฐานทางโบราณคดดวย ซงรวมถงงานศลปะ ลกษณะอยางนจะยงชดเจนขนเมอ

Cœdès จดทำาเอกสารการแปลศลาจารกขอมสมยโบราณขนาดมหมา ทรจกกนในชอ

Inscriptions Du Cambodge ขนาด 8 เลมจบ ภายหลงจากทไปดำารงตำาแหนงผอำานวย

การสำานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศแลวนนเอง

จงเปนเรองทนาสงสยอยเชนกนวา อทธพลการศกษาประวตศาสตรแบบ Mommsen

และ Ranke ทนยมอยในยโรปชวงศตวรรษท 19 นน สมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ จะทรง

ไดรบอทธพลผานชายหนมผเตบโตในยโรป และยดมนในลทธจกรวรรดนยมอยาง Cœdès

หรอไม?

18 นธ เอยวศรวงศ. “สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ กบอารโนลด ทอยนบ,” ใน ประวตศาสตร และนกประวตศาสตรไทย. ชาญวทย เกษตรศร และ สชาต สวสดศร บรรณาธการ. (กรงเทพฯ : ประพนธสาสน, 2519), 210-211. 19 วธคดแบบอปนย คอ การนำาเหตยอยๆ แตละเหตมารวมกน เพอนำาไปสผลสรปทเปนกฎ หรอกรณทวไป 20 Ranke เองกไมตางกนนก งานของเขาเตมไปดวยการรวบรวมเอกสารชนตนจำานวนมากมาย นกประวตศาสตรตะวนตกในยคนนตางเจรญรอยตามนกประวตศาสตรผยงใหญทงสองคนน และพากนเหนวาเพยงเทาน กเกอบจะเปนการสนสดงานของนกประวตศาสตรแลว 21 ทงน นธเองกทราบดวาเอกสารชนตนของไทยไมสามารถนำาไปเปรยบเทยบกบเอกสารชนตนของตะวนตกไดทกกระเบยด ดใน นธ เอยวศรวงศ. เลมเดยวกน. 227. 22 Stephen L. Dyson. In Persuit of Ancient Pasts: A History of Classical in the Nine- teenth and twentieth Centuries. (Pennsylvania: Yale University Press, 2006), 91-92, 108.

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  59

ประวตศ�สตรศลปะ ทตองฝกฝนส�ยต� ทง Mommsen และ Ranke จดอยในผนยม “สำานกคดแบบประจกษนยม”23

(empiricism) ซงเชอมนในวธคดแบบอปนย วธคดแบบนเนนหนกในการเกบสะสมขอมล

ศกษาผลกระทบ และวเคราะหกระบวนการ ตามแนวคดรากฐานทเชอในวทยาศาสตร

ธรรมชาต สำานกคดนไดสงผลใหนกประวตศาสตรในยโรปเวลานนเชออยางเดยวกบทนก

วทยาศาสตรเชอวา พวกเขาสามารถอธบายเรองราวทเกดขนในอดตไดอยางทมนเคยเกด

ขนจรง ผานทางการสะสมขอมลจำานวนมหาศาลทจะทำาใหไมสามารถมขอมลอนมาคดงาง

ได

นกประวตศาสตรศลปะอยาง Eric Fernie24 ไดอธบายวาวธคดทเปนเหมอนนก

วตถนยม (materialist) ของสำานกคดประจกษนยมดงกลาว กปรากฏในการศกษาทาง

ดานประวตศาสตรศลปะยโรปในชวงเวลานนดวย เพยงแตวาจะปรากฏในการศกษาของ

นกประวตศาสตรศลปะบางกลมเปนการเฉพาะเทานน

ตวอยางทเหนไดชดคองานของนกประวตศาสตรศลปะชาวอตาเลยนทชอ Giovanni

Morelli ซงพยายามสรางระเบยบโครงสรางของการศกษาประวตศาสตรศลปะ ทเนนหนก

ในการฝกฝน “สายตา” (Fernie หมายถงการพยายามสรางหมวดหมของรปแบบเฉพาะใน

ชนงานศลปะแตละยคสมย ซงจำาเปนตองมประสบการณในการมองดชนงานศลปะอยบอย

ครง จงจะสามารถแยกแยะรปแบบเฉพาะของศลปะแตละสมยได-ผเขยน) จนทำาใหงานของ

Morelli ไดรบการวพากษวจารณวามวธคดทคบแคบ จนถกเปรยบเปรยอยางเสยดสเอา

ไววา “เปนวธการทใชสายตาแทนสารเคมในการตรวจสอบอายสมยของผนผาใบ”25

และถงแมจะโดนเสยดสรนแรงถงเพยงนน แตกยงมนกประวตศาสตรศลปะชาว

อตาเลยนในยครวมสมยกน อยาง Giovanni Battista Cavalcaselle ประยกตเอาวธการ

ฝกฝนสายตาของ Morelli ไปใชเชนกน เพยงแตไดลดทอนระเบยบการศกษาลง จนถก

วจารณโดยตวของ Morelli เอง วธการฝกฝนสายตาอยางนยงคงมใชในศตวรรษถดมาคอ

ในศตวรรษท 20 ดวย โดยมนกประวตศาสตรศลปะชาวอเมรกนอยาง Bernard Berenson

เปนหวหอกคนสำาคญ

Fernie อธบายตอไปวา การพฒนาทกลายรปวธการของ “ลทธนยมโบราณวตถ”

(antiquarianism) มาเปนวธวทยา (methodology) แขนงหนงของงาน “ประวตศาสตร

ศลปะ” ไดนน เกดขนเพราะแรงกระตนสำาคญในวงการ “โบราณคด” ยโรปชวงศตวรรษ

ท 19 นเอง เพราะในชวงเวลาดงกลาว มกระแสงานโบราณคดในฐานะระเบยบวจยทาง

วทยาศาสตร ทำาใหเกดการผสมผสานกนระหวางลทธนยมโบราณวตถ กบโบราณคด จน

คลอดออกมาเปนประวตศาสตรศลปะในรปแบบดงกลาว ซงเนนหนกในการศกษารปแบบ

ของวตถ (typology) ตวอยางสำาคญของงานโบราณคดประเภทนทเกดขนในชวงเวลาดง

กลาว คองานของ Robert Willis ทศกษาประวตศาสตรและรปแบบของโบสถในสหราช

อาณาจกรยคกลางทงหมด เปนตน26

ก�รทก�รศกษ�โบร�ณคดไทยในระยะแรกดปะปนอยกบวช�ประวตศ�สตร

ศลปะ  เปนเพร�ะมนปะปนกนม�ตงแตเจ�ของวช�ในยโรปแลว  ก�รทช�ตเจ�

อ�ณ�นคมเข�ไปศกษ�ประวตศ�สตร  เพอทำ�  “แผนทประวตศ�สตร” นนจำ�เปน

ตองใชวธวทย�ท�งประวตศ�สตรศลปะทชวยในก�รจดจำ�แนกและกำ�หนดอ�ย

สมย ม�กกว�ก�รศกษ�ศลปวตถในฐ�นะทเปนปจเจก   

23 William A. Jackson. Economics, Culture and Social Theory. (Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited, 2009), 63. 24 Eric Fernie เคยดำารงตำาแหนงเปนผอำานวยการของสถาบนประวตศาสตรศลปะ Courtauld Institute ในสงกดของ University of London ระหวางเรอน พ.ศ. 2538-2546 และเคยเปนประธานของสมาคมผศกษาโบราณวตถ และวชาประวตศาสตรศลปะ ซงกอตงขนในกรงลอนดอนมาตงแตชวงตนศตวรรษท 18 อยาง Society of Antiquaries of London ระหวางป พ.ศ. 2547-2550 25 Eric Fernie. ArtH i s t o r y a n d i t s Methods: A Critical Analogy Selection and Commentary by Eric Fernie. Reprinted. (New York: Phaidon Press, 2009), 13. 26 Ibid.

60  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

  วธวทย�ท�ง “ประวตศ�สตรศลปะ” แบบทปร�กฏอยในดนแดนอ�ณ�นคม 

(รวมถงอ�ณ�นคมภ�ยในทงหล�ย) โดยม�กจงคอวธวทย�ท�งประวตศ�สตรศลปะ 

ทวงก�รโบร�ณคดพฒน�ม�จ�กลทธนยมโบร�ณวตถ  ซงหม�ยถงประวตศ�สตร

ศลปะทเนนก�รฝกฝนส�ยต�แบบ Morelli นเอง

“ศลปะ” หรอ “สมย” ปญห� (?) ของวธวทย�เกยวกบศลปะในประเทศไทย การทเปนวธวทยาของประวตศาสตรศลปะ แบบทพวงตดมากบโบราณคดยค

อาณานคม ถกเสยดสวา “เปนวธการทใชสายตาแทนสารเคมในการตรวจสอบอายสมย

ของผนผาใบ” จงทำาใหผลการศกษาสามารถจำาแนกไดวาเปนทง รปแบบ “ศลปะ” และ

“สมย” พยานปากเอกสำาหรบเรองทชวนใหสบสนในทนกคอตวของ Cœdès นเอง

นอกเหนอจากท Cœdès จะเขยน “โบราณวตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร”

เปนภาษาไทยแลว ในเรอน พ.ศ. เดยวกน กไดมหนงสอฉบบนตพมพออกมาในภาคภาษา

ฝรงเศส ทกรงปารส ประเทศฝรงเศสดวย ในชอของ “Les Collections Archaéologiques

du Musee de Bangkok” ประเดนทนาสนใจคอ การทในฉบบภาษาไทย Cœdès ใชคำา

วา “สมย” เปนคำากำากบศลปวตถ แตในฉบบภาษาฝรงเศสนน ศลปวตถถกกำากบดวยคำา

วา “l’ecole” ซงแปลวา “สกลชาง”

เกยวกบเรองน นกประวตศาสตรศลปะทอยนอกกระแสหลกของวงประวตศาสตร

ศลปะไทยอยาง พรยะ ไกรฤกษ เคยแสดงความเหนวา การจำาแนกยคสมยศลปะของ

เซเดส กอใหเกดปญหาตอระเบยบวธวจยทางประวตศาสตรศลปะ การใชคำาวา “สมย” แทน

คำาวา “ศลปะ” ทำาใหเกดความสบสนระหวาง “ยคสมย” ทางประวตศาสตร กบ “แบบ”

ของศลปะ เพราะอาจเขาใจผดไปไดวา งานสรางสรรคทางศลปะในแบบหนงๆ อยในชวง

เวลาเดยวกนกบ “สมยทางประวตศาสตร” ทใชเรยกชอชนงาน ไมไดหมายถงรปแบบของ

ตวศลปะเอง27

ขอกงวลของพรยะ เปนทเขาใจไดเมอคดในมมมองเชงสนทรยศาสตร และประวตศาสตร

โบราณคด ซงรวมถงขอพพาททเกดขนในวงประวตศาสตรศลปะเองดวย แตวธวทยาทาง

ประวตศาสตรศลปะแบบน ไมไดตองการศกษาความงาม ปรชญาทางศลปะ หรอแมกระทง

การแสดงออกทางศลปะอยแลว วธวทยาทางประวตศาสตรศลปะ แบบทเนนการฝกฝน

สายตา ถกพฒนาขนมาในวงการโบราณคด เพอใชในการกำาหนดอายโบราณวตถเปนจด

ประสงคสำาคญมากกวาอยางอน

สำาหรบชาตเจาอาณานคมทเรงสรางประวตศาสตรใหแกผปกครองทองถน ทยอม

สยบ หรอถกชวงชงอำานาจ การทยงพบโบราณวตถสถานในยคสมยใดสมยหนงเปนจำานวน

มาก ยงแสดงใหเหนถงความเรองรองของยคสมยนนๆ ในอดต

เกยวกบเรองน Benedict Anderson ไดตงขอสงเกตไวอยางเฉยบคมวา การ

ปฏสงขรณโบราณสถานโดยชาตเจาอาณานคม แนวคดอดมการณทประกาศออกมาอยาง

เปนทางการ มกจะยกสถานะผสรางโบราณสถานขนอยเหนอชาวพนเมองใตอาณานคม

เสมอ และหลายครงมการเผยแพรแนวความคดวา ผสรางโบราณสถานนนไมไดม “เชอ

ชาต”28 (race) เดยวกบชาวพนเมองจรงๆ และหลงเชอไปในบางกรณวา ผสรางโบราณ

สถานเหลานคอพวกพราหมณ หรอกษตรยจากอนเดย

27 พรยะ ไกรฤกษ. อารยธรรมไทย : พนฐานทางประวตศาสตรศลปะ เลม 1 ศลปะกอนพทธศตวรรษท 19. (กรงเทพฯ : บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง จำากด, 2544), 23. 28 เปนทยอมรบกนในวงวชาการโดยทวไปในปจจบนวา “เชอชาต” เปนเพยงสงประดษฐของยคสมยแหงการลาอาณานคมอกอยางหนง ไมใชสงทมอยจรงตามธรรรม ชาต จงไมมใครสามารถพสจนเชอชาตของตนเองไดจาก DNA หรอสายเลอด เชนกน

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  61

แนวความคดเชนนยอมนำาไปสความเชอทวา ชาวพนเมองในปจจบนไมสามารถสราง

ความยงใหญไดอยางบรรพบรษในอดตอกแลว เมอมองในแงน โบราณสถานทปฏสงขรณ

ขนมา ยอมเปรยบเทยบกนไมไดเลยกบความยากจนลาหลงแบบชนบทโดยรอบ29

ดงนน ถงแมว�ก�รมคำ�ว� “สมย” กำ�กบอยทศลปวตถจะเปนเรองชวนให

ควขมวดสำ�หรบนกวช�ก�รส�ยง�นทเกยวของทงหล�ย  แตสำ�หรบ  “อำ�น�จ”  ท

ตองก�รสร�งอ�ณ�นคม  ไมว�จะเปนอ�ณ�นคมภ�ยนอก หรอภ�ยในกแลวแต 

ก�รมอ�ยสมยกำ�กบอยทศลปวตถ กลบกล�ยเปนสงทน�รนรมยเสยนกระไร

  และสำ�หรบ “อำ�น�จ” ของประเทศสย�มแลว  ก�รม “สมย” กำ�กบอยทคำ�

ว�  “ลพบร”  กชวนใหนอนหลบฝนดม�กกว�ทจะกำ�กบดวยคำ�ว�  “ศลปะ” อย�ง

เทยบกนไมได 

“ศลปะลพบร” เปนประวตศ�สตรนพนธ? วทยานพนธระดบมหาบณฑต สาขาประวตศาสตร ของ กรณรงค เหรยนระว ได

เชญชวนใหเรามองการศกษาเรองประวตศาสตรศลปะและโบราณคดเขมร กบเขมรใน

ประเทศไทย (หรอศลปะลพบร) ใหเปนงานประวตศาสตรนพนธประเภทหนง

กรณรงคเสนอวา ประวตศาสตรนพนธทงสองเรองนเปนนยายโรแมนตค ซงม

การวางพลอตเรองทแตกตางไปจากกน ในขณะทเจาอาณานคมฝรงเศสวางพลอตแบบ

“โศกนาฏกรรม” (tragedy) โดยกำาหนดอาณาจกรเมองพระนครอนยงใหญไดลมสลาย

ลง และหาความสบเนองไมเจอกบอารยธรรมของเขมรสมยหลงเมองพระนคร ทสามารถ

สบยอนไดกบประชากรในประเทศกมพชาปจจบน30 ในขณะทอำานาจของรฐสยามกลบวาง

พลอตเรองแบบ “สขนาฏกรรม” (comedy) ททำาใหศลปะลพบรสามารถสบเนองตอมาถง

ศลปะอยธยา และผกโยงเขากบความเปนไทยในปจจบนได31

ขอสงเกตของกรณรงค นบวานาสนใจอยมากทเดยว คำาอธบายตอนหนงในตำานาน

พทธเจดยสยาม ของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ มความวา “ลกษณะพระพทธรปลพบร

ดเหมอนจะเอาแบบทวารวดกบแบบขอมผสมกน จงเกดเปนแบบใหมขนมาอยางหนง”32

แสดงถงความพยายามในการสรางความแตกตางระหวางศลปะลพบร กบศลปะเขมร และ

ชวนใหนกถงสงทกรณรงคเสนอไว

และควรพจารณาดวยวา คำาอธบายดงกลาวของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ไมได

แสดงใหเหนถงวธการทใชในการจำาแนกวา อะไรคอ “แบบทวารวด” และอะไรคอ “แบบ

ขอม” ทมาผสมกนเปน “แบบลพบร”33 ลกษณะอยางนยงแสดงใหเหนวธวทยาทยงเขาไม

ถงวทยาศาสตรธรรมชาตดนก เพราะยงคงรองรอยของลทธนยมโบราณวตถอยดวย

แนนอนวา “ศลปะลพบร” ในตำานานพทธเจดยสยาม ไมไดถกสรางขนมาอยาง

ลอยๆ ในหนงสอเกาแกของลานนาอยางชนกาลมาลปกรณ ไดกลาวถงการสรางพระพทธ

รปแบบ “ลวประ” หรอ “กมโพชปฏมา” ปจจบนพระพทธรปองคดงกลาวประดษฐานอย

ทวดศรเกด ใน จ. เชยงใหม นกประวตศาสตรศลปะอยาง รงโรจน ธรรมรงเรอง อธบายวา

พระพทธรปองคนจดเปนศลปะแบบทในปจจบนเรยกวา “อทอง”34 ผเขยนเหนดวยกบการ

จำาแนกอายสมยดงกลาว และอยากจะกำาหนดอายเพมเตมใหละเอยดยงขนวาเปนพระพทธ

รปแบบอทองรนท 2 ซงนบเปนพระพทธรปยคตนอยธยา35 และพบอยในเขตอยธยามากกวา

ลพบร ดงนน คำาวา “ลวประ” หรอ “กมโพชปฏมา” (ในทศนะของชาวลานนา ไมใชอยธยา

29 เบน แอนเดอรสน. เลมเดยวกน. 330-331. 30 ในกรณของชาวไทย เราจะเหนไดถงการตดหลมกบดกนจากนกวชาการจารตนยมบางกลมทเชอวา นครวดและสงปลกสรางอนมโหฬารทงหลายในเมองพระนคร ถกสรางขนโดยชนชาตขอมอนเรนลบ ซงหายสาบสญไปแลว และไมเกยวของกนเลยกบชาวเขมร/กมพชา ทแสนจะตำาตอย 31 กรณรงค เหรยนระว.“อำานาจขององคความร ในงานวาทกรรมทางประวตศาสตรศลปะ และ โบราณคดเขมรในประเทศ ไทย,” ศลปศาสตรมหา บณฑต สาขาวชาประวต ศาสตร คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร (2545) : 6-11. 32 สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ. เลมเดยวกน. 211. 33 นบตงแตฉบบพมพครงท 3 เปนตนมา ขอความตอนนมเชงอรรถอธบายความ ทพระโอรสคอ ม.จ. สภทรดศ ทรงไดเพมเตมไววา “ปจจบนเราเรยกแบบนวาแบบอทองยคท 1 ศลปลพบร จดเฉพาะศลปทไดรบอทธพลศลปเขมรเพยงอยางเดยว” ดใน เลมเดยวกน, 269.; และถงแมวา ม.จ. สภทรดศจะทรงอธบายวา ศลปะลพบรรบอทธพลเขมรเพยงอยางเดยว แตพระองคกทรงยนยนวามลกษณะทแตกตางจากเขมร 34 รงโรจน ธรรมรงเรอง. “พระพทธรปแบบลวประและพระกมโพชปฏมา กบโลกทศนของชาวลานนา,” ใน ดำารงวชาการ. ปท 2 ฉบบท 3 (2556) : 109-116. 35 นกประวตศาสตรศลปะจำาแนกพระพทธรปศลปะอทองออกเปนทงหมด 3 รน โดยมอายสมยทแตกตางกน ดรายละเอยดไดใน สนต เลกสขม. การเรมตน

62  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ดวยซำา) ตามความหมายเดมจงไมเหมอนกบทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ ทรงนำามาใช

เสยทเดยว

ดเหมอนวา “โบราณวตถในพพธภณฑสถานสำาหรบพระนคร” ของ Cœdès จะ

พยายามขดเกลารองรอยหรอตำาหนตางๆ ใน “ตำานานพทธเจดยสยาม” อยางนอยทสดก

แสดงใหเหนถงการพยายามเชอมโยงจาก “ศลปะลพบร” มาเปน “ศลปะอยธยา” ดวยการ

สราง “ศลปะอทอง” ทไมมปรากฏอยในหนงสอตำานานพทธเจดยสยามขนมา

กรณรงคเสนอวา ใน “ศลปะลพบร” ในหนงสอโบราณวตถในพพธภณฑสถาน

สำาหรบพระนคร มหนาทในการรบอทธพลจากศลปะในสมยกอนหนาคอ ทวารวด ขอม และ

ศรวชย36 และสงตอรปแบบศลปะใหกบ “ศลปะอทอง” ซงเปนศลปะของ “ชนชาตไทย” ใน

ภาคกลางของประเทศ และคลคลายมาเปนศลปะอยธยา จนถงรตนโกสนทร37

Siamization : ก�รทำ� “เขมร” ใหเปน “ลพบร” ผทสบทอดแนวคดเกยวกบศลปะลพบร มาจากสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ และ

Cœdès รวมถงทรงอทธพลทสดในแวดวงการศกษาโบราณคดและประวตศาสตรศลปะ

ไทย กคอ ม.จ. สภทรดศ ดศกล

ในพระนพนธเรอง “ศลปะสมยลพบร” ทรงใหคำาจำากดความคำาๆ นเอาไววา

“คำาวา ‘ศลปะสมยลพบร’ เทาทใชกนอยในวงการโบราณคดประเทศไทยปจจบน

หมายถงโบราณวตถสถานขอมทพบในประเทศไทย รวมทงโบราณวตถสถานขอมททำาขน

ในประเทศไทย แตทำาเลยนแบบศลปะขอมในประเทศกมพชา ฉะนนศลปะสมยลพบรในทน

จงมทงทเปนแบบขอมอยางแทจรง และททำาขนเลยนแบบขอมอนมลกษณะผดแปลกออก

ไปบาง”38

ดเหมอนวา ของท “ทำาขนเลยนแบบขอมอนมลกษณะผดแปลกออกไปบาง” ท ม.จ.

สภทรดศทรงกลาวถง จะมทตราขนเปนกฎอยางชดเจนอยนอยมาก สวนหนงอาจจะเปน

เพราะลกษณะท ม.จ. สภทรดศทรงเรยกวา “ผดแปลก” นนปรากฏอยอยางกระจดกระจาย

จนไมสามารถสรางลกษณะรวมไดอยางชดเจน เชน การอธบายวา หลงคาทรงพม หรอ

การมลายปนปนประดบทฐาน เปนลายเสนขอบ (หมายถง ลายกรวยเชง) สงมากกวา

ปราสาทขอม39 กเปนสงทพบอย ปราสาทในบรเวณโดยรอบเมองพระนครดวยเชนกน ดง

เชน ปราสาทนครวด และปราสาทบนทายสำาเหร เปนตน

และอาจกลาวไดวา ลกษณะเฉพาะเพยงอยางเดยวของศลปะลพบร ท ม.จ. สภทร

ดศทรงมนใจวาตางจากศลปะขอม จนไดตราขนเปนกฎกคอ ลวดลายทประดบอยทกะบง

หนาในศลปะขอมแทๆ จะมจดเรมตนและจดสนสดของแถบลายอยทสวนปลายสดของแถบ

กะบงหนาทงสองดานเทากน แตในศลปะลพบรจะมลายแทรก คอมแถบลายทสนสดลงกอน

ทสวนปลายของกะบงหนานนเอง40

เกยวกบกรณน ผเขยนเคยทำาวจยและเสนอเปนประเดนยอยในงานวจยดงกลาววา

แถบลายแทรกดงกลาวเกดจากการลกลนกนระหวางกะบงหนามงกฎกบพระมาลาทสวมอย

เปนซบใน จงเผยใหเหนถงแนวพระเกศาทถกอยเปนเสนและเสยไปดานหลง41 ประเดนท

สำาคญคอลกษณะอยางนไมไดพบในประตมากรรมลพบรทกชนอยางท ม.จ. สภทรดศทรง

อางไว ซำายงพบจำานวนไมมากอกดวย

อยางไรกตาม กลวธในการทำา “เขมร” ใหเปน “ลพบร” ทำานองนยงมอยอกมาก

และการสบเนองงานชางในศาสนา ประวตศาสตรศลปะไทย (ฉบบยอ). พมพครงท 4. (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2552), 151-156. 36 โครงสราง “ศลปะในประเทศไทย” ในสมยนนยงกำาหนดอายศลปะลพบรอยในชวง พ.ศ. 1600-1700 จงถอวาเกดขนหลงศลปะเหลาน ตางจากปจจบนทกำาหนดอายอยในชวง พ.ศ. 1100-1800 ซงถอวามอายอยรวมสมยกน และยนยาวกวาบางศลปะ 37 กรณรงค เหรยนระว. เรองเดยวกน. 65. 38 ม.จ. สภทรดศ ดศกล. ศลปะสมยลพบร. (พระนคร : กรมศลปากร, 2510), 1. 39 เลมเดยวกน, 3-4. 40 ม.จ. สภทรดศ ดศกล.ศลปะในประเทศไทย. พมพครงท 13. (กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร, 2550), 99. 41 ศรพจน เหลามานะเจรญ. ศลปกรรมทเกยวของกบศลปะเขมร (พทธศตวรรษท 17-18). โครงการว จ ย ลพบ ร ศ กษา เช งบรณาการ เพอพฒนาการของสงคมและเศรษฐกจไทย ทนอดหนนการวจยจากสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร ปพทธศกราช 2549 : 71-72.

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  63

ไมวานกประวตศาสตรศลปะผนนจะรสกตวหรอไมกตามท

อส�นใต : พนทสวนขย�ยของศลปะลพบร? ม.จ. สภทรดศทรงอธบายวา เหตทใชชอ “ลพบร” เปนเพราะเมองละโว หรอเมอง

ลพบร เปนเมองสำาคญในระยะนน ซงในปจจบนไดหมายรวมเอาโบราณวตถสถานขอม

“ทงหมด” ทพบในประเทศไทย42

“ทงหมด” ท ม.จ. สภทรดศทรงหมายถงนนคอแถบภาคตะวนออก และโดยเฉพาะ

อยางยงภาคตะวนออกเฉยงเหนอนเอง เพราะอนทจรงแลว ศลปะลพบรพบกระจายตวอย

ในบรเวณทราบสงโคราช คออสานใต เปนจำานวนมาก และมอายเกาแกกวาทพบในลพบร

เสยอก การเรยกชอศลปะกลมนวาลพบรจงออกจะชวนใหรสกทะแมงๆ อยไมนอย

คำาอธบายทผเขยนไดยนอยเสมอ แตไมปรากฏออกมาเปนตวอกษรในงานวชาการ

กคอ เมอครงทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ และ Cœdès เรมสรางกรอบเคาโครง “ศลปะใน

ประเทศไทย” นน ยงไมมการสำารวจพบปราสาทขอมในดนแดนภาคอสาน ปราสาทเหลาน

ถกสำารวจพบเมอหลงจากมคำาวา “ศลปะลพบร” แลว ในชนตนจงปลอยใหใชชอเรยกเดม

ตอไป

ขออธบายความขางตนออกจะฟงรนหอยไมนอย แตกลบขดแยงกบความเปนจรง

ทวา เมอครงทเกดเหตการณกรณ ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2436) ทำาใหรฐสยามตองรวบอำานาจให

กระชบเขาสศนยกลางมากยงขน ในการนจงมการเปลยนชอมณฑลลาวกาวเปนมณฑล

อสาน โดยมพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงสรรพสทธประสงค เปนขาหลวงตางพระองค

สำาเรจราชการมณฑล โดยมเมอง “ขขนธ” เปนหนงในสเมองสำาคญของมณฑลดงกลาว43

ในชวงเวลาดงกลาว พระองคไดเสดจไปยง “ปราสาทพระวหาร” ทเวลานนฝาย

สยามอางวาขนอยกบเมองขขนธ และทรงจารกพระนาม และศกราช ร.ศ. 118 (พ.ศ. 2442)

ไวทชะงอนผาของเปยตาด ซงเปนปรมณฑลของปราสาทดวย เหตการณในครงนเปนไปได

หรอวา พระบดาแหงประวตศาสตรและโบราณคดไทยอยางสมเดจฯ กรมพระยาดำารงฯ จะ

ไมทรงทราบ?

นยงไมนบปราสาทขอมอนๆ ทไดเสดจตรวจโบราณวตถสถานในมณฑลนครราชสมา

(และเลยไปปราสาทพระวหารดวย) เมอป พ.ศ. 2472 ปเดยวกบท Cœdès เขารบตำาแหนง

ผอำานวยการสำานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศ

ทางสายฝรงเศสยงเตมไปดวยขอมลยงกวา มชาวฝรงเศสอยางนอย 3 คน ทเดน

ทางเขามาสำารวจเกบขอมลในอสานใตในชวงระหวางป พ.ศ. 2440-244944 นกสำารวจคน

ทสำาคญทสดในกลมนคงจะหนไมพน Étienne Aymonier ซงเขามาสำารวจระหวางป พ.ศ.

2425-2426

Aymonier มหนงสอรายงานการสำารวจเลมสำาคญ ทเกยวของกบอารยธรรมขอม

โบราณอย 2 ชน คอ “Khmer Heritage in Thailand” และ “Khmer Heritage in the

Old Siamese Provinces of Cambodia” ซงเปนไปไดหรอวา บคคลทกำาลงจะดำารง

ตำาแหนงผอำานวยการสำานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศอยาง Cœdès จะไมทราบถงขอมล

เหลาน?

สงทนาสนใจอกประการหนงคอ รายละเอยดเกยวกบชอเมองในพระราชดำารสใน

รชกาลท 5 เมอคราวเปดโบราณคดสโมสร ทผเขยนยกมาไวตงแตชวงตนของขอเขยน

42 ม.จ. สภทรดศ ดศกล. เลมเดยวกน. 96. 43 พพฒน กระแจะจนทร. ประวตศาสตรผคนบนพรมแดนเขาพระวหาร. (กรงเทพฯ : มตชน, 2556), 39-40. 44 ดรายละเอยดใน เลมเดยวกน, 49-62.

64  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ชนน ชอเมองตางๆ ทรชกาลท 5 มพระราชประสงคให “รวบรวมเรยบเรยงขนเปนเรอง

ราวของประเทศสยาม” ประกอบไปดวย “เมองเชยงแสน เชยงราย เชยงใหม สวรรคโลก

โศกโขทย อยทธยาเกา อยทธยาใหม แลเมองลโว ลพบร นครไชยศร นครศรธรรมราช ฤา

เมองซงเปนเจาของครองเมอง เชน กำาแพงเพชร ไชยนาท พษณโลกย เมองสรรค สพรรณ

กาญจนบร เพชรบร เหลานเปนตน” ทงหมดนไมมเมองในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

เลย

งานวจยเกยวกบประวตศาสตรชมชนบรเวณรอบปราสาทพระวหาร ของ พพฒน

กระแจะจนทร กแสดงใหเหนวา หมบานเกาแกทบางหมบานสบประวตไดไปถง 200 ป ใน

เขตพนทดงกลาวมกจะเกยวของกบชาวเขมรสง45 (ซงมความสมพนธอยางเหนยวแนนกบ

เขมรดวยหลายๆ ปจจย) มากกวาชาวลาว ทจะอพยพเขาไปในภายหลง

ในขณะท นธ เอยวศรวงศ เคยตงขอสงเกตไววา

“การทำาสนธสญญาในเรองเขตแดนกบฝรงเศสใน พ.ศ. 2447 ซงมพนธะใหตอง

ยอมรบแผนทแนบทายดวยน รฐบาลในสมย ร.5 นาจะเหนวาเปน ‘ความสำาเรจ’ ทยงใหญ

อนหนง ขณะนนยงไมแนชดวา มหาอำานาจโดยเฉพาะ ฝรงเศส ยอมรบการมอยของประเทศ

สยามแคไหน เชน ทราบสงโคราชทงหมดเปนของสยามหรอเปนดนแดนทยงตองเจรจาตอ

รองกนกอน…ฉะนน เมอฝรงเศสยอมลงนามในสนธสญญา พ.ศ. 2447 จงเปนครงแรกท

สยามไดอธปไตยทแนชด (หรอทมหาอำานาจรบรอง) บนดนแดนทางดานตะวนออกเฉยง

เหนอเปนครงแรก”46

และกเปนนธอกเหมอนกน ทกลาวไวในปาฐกถาเรอง “อสาน ลาว ขแมรศกษา

ในกรอบประชาคมอาเซยน” เมอปลายป พ.ศ. 2556 วา พนทภาคอสาน ถงแมจะอยใน

“มณฑละ” (Mandala, คำาเดยวกบคำาวามณฑล แตเลยงมาใช มณฑละ เพอเลยงไมให

เกดความสบสนกบการปกครองแบบมณฑล) คอเครอขายของความภกด หรอวฒนธรรม

ของสยามมากอน แตเปนดนแดนทอยนอกรฐ ความเปนรฐสมยใหม ซงสวนหนงหมายถง

การมขอบเขตทแนนอนของอสาน เกดขนเพราะชนชนนำาสยามนเอง

ในระยะเรมตงไขของรฐช�ตสย�มแบบยคสมยใหม  ทเพงได  “ขว�นทอง” 

ม�เปนของเลนรบขวญ  ภมภ�คอส�น  อ�จจะยงไมมคว�มพรอมใดๆ  สำ�หรบจะ

เปนศนยกล�งของวฒนธรรมแหงหนง ทจะสบส�ยลงม�เปนสย�ม คนไทยทกวนน

“ภ�พลวงต�” ของ “พรมแดน” ในรฐช�ตสมยใหม “ขวานทอง” ทไดมานนกใชวาจะมแตขอดไปเสยหมด “แผนท” ทฝงลกอยในจตใจ

ของคนในยคหลงจากกำาเนดของแผนทสยามประเทศเปนตนมา ทำาใหแนวคดเกยวกบความ

แตกตางระหวางรปแบบศลปะขอม กบศลปะลพบร จะมเสนกนอาณาเขต (boundary) มา

แบงแยกอยางชดเจนอยดวย

ศลปะลพบรในฐานะทหยบยม หรอลอกแบบมาจากศลปะเขมร ถามรปแบบเหมอน

กนจะถกกำาหนดอายใหออนกวาทพบในประเทศกมพชา เพราะความเชอทวา รปแบบ

ศลปะกวาจะเดนทางจากแมแบบในเมองพระนครมาถงประเทศไทย จะตองผานระยะเวลา

ประมาณหนงอยเสมอ47

การเรยนการสอนในยคสมยหนง ทมหาวทยาลยศลปากร อาจารยบางทานได

กำาหนดใหรปแบบทซำากนของศลปะลพบร มอายออนกวาศลปะขอมในเมองพระนครถง

45 ดรายละเอยดใน เลมเดยวกน, 34-105. 46 นธ เอยวศรวงศ. “อดตและอนาคต ของปราสาทพระวหาร,” ใน มตชนสดสปดาห.  ฉบบประจำาวนท 13-19 พฤษภาคม พ.ศ. 2554 : 30. 47 ดตวอยางไดใน สมทธศรภทร และมยร วระประเสรฐ. ทบหลง : การศกษาเปรยบเทยบทบหลงทพบในประเทศไทย และประเทศกมพชา. (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2533), 30-36.

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  65

50 ป เพราะการเดนทางผานเสนพรมแดนดงกลาวเสยดวยซำา

ตวเลข 50 ปดงกลาว ไมมคำาอธบายถงตนสายปลายเหต เปนเพยงคาประมาณการ

ขนมาลอยๆ สวนแนวคดดงกลาว ถงแมจะไมเคยมปรากฏเปนหลกฐานในเอกสารวชาการ

ฉบบใดเลย แตกเปนทรกนดในหมนกศกษา

เสนพรมแดนทมองไมเหนและไมมตวตนนนส�ม�รถบงต�นกวช�ก�รได

สงท�ย : ศลปะลพบร VS. ศลปะขอมในประเทศไทย  ขอเสนอทใหเปลยนชอเรยก “ศลปะลพบร” มาเปน “ศลปะเขมร” ตามเชอชาต

ของ พรยะ ไกรฤกษ เปนเหมอนระเบดททำาลายโครงสรางของ “ศลปะในประเทศไทย”

เพราะในประเทศไทยจะมทยนใหชาวเขมรไดอยางไรกน?

พรยะใหเหตผลวา

“แบบของศลปะในกลมชนทมขนบธรรมเนยม ศาสนา ประเพณ ตลอดจนประสบการณ

ชวตทคลายคลงกนนน มกจะมรปแบบและชวตจตใจทเหมอนกน เพราะเปนแบบศลปะท

ไดรวมเอาความรสกนกคดของมวลชนทอยในสงคมหนง ในระยะเวลาหนง และในสถาน

ทหนง”48

แนนอนวา ขอเสนอของพรยะนนเปนไปไมได เพราะเชอชาตนนเปนสงประดษฐ

ของโลกอาณานคมอนลาสมย ซำารายยงไมเคยปรากฏวา มรฐใดในโลกนทประกอบไปดวย

กลมชนเพยงชนชาตเดยว ถงแมวาขอเสนอของพรยะจะตกไป (จนเปนผลใหพรยะเสนอชอ

เรยกอนๆ เพมอกนบกระบงโกย) แตขอเสนอดงกลาวกสงแรงกระเพอมใหมการเปลยนชอ

“ศลปะลพบร” เปน “ศลปะขอมในประเทศไทย”

แตมนจะต�งอะไรกน  ในสมยทมก�รสร�งปร�ส�ท  เทวรป  พระโพธสตว 

ฯลฯ พวกนน มนยงไมมทง แผนท เสนพรมแดน ประเทศกมพช� รวมถงทงสย�ม

ประเทศไทยเสยหนอย

48 พรยะ ไกรฤกษ. ขอคดเหนเกยวกบแบบศลปในประเทศไทย คดเลอกจากพพธภณฑสถานแหงชาตสวนภมภาค. (กรงเทพฯ : อมรนทรการพมพ, 2520), 12-13.

66  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

เมองพระนคร (ศรอยธย�) ในไทยกบเมองพระนคร ในกมพช�มประวตศ�สตรรวมกน นบพนปม�แลว

สจตต วงษเทศ

ไทย, ลาว, กมพชา ม ดนแดนตอเนองกน และม ผคนปะปนเปนเครอญาตทง

ชาตภาษาและชาตพนธเดยวกน

คนไทย และความเปนไทย มสวนผสมของหลายเผาพนธ โดยมลาวและกมพชา

เปนสายแหรกสำาคญปะปนอยดวย

เมองพระนคร (ศรอยธยา) ในไทย กบเมองพระนคร (นครวด) และเมองพระนคร

หลวง (นครธม) ในกมพชา กเปนบานพเมองนองเครอญาตอปถมภใกลชดมาแตยคกอนๆ

มประวตศาสตรความเปนมารวมกน โดยเมองพระนคร (ศรอยธยา) ในไทยถอดแบบศลป

วฒนธรรมทงจากเมองพระนคร (นครวด) และเมองพระนครหลวง (นครธม) ในกมพชามา

ดวย

แตอคตทางการเมองแบบรฐชาตทเพงมสมยหลงเมอไมนานมาน ทำาใหตางสราง

ประวตศาสตรใหแยกออกจากกน แลวเปนศตรคขดแยงกน ทงๆ ไมเปนจรงอยางนน ดง

จะแสดงใหเหนดวยพยานหลกฐานประวตศาสตรโบราณคด ตอไปน

ดนแดน ดนแดนไทย, ลาว, กมพชา ตอเนองกน

มแมนำาเจาพระยาอยทางตะวนตก มแมนำาโขงอยทางตะวนออก

มทวเขาดงพญาเยนกบทวเขาพนมดงรก (เขมรเรยก พนมดองแรก แปลวา ภเขา

ไมคาน) เปนแกนหลก ยาวตอเนองจากทศตะวนตกทางลมนำาเจาพระยา (ตงแตบรเวณ

จ. สระบร) ไปสดทวเขาทศตะวนออกทางลมนำาโขง (ท จ. อบลราชธาน ถงแขวงจมปา

สกในลาว)

ทำาใหดนแดนตอเนองกนนม 2 บรเวณ คอทราบสง (ปจจบนอยในเขตไทย-ลาว)

กบ ทราบลม (ปจจบนอยในเขตไทย-กมพชา) แตตดตอไปมาหาสกนไดสะดวกโดยผาน

ชองเขาใหญนอยนบรอยชอง

ทราบสง อยทางทศเหนอ หรอตอนบนของทวเขาดงพญาเยน กบทวเขาพนมดง

รก มแมนำาโขง, ช, มล นกปราชญและนกคนควาแตกอนอธบายวาเปนเขตเขมรสง (แขมร

เลอ) ของพวกเจนละบก

ทราบลมอยทางทศใต หรอตอนลางของทวเขาดงพญาเยน กบทวเขาพนมดงรก

มลมนำาเจาพระยาอยทางตะวนตก (ในเขตไทย) มลมนำาโขงอยทางตะวนออก

(ในเขตกมพชา) ราวกงกลาง (ในเขตกมพชา) มโตนเลสาบ (นำาจด ไทยรบคำานมาเรยก

ทะเลสาบ)

พมพครงแรกในหนงสอ เมองพระนคร นครวด นครธม. ปราน วงษเทศ แปล. กรงเทพฯ : ดรม แคทเชอร, 2556.

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  67

แผนทแสดงทวเขาพนมดงรก (เขมรเรยก พนมดองแรก แปลวา ภเขาไมคาน) พาดเปนแนวพรมแดนไทย-กมพชา ระหวางทราบสงอสานในไทย (เขมรสง) กบทราบลมโตนเลสาบในกมพชา (เขมรตำา) มชองเขานบรอย แตทนยมใชเปนเสนทางคมนาคมตงแตอดตจนถงปจจบนทกวนนมดงน 1. ชองเขาตะโก 2. ชองสระแจง 3. ชองโอบก 4. ชองตาเหมอน 5. ชองจอม 6. ชองพรก

68  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

(โตนเลสาบ สะกดตามคำาอานของไทย)

นกปราชญและนกคนควาแตกอนอธบายวาเปนเขตเขมรตำา (แขมรกรอม) ของพวกเจนละนำา

ผคน ผคนปะปนเปนเครอญาตชาตพนธเดยวกน มรองรอยในนทานกำาเนดคนจากนำาเตาปง ดงน

มคน 5 พวก เกดจากนำาเตาปง เปนเครอญาตพนองทองเดยวกน

คน 2 พวกแรก เกดกอน มผวคลำา เชอกนตอมาวาเปนกลมพดตระกลภาษามอญ-เขมร ตงหลกแหลงหนา

แนนอยตอนลางๆ (ใกลทะเล) และกระจายขนตอนบนๆ (ในหบเขา) ดวย

คน 3 พวกหลง เกดตามมา มผวไมคลำา เชอกนตอมาวาเปนกลมพดตระกลภาษาไทย-ลาว, มง-เยา ตง

หลกแหลงอยตอนบนๆ แลวกระจายลงตอนลางๆ ดวย

คนทกกลมมความสมพนธทางการเมองแบบบานพเมองนองหรอเครอญาตอปถมภ ทงแนวตง เหนอ-ใต

(ทราบสงกบทราบลม) กบแนวนอน ตะวนตก-ตะวนออก (ทราบลมนำาเจาพระยากบทราบลมโตนเลสาบ)

ความสมพนธแบบบานพเมองนองหรอเครอญาตอปถมภ ไมไดหมายความวาราบรนรมเยนตลอดไป เพราะ

แทจรงแลวมทงความกลมเกลยวและกลมกลน ขณะเดยวกนกมความขดแยงชวงชงรษยาอาฆาตเปนปกต

ไทย-กมพช� บรเวณไทยกบกมพชาปจจบน มดนแดนและผคนเกยวของเปนพวกเดยวกน

นอกจากนนยงมวฒนธรรมรวมกนมาแตยคดกดำาบรรพ ไมนอยกวา 3,000 ปมาแลว (หลกฐานประวตศาสตร

โบราณคดมกอนน อาจนบหมนๆ แสนๆ ปมาแลวกได) ทงทราบสงและทราบลม

ตอมาคนพวกนเรมแยกกนเปนกมพชา และไมกมพชา ราวหลง พ.ศ. 1500 เมอมตวอกษรตางกนระหวาง

อกษรมอญกบอกษรเขมร ทตางกมตนแบบอยทอกษรปลลวะ ในอนเดยใต

แตไทย-ลาว ยงไมมตวอกษร

ทร�บสง แหลงเดมบรรพชนกมพช� บรรพชนกษตรยกมพชาวงศมหธรประ ทสถาปนาเมองพระนคร (นครวด) และเมองพระนครหลวง (นคร

ธม) มหลกแหลงดงเดมอยตนลมนำามล ตงแตเมองพมาย (จ. นครราชสมา) ถงเมองพนมรง (จ. บรรมย)

บรเวณนคนสวนใหญใชภาษาเขมร แลวมศนยกลางอยปราสาทพมาย กบปราสาทพนมรง

เชอสายวงศมหธรทลมนำามล แผลงไปเสวยราชยเปนกษตรยกมพชาทโตนเลสาบ เชน

1. พระเจาชยวรรมน (ท 6)

2. พระเจาธรณนทรวรรมน (ท 1)

3. พระเจาสรยวรรมน (ท 2) สถาปนาปราสาทนครวด จากนนไดบรณะปราสาทพระวหาร (ทมอยกอนแลว)

ใหใหญโตขน (เหลอเหนซากทกวนน)

4. พระเจาธรณนทรวรรมน (ท 2)

5. พระเจาชยวรรมน (ท 7) เปลยนศาสนาจากพราหมณเปนพทธมหายาน (เหมอนยคพมาย) สถาปนา

ปราสาทบายนในศาสนาพทธมหายาน เมองนครธม

กอนหนานน ทราบสงตงแตเขตอสานในไทย จนถงลาวภาคใต ยงเคยเปนหลกแหลงของคนพดตระกลภาษา

มอญ-เขมร บรรพชนกษตรยกมพชาทลงไปสถาปนาบานเมองยคแรกๆ บรเวณทราบลมรอบๆ โตนเลสาบ ราวหลง

พ.ศ. 1000 มศนยกลางดงเดมอยสองฝงโขง, ช, มล เขต จ. ยโสธร ถง จ. อบลราชธาน

ดวยเหตนเอง กษตรยกมพชาจงสรางปราสาทไวทางลมนำามล อนเปนดนแดนบรรพชน และแหลงทรพยากร

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  69

ตนลมนำามล หลกแหลงดงเดมของวงศมหธรประ บรรพชนกษตรยกมพชา ทสถาปนานครวด นครธม (แผนทดดแปลงจากพมพครงแรก ในศลปวฒนธรรม ปท 24 ฉบบท 11 กนยายน 2546 หนา 107)

70  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

สำาคญ (เชน เกลอ และเหลก) ไดแก ปราสาทพมาย, ปราสาทพนมวน, ปราสาทพระวหาร, ปราสาทพนมรง, ฯลฯ

ยคนยงไมมรฐไทย ยงไมพบหลกฐานวามคนเรยกตวเองวาคนไทย แตมคนพดตระกลภาษาไทย-ลาว ทยอยเคลอน

ยายจากสองฝงโขง ลงมาตงหลกแหลงมากขนบรเวณลมนำาเจาพระยา โดยมบางตระกลรบราชการเปนขนนางอำามาตย

ในรฐพดตระกลภาษามอญ-เขมร

ทร�บลม แหลงรฐเครอญ�ต ตอนลางของทวเขาดงพญาเยนกบทวเขาพนมดงรก เปนบรเวณทราบลม (ซงลาดลงมาจากทราบสง) กวาง

ใหญใกลทะเลสมทร (นำาเคม) ตอเนองเปนผนเดยวกนจากไทยถงกมพชา

สงผลใหมพฒนาการเปนบานเมองรฐเครอญาตใกลทะเลสมทร

  ในไทย นบแตฝงตะวนออกของแมนำาเจาพระยา ภาคกลาง มบรเวณ จ. ลพบร เปนศนยกลางเกาสด ตอ

เนองเปนผนกวางใหญไปถงทราบลมโตนเลสาบ และลมนำาโขงในกมพชา

บรเวณลพบร เคยเปนศนยกลางของรฐโถโลโปต (ทวารวด) ราวหลง พ.ศ. 1000 และรฐละโว (ในตำานาน

เรยกกมโพช) ราวหลง พ.ศ. 1500

ตอจากนนไดยายศนยกลางลงไปควบคมเสนทางคมนาคม แมนำาเจาพระยา และอาวไทย แลวมพฒนาการ

เปนเมองพระนครศรอยธยา รฐอโยธยา-ละโว

ในกมพชานบแตฝงตะวนตกของแมนำาโขง มบรเวณ จ. เสยมเรยบ ทโตนเลสาบ เปนศนยกลางเกาสด ตอ

เนองเปนผนกวางใหญถงทราบลมนำาเจาพระยาภาคกลางในไทย

โตนเลสาบ เปนบรเวณทจะมพฒนาการเปนเมองพระนคร (นครวด) และเมองพระนครหลวง (นครธม)

นครวด, สย�ม, พม�ย, ละโว ปราสาทนครวด (เปนชอทไทยสยามสมมตเรยกขนใหมสมยหลงๆเมอรกรางแลว จนไมรชอเดม ซงเชอกน

ตอมาวาชอ บรมวษณโลก) มภาพสลกศกดสทธอยโดยรอบ

ภาพสลกชดหนง บนระเบยงดานทศใต ปกตะวนตกของปราสาทนครวด (สมมตเรยกกนภายหลงวาระเบยง

ประวตศาสตร) เปนขบวนแหในพธกรรมศกดสทธ มรปพระเจาสรยวรรมน (ท 2) ในพระราชพธถอนำาพระพทธ เพอ

กระทำาสตยสาบาน ประทบเหนอขบวนแหทเปนกลมเครอญาตใกลชดเรยงตามลำาดบ

เรมจากขบวนแหพวก (กก) สยาม ตามดวยพวกละโว และพวกพมาย-พนมรง (แมจะไมระบตรงๆ แตมรอง

รอยและหลกฐานใหเชอไดอยางนน)

พวก (กก) สยาม มศนยกลางอยสองฝงโขง บรเวณทเปนเมองเวยงจนในยคตอมาสบจนปจจบน ไมใช

“กองทพสยาม” จากกรงสโขทย ตามทเคยเขาใจคลาดเคลอนมานานแลววาเปนเมองขนของกมพชา ทถกเกณฑ

ไปทำาสงครามกบพวกจาม เพราะยคททำาภาพสลกนยงไมมรฐสโขทย

พวกละโวคอรฐละโวบรเวณ จ. ลพบรทกวนน ถกเรยกจากพวกไทย-ลาววาขอม มเครอขายกวางขวาง

ถงลมนำาปง, วง, ยม, นาน และสาละวน

พวกพมาย-พนมรงคอ รฐพมาย บรเวณตนลมนำามล แหลงเดมของวงศมหธรประบรรพชนกษตรยกมพชา

ขอมละโว พวกไทย-ลาว ทอยหนาแนนตอนบนๆ ของลมนำาเจาพระยา และบรเวณสองฝงแมนำาโขง ตางเรยกพวก

ละโววาขอม หรอขอมละโว

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  71

แผนทแสดงตำาแหนง สยาม (เวยงจน), ละโว (ลพบร), พมาย, พนมรง (ลมนำามล) และเมองพระนครในกมพชา (ภาพจากหนงสอ คนไทย มาจากไหน? พมพครงแรก พ.ศ. 2548 หนา 100)

72  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ขอมมาจากไหน?

ขอม ไมใชชอชนชาตเฉพาะ ฉะนนชนชาตขอมจงไมมจรง

แต ขอม เปนชอทางวฒนธรรม ใชสมมตเรยกอยางยกยองคนบรเวณลมนำาเจาพระยาทนบถอศาสนาพราหมณ

(ฮนด) และพทธมหายาน แลวใชภาษาเขมรสอสารในชวตประจำาวน กบใชอกษรเขมรในพธกรรมศกดสทธ

เชนเดยวกบคำาวาแขก ใชสมมตเรยกผนบถอศาสนาอสลาม และคำาวาฝรง หรอครสต ใชสมมตเรยกผนบถอ

ศาสนาครสต

ศนยกลาง ขอม ครงแรกอยทรฐละโว (ลพบร) ตอมายายลงไปอยทอโยธยาศรรามเทพ (ตอไปคอกรง

ศรอยธยา) แลวขยายไปอยกมพชา

ดวยเหตนใครกตาม ไมวา มอญ เขมร มลาย ลาว จน จาม หรอ ไทย ฯลฯ ทนบถอศาสนาพราหมณ และ

พทธมหายาน อยในสงกดรฐอโยธยา-ละโว และอาณาจกรกมพชา จะไดชอวา ขอม ทงนน แลวเรยกอกษรเขมร

อยางเคารพยกยองวาอกษรขอม

แตคนทวไปมกเขาใจตางกนเปน 2 อยางวาขอมคอเขมร กบขอมไมใชเขมร

รฐอโยธย�-ละโว ละโว ขยายลงไปสรางราชธานใหมบรเวณอโยธยา (อยธยา) ราวหลง พ.ศ. 1600 เพอคมเสนทางคมนาคม

ออกทะเลอาวไทย แลวเรยกรวมๆวารฐอโยธยา-ละโว มกษตรยตรสภาษาเขมรเปนปกตในชวตประจำาวน (ทเคย

ตรสมาแตเดม)

โดยบรเวณละโวนบถอศาสนาพราหมณกบพทธมหายาน แลวถกพวกไทย-ลาว เรยกวาขอม สวนบรเวณ

อโยธยานบถอศาสนาพทธเถรวาท

รฐสโขทย

ขณะเดยวกนรฐอโยธยา-ละโวกหนนใหเกดรฐสโขทยขนบรเวณลมนำานาน-ยม เพอควบคมเสนทางคมนาคม

ขามภมภาคระหวางอาวตงเกย (เวยดนาม)-อาวเมาะตะมะ (พมา)

แลวกวานทรพยากรสงใหรฐอโยธยา-ละโว คาทางทะเลกบจน, อนเดย, ฯลฯ

ไทย,คนไทย

พวกไทย-ลาว เคลอนยายจากสองฝงโขงลงมามากขนตามเสนทางการคา แลวกระจายอยลมนำาเจาพระยา

ทงตอนบน (บรเวณรฐสโขทย) กบตอนลางทางฟากตะวนตก (บรเวณรฐสพรรณภม)

สงผลใหภาษาไทย-ลาว เปนภาษากลางทางการคาขามภมภาค แลวใชอกษรขอมเขยนเปนภาษาไทยเนอง

ในการคานน (เพราะยงไมมอกษรไทย-ลาว แตจะดดแปลงอกษรขอมเปนอกษรไทยตอไปขางหนา)

ในยคนอาจเรมมคนกลมหนงทมหลกแหลงอยบรเวณลมนำาเจาพระยาภาคกลาง เรยกตวเองวา ไทย, คน

ไทย

เมองพระนครศรอยธย� รฐอโยธยา-ละโว มกษตรยและคนชนสงในราชสำานกพดภาษาเขมร เขยนอกษรเขมร เปนพวกขอมเครอ

ญาตใกลชดกบราชสำานกกมพชาทนครธม

พวกไทย-ลาว เปนขนนางอำามาตย และพอคาประชากรขาไพรทำาไรทำานา

ครนหลง พ.ศ. 1870 กาฬโรคระบาด เรยกโรคหา มคนชนสงในราชสำานกซงอยแออดตองลมตายเปนจำานวน

มาก

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  73

ราชสำานกอโยธยา-ละโว เกดการเปลยนแปลงขนานใหญ พวกไทย-ลาว มอำานาจมากขนแทนท แลวมอกษร

ไทยจากอกษรขอม (อกษรเขมร) เรยกตวเองวา ไทย, คนไทย

นบแตนไป พวกขอมทงระดบคนชนสง และไพรฟาประชาราษฎรจะคอยๆ ปรบเปลยนตวเองคลอยตาม

อำานาจคนสวนใหญเปนไทย, คนไทย

ในทสดกขนานนามเมองเสยใหมวาพระนครศรอยธยา หลงจากนนพวกพอคาชาวยโรป เรยกวาราชอาณาจกร

สยาม

ปจจบนรจกชอรฐวากรงศรอยธยา และชอราชธานวาพระนครศรอยธยา

ศลปวฒนธรรมขอมไทย ศลปวฒนธรรมขอมเมองพระนครและเมองพระนครหลวง (ในกมพชา) กบเมองอโยธยา-ละโว (ในไทย)

เปนอยางเดยวกน เพราะตางเปนสวนหนงของวฒนธรรมรวมแหงสวรรณภมในอษาคเนยมาตงแตยคดกดำาบรรพ

ไมนอยกวา 3,000 ปมาแลว หลงจากนนกเปนขอมดวยกนมาแตดงเดม

เมออโยธยา-ละโว ปรบเปลยนเปนพระนครศรอยธยา (กรงศรอยธยา) บรรดาศลปวฒนธรรมขอมกยงมสบ

เนองมาเปนปกตในชวตประจำาวนของไทย, คนไทย จงสมมตเรยกใหมเฉพาะตรงนวาศลปวฒนธรรมขอมไทย จะยก

แตทสำาคญๆ มาดงน

1. ภ�ษ�

คำาเขมรทใชจนเขาใจวาเปนคำาไทย เชน จมก, เดน, รำา, ระบำา, ทะเล, ไทร (รวมคำา ทร ทออกเสยง ซ

ทงหมด), ตำาบล, อำาเภอ, จงหวด ฯลฯ

ราชาศพทมาจากภาษาเขมร เพราะราชวงศ (กษตรย) เรมแรกตรสภาษาเขมร ราชสำานกพระนครศรอยธยา

กสบราชสำานกเขมร ขนนางขาราชการพดภาษาเขมรเปนภาษาราชการ และในชวตประจำาวน

เมอราชวงศเปลยนมาตรสภาษาไทย จงยกยองภาษาเขมรเปนราชาศพท ซงมคำาบาล-สนสกฤต ปนอยดวย

2. อกษร

เมอยงไมมอกษรไทย คนไทยใชอกษรเขมร เรยกอกษรขอม โดยเขยนเปนภาษาไทย บางทเรยกขอมไทย

(แลวเรยกสบมาจนถงยคกรงรตนโกสนทร มในเสภาเรองขนชางขนแผน ตอนกำาเนดพลายงาม)

นานเขาเมอราชวงศไทยเปนใหญ กดดแปลงอกษรเขมร เปนอกษรไทย (โดยดดแปลงอกษรอนๆ บาง แต

ไมมาก)

3. โจงกระเบน

ผานงในชวตประจำาวนของคนตระกลมอญ-เขมร คอโจงกระเบน หรอจงกระเบน (ไดตนแบบจากอนเดย)

แตตระกลไทย-ลาว นงเปนถงยาวแบบโสรง (มพยานอยบนภาพสลกขบวนแหพวก(กก)สยาม ทระเบยงประวตศาสตร

ปราสาทนครวด)

ตอมารบผานงโจงกระเบนจากเขมร แลวเรยกตามเขมรวาโจงกระเบน หรอจงกระเบน บางทเรยกผาแบบน

วาผาหางกระเบน หรอผาหาง ถานงแบบหยกรงเรยก ถกเขมร หรอขดเขมร

โจงกระเบน เปนภาษาเขมร หมายถงรวบชายผานงลอดหวางขาไปเหนบไวดานหลงตรงกนกบ (เรยก กระเบน

เหนบ)

โจง แปลวา รงขน หรอโยงขน คำาเดยวกบจง

กระเบน แปลวา หาง (เชน ปลากระเบน คอ ปลาหางยาว) เรยกชายผานงทมวนแลวดงเหนบไปขางหลง

74  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ระดบบนเอว

4. ศลปะสถ�ปตยกรรม

ศลปะสถาปตยกรรมแบบขอม มหลายแหงในเมองละโว (จ. ลพบร) และใกลเคยงโดยรอบ แตสำานกแบบ

ราชาชาตนยมของคนสมยนมเสนกนอาณาเขตของรฐชาต ทำาใหเลยงไปเรยกเปนศลปะแบบลพบร

พระปรางค มตนแบบจากปราสาทขอม ทงในอสาน (ลมนำามล) และในกมพชา (โตนเลสาบ)

พระทนงบางองคในวงหลวงพระนครศรอยธยา (เชน พระทนงจกรวรรดไพชยนต) มตนแบบจากพระทนง

บางองคในเมองพระนครหลวง

(สมยกรงเทพฯ จตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรต บนระเบยงรอบโบสถวดพระแกว มตนแบบจากภาพสลก

บนระเบยงรอบปราสาทนครวด)

  5. พระร�ชพธ

ราชสำานกอโยธยา-ละโว มหลายพระราชพธสบจากราชสำานกเมองพระนคร นครวด นครธม จะยกตวอยาง

เฉพาะทสำาคญมในกฎมณเฑยรบาลกรงศรอยธยา ดงน

พระแสงขรรคชยศร สญลกษณอำานาจของพระเจาแผนดน มตำานานวารบพระราชทานจากพระเจาแผน

ดนกมพชาสมยโบราณ

ถอนำาพระพทธหมายถง ถอนำาสาบาน มโองการแชงนำาพระพทธ แตงดวยโคลงลาวสองฝงโขง (ทางการ

ไทยเรยกเพยนไป วาถอนำาพระพพฒนสตยา)

จรดพระนงคล หมายถง แรกนาขวญ เดอน 6 (นงคล เปนคำาเขมร แปลวา ไถ)

จองเปรยง หมายถง ลอยโคม ทปจจบนเปนลอยกระทง เดอน 12 (เปรยง เปนคำาเขมร แปลวา นำามนจาก

ไขขอของวว)

เบาะพกหมายถง รวมเพศ หรอสมพาส ของนางนาคกบพระราชา ซงเปนความเชอสบมาจากยคดงเดม

ดกดำาบรรพ (เบาะพก มรากจากคำาเขมร แปลวา ทมๆ ตำาๆ บรเวณใตสะดอ แลวทำาใหมทอง) มในนทานเมอง

พระนครหลวง (ทจนเรยกเจนละ หรอเจนลา)

นางนาค เปนชอในตำานานกมพชา หมายถงบรรพชนเพศหญง พบทวไปเกอบทกแหงของบานเมองใน

สวรรณภม แผนดนใหญของอษาคเนย

อนทราภเษกหมายถง พธยอยกพระเจาแผนดนใหเปนพระอนทรจกรพรรดราชสถตบนสวรรค

ในพธอนทราภเษกมชกนาคดกดำาบรรพ คอกวนเกษยรสมทร ซงยกยองวาเปนตนแบบใหมการละเลนใน

ราชสำานกอยธยา ทเรยกกนตอมาวา โขน, ละคร

พระเมรมาศ ถวายพระเพลงพระบรมศพพระเจาแผนดนและเจานายชนสง สรางดวยไม เลยนแบบปราสาท

นครวด (ทสรางดวยหน) จำาลองเขาพระสเมร อนเปนทประดษฐานพระวมานทประทบของทวยเทพซงอยเหนอขน

ไป จงเรยกภายหลงวาพระเมร, เมร (อานวา เมน)

พระโกศ บรรจพระศพ ตามประเพณทำาศพ (ครงท 2) ยคดกดำาบรรพ มตนแบบอยทโลงหน บนปราสาท

นครวดและปราสาทอนๆ ในกมพชา และไหหนในลาว อยางเดยวกบภาชนะดนเผา (ทรงแคปซล) ในไทย

  6. ก�รละเลนในร�ชสำ�นก

โขน เปนการละเลนศกดสทธ ยกยองเปนเครองราชปโภค มตนแบบจากการละเลนชกนาคดกดำาบรรพ หรอ

กวนเกษยรสมทร ของราชสำานกเมองพระนคร ในกมพชา

ละคร เปนคำาในตระกลภาษาชวา-มลาย ทไทยรบจากราชสำานกกมพชาวาละโคนพระกรณา แลวกรอนเปนโขน

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  75

7. เพลงดนตร

ฆองวง ทมรานฆองโคงรอบตวผบรรเลง มหลกฐานเกาสดเปนภาพสลกบนปราสาทนครวด แลวมพฒนาการ

เปนเครองดนตรหลกของวงปพาทยฆองวง และวงปพาทย หรอพณพาทย ในยคตอมาจนปจจบน

เพลงหนาพาทยในไทยมจำานวนหนงเรยก ตระ เปนคำาเขมร แปลวาเพลงบรรเลง ถอเปนพยานวารบทำานอง

และชอสบจากกมพชา

มโหรในไทย สบชอมาจาก โมโฮร ของกมพชา หมายถง เครองเปาอยางหนง รบจากอนเดย

นางนาค เพลงศกดสทธในศาสนาผ ใชบรรเลงเปนเพลงแรกในพธทำาขวญ สบเนองตนแบบจากกมพชา (ถา

พธทางศาสนาพทธ ใชเพลงสาธการ เปนเพลงแรก)

8. ตำ�น�นนท�น

ตำานานนทานของไทยจำานวนหนง มโครงเรองอยางเดยวกบตำานานนทานทมในกมพชา เชน พระรวงลก

นาค, ทาวโคตรบอง, พระยาแกรก, ฯลฯ

โดยเฉพาะในคำาใหการชาวกรงเกา บอกเลาวาสมเดจพระพนวษาแหงกรงพระนครศรอยธยา โปรดใหเชญ

รปพระยาแกรกกบมงกฎของพระยาแกรกเสมอนบรรพชน เขาไวในหอพระทนมสการในพระราชวง

ไทย-กมพช� คว�มเปนม�รวมกน เมองพระนคร (ศรอยธยา) ในไทย กบ เมองพระนครและเมองพระนครหลวง ในกมพชา มพฒนาการทาง

ประวตศาสตรรวมกนอยางแยกไมได ตงแตยคดกดำาบรรพนบพนปมาแลว

เพราะทงไทยและกมพชา ตางเปนสวนหนงของประวตศาสตรสวรรณภมในอษาคเนย (ทตอไปจะเปนอาเซยน)

จะแยกอยโดดๆ ไมได ดงเปนทรอยแลวทวกน

ปญหามขนเมอตางสรางประวตศาสตรแหงชาตของตน แยกออกจากกนเดดขาด ตามเสนพรมแดนรฐชาตท

เพงขดใหมสมยหลง แลวพากนยกไปครอบงำากำาหนดความเปนมาในอดตนบพนปมาแลว ทมความสมพนธทางการ

เมองแบบบานพเมองนองเครอญาตอปถมภใกลชด โดยไมมเสนพรมแดน

ดงกรณเมองพระนคร (ศรอยธยา) ในไทย กบ เมองพระนครและเมองพระนครหลวง ในกมพชา ทสรปภาพ

รวมใหเหนความเปนมารวมกนอยางกวางๆ สนๆ งายๆ น

ขอบคณ เนอหาทงหมดทนำาเสนอมาตงแตตน ลวนรวบรวมมาเรยบเรยงใหม จากตำารบตำาราหนงสอเอกสารวชาการ

ของนกปราชญราชบณฑตและครบาอาจารยผใหญจำานวนมาก

รวมถงครบาอาจารยรนใหม และพนองผองเพอนรวมยครวมสมย ทกรณาตรวจตราตกเตอน แลวแกไขขอ

ขาดตกบกพรองผดพลาดดวยเมตตายง ตองนอมกราบขอบพระคณทงหมดไวตรงน

76  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ล�ว, กมพช�, และภ�คอส�นของไทยประวตศ�สตรเปรยบเทยบลมนำ�โขงตอนกล�ง

นธ เอยวศรวงศ

ลาว, กมพชา, และภาคอสานของไทยตงอยในลมนำาโขงตอนกลาง ผคนในอนภมภาค

นเคยมความสมพนธกนทางประวตศาสตรมาอยางยาวนาน แตในปจจบนตางสงกดอยใน

“ชาต” ทตางกน ซงตางสรางความทรงจำาเกยวกบอดตของตนใหแตกตางกน แมกระนน

กมหลายมตทนาจะเปรยบเทยบกนเชงประวตศาสตรได

ทจะกลาวตอไปน เปนความพยายามทจะทำาประวตศาสตรเปรยบเทยบของอน

ภมภาคน

1.  ศนยกล�งของรฐทงส�ม  ลวนตงอยในทร�บลมแมนำ�  อนเปนทำ�เลท

ส�ม�รถรวบรวมผคนจำ�นวนม�กไวในอ�ณ�บรเวณทไมกว�งใหญไพศ�ลนกได เพอ

ประโยชนในก�รทรฐจะเกบค�น�และเกณฑแรงง�น ประช�ชนทถกกระจกอยตรง

ศนยกล�งน ถกหลอหลอมดวยวฒนธรรมเดน (พทธศ�สน�, ภ�ษ� และตวอกษร) 

ใหกล�ยเปนช�ตพนธเดยวกน คอ แขมร, ล�ว และไทย ทงๆ ทอ�จมกำ�เนดทผสม

ปนเปจ�กช�ตพนธอนๆ ม�กม�ยหล�ยอย�ง

แมมศนยกลางในทราบลมแมนำา แตกมความพยายามจะขยายอำานาจไปเหนอ

ประชาชนในเขตปาเขา เพอเรยกเกบแรงงานและสวย โดยเฉพาะเมอการคาตางประเทศ

ทางเรอขยายตวขนในครสตศตวรรษท 15 เปนตนมา การมอำานาจเหนอประชาชนในเขต

ปาเขาทำาใหไดมาซงสนคาปา ตลอดจนมอำานาจเหนอศนยอำานาจอน กเพอไดสนคาปา

กำาลงผคน และการเขาถงการคาตางประเทศโดยตรง

ศนยอำานาจทงสาม ไมไดเปนรฐเพยงแหงเดยวของอนภมภาคน มรฐเลกรฐนอย

ซงมสถานะแตกตางกนในความสมพนธระหวางประเทศ เชน บางเปนอสระ บางเปนรฐ

บรรณาการ บางเปนชมชนอสระ หรอยอมออนนอมตอรฐอนในบางครงเมอจำาเปน ฯลฯ

ตงอยกระจดกระจายทวไป

แมแตชมชนซงถกถอวาเปนเมองในสงกดของรฐใดรฐหนง ในความเปนจรงกมอสระ

ในการปกครองตนเองสง ตราบเทาทยงปฏบตตอศนยอำานาจตามพนธะเพยงไมกอยาง (สง

บรรณาการหรอสนคาทเรยกเกณฑ, และสงกำาลงคนในยามสงคราม, ไมแขงเมอง ยอมให

ศนยอำานาจแทรกแซงในการสบราชสมบต)แลว กคอรฐอสระในตวเอง เพราะศนยอำานาจ

จะไมแทรกแซงในกจการอนใด

2.  ศนยอำ�น�จทงส�มและรฐเลกรฐนอยทงหมดในอนภมภ�คน  ผ�น

ประสบก�รณท�งประวตศ�สตรทอ�จเปรยบเทยบกนไดดงน

ก) แมวาศนยอำานาจทงสามตางอยในระบอบการเมองการปกครองทเรยกวา “มณฑ

ละ” เหมอนกน (มณฑละ คอเครอขายความภกดและวฒนธรรม ไมผกโยงดวยเศรษฐกจ

และการปกครอง คอนขางเขากนไดดกบระบบเมองของไท-ไต คอเปนเครอขายของ “เจา”)

แตความสามารถในการประชมผคนไวในเขตศนยกลางหนาแนนผดกน ในขณะเดยวกนตอง

  เสนอครงแรกในการสมมนาอสาน-ลาว-ขแมรศกษา ทมหาวทยาลยอบลราชธาน 28 พฤศจกายน 2556

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  77

ลาว,

กมพ

ชา แ

ละภา

คอสา

นของ

ไทย

บรเว

ณลม

นำาโข

งตอน

กลาง

บนแ

ผนทแ

ผนแร

กๆ ท

พมพ

ขนโด

ยรฐบ

าลสย

าม ส

มย ร

.6 เ

มอ พ

.ศ. 2

457

(จาก

หนงส

อ แผ

นท :

ประว

ตศาส

ตร-ภ

มศาส

ตร-ก

ารเม

อง ก

บลทธ

อา

ณาน

คมใน

อาเซ

ยน-อ

ษาคเ

นย โ

ดย ช

าญวท

ย เก

ษตรศ

ร บร

รณาธ

การ.

มลน

ธโตโ

ยตาป

ระเท

ศไทย

และม

ลนธโ

ครงก

ารตำา

ราสง

คมศา

สตรแ

ละมน

ษยศา

สตร

พมพ

ครงแ

รก พ

.ศ. 2

555

หนา

253)

78  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

เขาใจดวยวา คนคอกำาลงแรงงานและขาว รฐในภมภาคอษาคเนยตงอยบนฐานทรพยากรน

ในกมพชา เมอศนยกลางของราชอาณาจกรถกเคลอนยายออกไปจากแถบเมองพระนคร สมรรถภาพทจะ

ประชมผคนจำานวนมากอยางหนาแนนเชนสมยเมองพระนครกหมดไป ศนยกลางไมมกำาลงคนในการพฒนาระบบ

ชลประทานทซบซอนอยางเมองพระนครอกเลย (ยงเปนขอถกเถยงทางวชาการวา เมองพระนครมระบบชลประทาน

ทซบซอนหรอไม แตไมมใครปฏเสธวาเมองพระนครสามารถประชมผคนไดหนาแนน ในอาณาบรเวณทรฐสามารถ

ควบคมได) ศนยอำานาจของกมพชา จงรวบรวมประชากรไวภายใตการควบคมโดยตรงของสวนกลางไดไมหนาแนน

ตกเปนเหยอการรกรานของเพอนบานซงสามารถระดมกำาลงผคนไดมากกวา

ทราบอนเหมาะแกการทำานาดำาทงของหลวงพระบางและเวยงจนมขนาดเลก ซงอยชดกบลำานำาโขงเทานน

ทางดานตะวนออกเปนแนวทวเขาสงซงเปนสวนหนงของแถบภเขาของเอเชยตะวนออกเฉยงใตอนกวางใหญไพศาล

(ซงเรยกวา Zomia) อนเปนทอยของประชาชนทตองการอยนอกรฐ ฝงตรงขามลำานำาโขงดานตะวนตกของหลวง

พระบางกเปนทวเขาเชนเดยวกน หลวงพระบางจงถกกระหนาบดวยเขตภเขากวางใหญไพศาลทงสองดาน นอาจ

เปนเหตผลใหศนยกลางของอาณาจกรลานชางตองขยบลงทางใตสเวยงจน ซงแมไมไดมพนทราบลมกวางใหญนก

ดานทศตะวนออก แตเมอขามโขงมาสฝงตะวนตก กจะมทราบสงกวางใหญ และลานชางสมยเวยงจนกไดกระจาย

ผคนขามมาตามแนวรมฝงโขงดานตะวนตกอยแลว ม “เมอง” ขนาดใหญ เชน นครพนม เปนตน แมกระนนจำานวน

ประชากรทเวยงจนสามารถรวบรวมไวใตการควบคมโดยตรงกมจำากด หากอธบายดวยแนวคดของ James Scott (ใน

The Art of Not Being Governed) กคอ เวยงจนอยใกล Zomia เกนไป จะขยายไปเอากำาลงคนและทรพยากร

จากบนภเขา กพบการตอตานหลายรปแบบ นบตงแตอพยพหนไปถงกอกบฏ เมอมกำาลงคนไมมาก จะขยายเขา

ทางฝงขวาแมนำาโขง กมแตปาเขาทยากแกการบกเบก

มหลกฐานวา ภาคอสานถดจากโคราชมาถงฝงแมนำาโขง มผคนเบาบาง เมอราชอาณาจกรลานชางเรมสลาย

ตว กมผคนจากฝงซายอพยพเขามาตงภมลำาเนาบาง (เขาใจวาเพอหนพนธะของรฐ เชน ตำานานของพระครโพนสะ

เมก หรอยาคขหอม กลาววา ทานพาผคนไปยงกมพชากอน แตพบวาทนนเกบสวยสาอากรในราคาสง จงอพยพขาม

โขงมาอยทางอสานใต) มงานศกษาของ Volker Grabowski ซงพยายามจะแคะจากหลกฐานทพอมอยยนยนวา ม

ประชากรตงภมลำาเนากระจดกระจายในอสานกอนทบางกอกจะกวาดตอนผคนมาตงภมลำาเนาขนานใหญ สวนมาก

ของประชากรอสานมาจากการกวาดตอนเกลยกลอมผคนจากฝงขวาหลงสมยเจาอน เพอเรยกเกบสวยและแรงงาน

ทงปาหรอดนแดนไรคนเปนเขตกนกระทบกบเวยดนามทางฝงซาย ถอเปนชายขอบของมณฑละ และ Grant Evans

เรยกวาเปน Laoization ของอสาน

เมอเปรยบเทยบกบอยธยา ทราบลมแมนำาเจาพระยากวางใหญกวากนมาก แมวาในระยะแรก ระบบ “เมอง”

ของพวกไต-ไท ทำาใหอยธยามกำาลงผคนไดจำากด แตในเวลาตอมากสามารถขยายไปรวม “เมอง” อนๆ ในทราบ

ลมนไวภายใตการควบคมโดยตรงไดหมด อยธยาจงสามารถควบคมกำาลงผคนไดมากกวาราชอาณาจกรอกสองแหง

ทไดกลาวแลว

  ข) ประสบการณทางประวตศาสตรของสามราชอาณาจกรกมสวนอธบายกำาลงผคนโดยเปรยบเทยบได

การคาทางทะเลกบตางประเทศทขยายตวขนอยางมากหลงสมยราชวงศหมงในครสตศตวรรษท 15 เปนตน

มา เปดโอกาสใหผปกครองอยธยาสะสมโภคทรพยไดมากอยางไมเคยปรากฏมากอนในการเมองของระบบ “เมอง”

ของไท-ไต อยธยากลายเปนศนยกลางการคาทสำาคญแหงหนงของภมภาค

ผปกครองกมพชากมงหวงเกบเกยวประโยชนจากการคาระหวางประเทศทางทะเลนเชนกน กษตรยกมพชา

เคยเปนเจาของเมองทาทขนชอสองแหงคอบนเตยเมยศ (บนทายมาศ) และกำาพงโสม ซงมสำาเภามาจอดซอ-ขาย

สนคาปาจำานวนมาก แตการขยายตวของเวยดนามลงสนำาโขงตอนลาง (หรอแขมรโกรม-เขมรตำา) ทำาใหตดแหลง

ทมาของสนคาปา ในขณะเดยวกนกถกอยธยาโจมตเพอทำาลายคแขงทางการคาในปลายครสตศตวรรษท 16 จงทำาให

เมองทาทงสองเสอมโทรมลง

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  79

มหลกฐานของวลนดาในครสตศตวรรษท 17 วา เวยงจนกอาจเปนศนยกลางการคาทสำาคญอกแหงหนง แต

ความเสอมถอยอำานาจของลานชาง และการเขาไมถงโดยตรงของสำาเภากำาปนจากทะเล ทำาใหเวยงจนไมอาจพฒนา

ไปในทางการคาระหวางประเทศไดมากกวาในรชสมยพระเจาสรยวงศา

โภคทรพยอนมากลนของอยธยา เปดโอกาสใหอยธยากระทำาสงทจะเปนผลใหอยธยารวบรวมผคนไวในความ

ควบคมไดมากขน และอยางถาวรมนคง นนกคอการสรางระบบราชการขนเปนระบบเดยวกน แมไมมประสทธภาพ

เทากบระบบราชการแบบใหม แตกมประสทธภาพในการเกบสวยและแรงงานจากประชาชนไดกวางขวางขน รกษา

อำานาจของผปกครองไดอยางทรฐไท-ไตไมเคยทำาไดมากอน ระบบราชการของอยธยา ทำาใหระบบปกครองกลายเปน

สถาบน มความยงยน แปรเปลยนความภกดทมตอบคคลไปเปนความภกดตอสถาบน (แมวาความภกดตอบคคล

ยงมความสำาคญอยกตาม) ขยายอำานาจของสวนกลางไปเหนอ “เมอง” ตางๆ ทอยไกลจากราชธาน แมยงมความ

ลดหลนกนตามระยะทาง แตกทำาใหพระเจาแผนดนมอำานาจมากขน เพราะตรวจสอบควบคมไดใกลชดมากขน

แมวาสายสมพนธกบ “เจา” ยงมความสำาคญ แตกสำาคญนอยลง พธกรรมและการคมระบบราชการมความ

สำาคญกวา จงทำาใหผทจะเขาสสนามแขงขนชงราชสมบตมมากขน ไมจำากดแตเพยง “เจา” เทานน ขนนางชนสง

กอาจเขามาสการแขงขนชงราชบลลงกได ความมนคงของระบบปกครองสวนกลางอาจดขาดความมนคง แตสวนท

เปนสถาบนของระบบปกครองกลบอำานวยความมนคงไดมากกวาความภกดตอบคคลเพยงอยางเดยว ดงทเคยเปน

มาในระบบ “เมอง” ของไท-ไต กลาวอกนยะหนงคอเปน “มณฑละ” ทมนคงและยงยนกวา สามารถเผชญกบการ

“เสยกรง” ไดถงสอง-สามครง

ระบบราชการยงทำาใหอยธยาสามารถเกณฑทพไดใหญขน เพราะสามารถควบคมไพรไดกวางขวางกวาเดม

เกบสวยสาอากรไดมากขน แสวงหาสนคาปามาปอนตลาดไดหลากหลายมากขน ยงทำาใหสถานะศนยการคาของ

อยธยามความสำาคญเพมขนไปอก เมอรวมกบโภคทรพยจากการคาระหวางประเทศ จงทำาใหสามารถสะสมอาวธ

ยทโธปกรณทมอำานาจมากขนไดดวย ทำาใหสถานะดานกำาลงทหารของอยธยาเมอเปรยบเทยบกบราชอาณาจกร

อนสงกวากนอยางเหนไดชด นบตงแตประมาณครสตศตวรรษท 16 เปนตนมา

ควรกลาวดวยวา โอกาสของการคาทางทะเลเชนนไมไดเกดแกอยธยาเพยงแหงเดยวในอษาคเนยภาคพนทวป

ลมนำาอรวดตอนลางหรอทเรยกหวเมองมอญ และเมองทาตามชายฝงเวยดนาม โดยเฉพาะทางใต กมโอกาสอยาง

เดยวกน ศนยอำานาจทสามารถควบคมแหลงคาขายดงกลาวนได ยอมเขาถงโภคทรพยจากการคาระหวางประเทศ

สามารถพฒนาทงระบบปกครองและการทหารไดไกลกวาสวนอน ในปลายครสตศตวรรษท 18-ตนครสตศตวรรษท

19 ศนยอำานาจใหญทสามารถกมการคาระหวางประเทศในสามแหลงดงกลาวนได เกดเปนราชอาณาจกรใหญทม

กำาลงกลาแขงทดเทยมกนขนสามแหง คอ องวะ, อยธยาทบางกอก และเว จงเกดการแขงขนกนสถาปนาอทธพล

ทางการเมองเหนอดนแดนทไมมโอกาสอยางเดยวกน อนเปนผลกระทบโดยตรงตออนภมภาคน

3.  ประช�ชนในรฐทอยในอนภมภ�คน ไมเคยอยในรฐทมเขตแดนแนนอน (bounded space) ม�

กอน จนเมอย�งเข�สคว�มเปนรฐสมยใหม จงเกดรฐทมเขตแดนชดเจนแนนอนขน ทงหมดลวนเปนก�ร

สร�งขนดวยอำ�น�จของจกรวรรดนยม

การเขาสความเปนรฐสมยใหมของสามดนแดนนมอะไรทนาเปรยบเทยบกนอยไมนอยเชนกน

สวนทตางกนอยางสำาคญกคอ

ในสย�ม การรวมศนยโภคทรพยทเคยกระจายอยกบขนนางสวนกลางและเจานายไวในมอของราชบลลงก

เปนกำาลงทจะขยายอำานาจของสวนกลาง เมอเกดรฐสมยใหมจงทำาใหศนยกลางครอบงำาไดหมด อสานไมไดขนกบ

โคราชหรออบล แตอยใตการกำากบอยางใกลชดของกรงเทพฯ สญสนอตลกษณของตนเอง

ในฝงล�วและกมพช� ฝรงเศสไมสามารถหาทนจากภายในมาจดการอยางนนได หวาดระแวงตอการแขง

ขอมากกวา เพราะเกดขนตลอด ไดแตปราบดวยกองทพเวยดนาม การเขามาสความเปนรฐสมยใหมจงเปนเพยง

การรวมอำานาจประจำาถนไวภายใตสญลกษณเดยวกนคออนโดจนของฝรงเศส แตไมทำาใหอำานาจสวนกลางแขงพอ

80  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

จะไปกำากบควบคมสวนอนๆ ไดจรงจงนก

รฐสมยใหม จ�กภ�ยนอก 1. แรงผลกดนใหเขาสรฐสมยใหม ลวนเปนแรงผลกดนจากภายนอก

อสานถกผนวกเขามาเปนสวนหนงของราชอาณาจกรสยาม มความพยายามเผยแพร “ความทนสมย” ตาม

นยามของกรงเทพฯ ผานระบบการศกษาและพระสงฆสายธรรมยตกนกาย แตแตกตางจากภาคเหนอและภาคใตของ

สยาม ชนชนนำาตามจารตเดมของอสานไมคอยถกผนวกเขาไปในกลมชนชนนำาใหม ทมพระมหากษตรยในราชวงศ

จกรเปนประธานมากนก

นกชาตนยมอสานในระยะแรกๆ จงมจนตนาการถงความเปนชาตสยามคอนขางแตกตางกบนกชาตนยมใน

สวนกลาง เชน เนนประโยชนของประชาชนในภาคอสานสงกวาการจรรโลงโครงสรางอำานาจซงรบมรดกสบทอดมา

จากสมบรณาญาสทธราชย และดวยเหตดงนนจงถกกลาวหาวาตองการแยกดนแดนจากสยาม

ในกมพชา นโยบายของฝรงเศสแกวงไปมาระหวางการผนวกกมพชาเปนสวนหนงของสหพนธรฐอนโดจน

ภายใตฝรงเศส หรอเปนกมพชาภายใตฝรงเศส “อนโดจน” นนถกครอบงำาดวยเศรษฐกจและวฒนธรรมเวยดนาม

ซงทำาใหไมสามารถกลนกมพชาเขาไปได อยางนอยกในทางวฒนธรรม เชน พระสงฆกมพชายงนยมเดนทางมา

เรยนทางศาสนาในกรงเทพฯ จงเทากบชวยสถาปนาอทธพลไทยใหยงยนในกมพชา ประมาณตนครสตศตวรรษท

20 เปนตนมา ฝรงเศสจงหนมาลงทนดานวฒนธรรมในกมพชา เพอสรางระบบการศกษาและพทธศาสนาของเขมร

ขน

สำานกชาตนยมกมพชาในระยะแรก จงเรมแพรหลายในหมพระสงฆ และผมการศกษาแผนใหมในแนวของ

เขมรเองกอน

พฒนาการในลาวกเชนเดยวกบกมพชา เพยงแตเกดหลงจากนนอกระยะหนง เพราะฝรงเศสเรมตนการ

ศกษาแผนใหมในลาว ทงของพระสงฆและประชาชนทวไปชากวาในกมพชา เจานายจากหลวงพระบางซงไดรบ

การศกษาแผนใหมกอน (ทงทไซงอนและปารส) จงมบทบาททางการเมองเชงชาตนยมมาตงแตระยะเรมตน และม

บทบาททางการเมองสงในราชอาณาจกรลาวทเปนเอกราช

แรงผลกดนจ�ก “คนนอก” 2. “คนนอก” ไมไดมบทบาทแตเพยงผลกดนทงสามดนแดนเขาสรฐสมยใหม แตปรากฏในชวตผคนอยาง

เปนรปธรรมกวานนมาก

ในสยาม รฐบาลไทยสงขาราชการทไดรบการศกษาแผนใหมไปเปนผปกครองในอสาน สวนใหญคอคน

กรงเทพฯ และปรมณฑล ซงไดรบการศกษาแผนใหมกอน และแทบไมรจกวฒนธรรมอสานเลย ภารกจหลกคอการ

ควบคมทจะทำาใหรฐสวนกลางไดประโยชนอยางเตมท นบตงแตคานาและคารชชปการ ไปจนถงกำาลงประชากรทจะ

สนบสนนรฐแบบใหมสยาม

ไมตางจากชาวเบงกอลในอนเดย ซงไดรบการศกษาแผนใหมทองกฤษนำามากอนคนอน คนเหลานถกสงไป

บรรจอตราตางๆ ในระบบราชการแบบใหมทวอนเดย กอใหเกดความรงเกยจชาวเบงกอลในหมชนอนๆ

คนกรงเทพฯ กถกสงไปรบตำาแหนงปกครองเชนเดยวกน และถกคนอนมองวาเปนคนนอก แมมอำานาจท

ตองยอมรบ แตกเปนตวแทนอำานาจจากภายนอกทเขามาแยงชงผลประโยชนของคนทองถน คำาขวญของ พคท. ใน

ภายหลงคอ “ไมรบนาย ไมหายจน” นำามาจากคำากลาวของประชาชนในภาคใต หลงจากถกสยามผนวกเขามาสรฐ

สมยใหม (คำาวา “นาย” ในภาษาถนใตหมายถงขาราชการกรงเทพฯ ในทองถน)

ในลาว ขาราชการอาณานคมทถกสงเขาทำาหนาทปกครองคอคนเวยด รวมทงครทถกนำามาสอนวชาแบบ

ตะวนตกและภาษาฝรงเศสดวย นอกจากนยงมชาวเวยดนามทอพยพเขามาทำาการคาขายตามเมองตางๆ ของลาว

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  81

อกจำานวนมาก ในชวงนนประชากรในเขตเมองของลาวทกเมอง ยกเวนหลวงพระบาง กวาครงของประชากรลวน

เปนชาวเวยดทงสน

สภาพเชนเดยวกนนเกดในกมพชาเชนเดยวกน แมผอพยพชาวเวยดไมไดเปนประชากรสวนใหญในเขตเมอง

โดยสดสวนเทาลาว แตยงมชาวเวยดทอพยพมาตงทำากน ทงดานคาขายและการเกษตรอกจำานวนมากอยดวย

ขาราชการเขมรเขาไปแทนทชาวเวยดเมอใกลจะไดเอกราช และหลงไดรบเอกราชแลว แตสวนใหญคอคนท

ไดรบการศกษาแผนใหม จำานวนมากมเสนสายกบนกการเมองสวนกลาง ความแปลกแยกระหวางชาวชนบทเขมร

กบชาวเมองเขมรมมาก สะทอนออกมาในการปฏบตของเขมรแดงตอชาวเมองซงถกเรยกวา “ประชาชนใหม” กบ

ชาวนาในชนบทซงถกเรยกวา “ประชาชนมลฐาน”

รวมศนยอำ�น�จไวทสวนกล�ง 3. ระบบการเมองการปกครองของรฐแบบใหมทเกดขน คอการรวมศนยอำานาจไวทสวนกลาง

ในสยามเกดเปนระบอบสมบรณาญาสทธราชย ในกมพชาและลาวไมไดเกดอยางเดยวกนเพราะเปนอาณานคม

ของฝรงเศส แตเนอหาไมตางกนนก คอการรวมอำานาจไวกบผวาการทวไป (Resident Generale) ทพนมเปญหรอ

เวยงจน (ซงยงตองขนอยกบผวาการใหญของอนโดจนทฮานอยอก) ฝรงเศสสงเรซดงตไปประจำาตามเขตแขวงตางๆ

เปนชาวฝรงเศสทมลกนองเปนเวยดนาม นอกจากทำาหนาทปกครองแลว กยงพยายามดงเอารายไดจากทองถนสง

ไปยงสวนกลางดวย

ในสามกรณน สยามประสบความสำาเรจในการรวมศนยอำานาจไดมากทสด เหตผลกเพราะรฐบาลสยามม

โภคทรพยมากกวาดงทกลาวแลว เพยงแตถกกระจายไปในหมเสนาบดและผนำาทองถนมาก ฉะนนเมอสามารถดง

เอารายไดเหลานมาอยในมอของกษตรย กทำาใหสามารถสถาปนาพระราชอำานาจทรวมศนยไดสำาเรจ ซงยงทำาใหม

รายไดเพมขนจากการเกบคานาและคารชชปการอยางมประสทธภาพ

ในกมพชา ฝรงเศสลมเหลวเปนเวลานานทจะดงเอารายไดเหลานมาอยในมอของรฐบาลกลาง สวนใหญ

ถกสงเขาไปบำาเรอราชสำานก ทเหลอกระจายไปในหมผนำาทองถน ความพยายามของฝรงเศสทจะใหมการจดสรร

งบประมาณอยางเปนระบบ โดยตดสวนทจะใชบำารงราชสำานกลงประสบความลมเหลว เพราะกษตรยนโรดมไมปฏบต

ตาม จนฝรงเศสคดจะปลดออกจากราชบลลงก แตการกบฏของนกองศรวตถาทำาใหชาวเขมรลกฮอขนทวประเทศ แม

ฝรงเศสจะสงทหารเขามาปราบปรามจำานวนมาก และแมใชวธทารณโหดรายนานาชนดกบราษฎรเขมร กไมสามารถ

ปราบกบฏลงได ตองพงกษตรยนโรดมใหเสดจออกมาเรยกรองใหชาวกมพชาวางอาวธ กลบประสบความสำาเรจอยาง

รวดเรว ฉะนนกวาฝรงเศสจะเรมปฏรประบบราชการของกมพชาไดกตกมาถงตนครสตศตวรรษท 20 แลว (โดยสง

เรอปนมาบงคบใหกษตรยนโรดมลงพระนามอกครงหนง)

ฉะนน จนเมอฝรงเศสตองลาถอยจากกมพชาหลงสงครามโลกครงทสอง กระบวนการรวมศนยอำานาจของ

กมพชากยงไมกาวหนาไปมากนก ความชวยเหลอทมหาอำานาจใหแกกมพชาในชวงสงครามเยน จงไมตกถงมอ

ประชาชนมากนก เพราะถงแมไมมการคอรรปชนในกมพชาเลย กยากทจะกระจายความชวยเหลอนนไปถงมอ

ประชาชนได เพราะขาดกลไกทางการบรหาร

ในลาว ฝรงเศสเผชญปญหามากกวาในกมพชาเสยอก เพราะทจรงแลวลาวประกอบดวยศนยอำานาจทอง

ถนสามศนย (หรอสศนยหากรวมเชยงขวางดวย) เวยงจนอาจเปนทตงของรฐบาลอาณานคม แตหลวงพระบางเคย

เปนเพยงรฐในอารกขา มกษตรยปกครองตางหากออกไป สวนจำาปาศกด เพงถกรวมเขามาในภายหลง และม “เจา

ชวต” ตางหากของตนเอง

นอกจากนในความเปนจรงแลว ศนยอำานาจทงสามมอำานาจอยจำากดเฉพาะในทราบลมตดแมนำาโขง ยงม

ประชากรอกจำานวนมาก (ครงหรอเกอบครงของประชากร) ซงอาศยอยในเขตภเขา มความสมพนธกบศนยอำานาจ

ในทราบลมในลกษณะบรรณาการแบบรฐมณฑละ ทงศนยอำานาจลาวและฝรงเศสเองกไมมกำาลงเพยงพอจะเขาไป

82  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ผนวกเอาประชากรเหลานนมาเปนสวนหนงของตนไดจรง ฝรงเศสพยายามสรางทางหลวงเชอมโยงระหวางตะวน

ตก-ตะวนออก ทงเพอลดอทธพลของสยามและเพอแผอำานาจเขาไปยงรฐและชมชนในเขตภเขา แตกไมมทนมาก

พอทจะทำาใหเสนทางคมนาคมเหลานนมสภาพดใชงานไดทงป การสะสมกำาลงทรพยจากประชากรภายใตอาณานคม

ของตนจงทำาไดนอย (หากวาเฉพาะตวเงนทเปนงบประมาณ ฝรงเศส “ขาดทน” ในการปกครองลาว เพราะตองนำา

เงนจาก “อนโดจน” มาอดหนนทกป)

เมอสนสมยสมบรณาญาสทธราชยในสยามแลว จะวาสยามเปนรฐอนหนงอนเดยวอยางแทจรงกคงไมได แต

สยามไดวางโครงสรางพนฐานในการปกครองเอาไวมนคงพอทจะทำาใหรฐบาลในสมยตอมาคอยๆ ขยายอำานาจของ

สวนกลางออกไปกวางขนและเขมขนขนได แมตองเผชญกบการแขงขออยบอยๆ กตาม ดงนนเมอเปรยบเทยบกบ

ลาวและกมพชาแลว ภาคอสานถกผนวกเขาไปในรฐแบบใหมมากกวาสวนตางๆ ของลาวและกมพชาอยางมาก

อตลกษณแหงช�ต 4. หนงในการผนวกเขาสความเปนรฐสมยใหมคอการสรางอตลกษณแหงชาต (?) ขนแกประชาชนในสาม

ดนแดนน

รฐสมบรณาญาสทธราชยสยามและฝรงเศสสรางอตลกษณสำาคญสามประการ คอ ประวตศาสตร, ภาษา และ

พระพทธศาสนา (แบบไทย, แบบลาว, แบบเขมร) แมวาพฒนาการของอตลกษณสามประการนจะไมเทาเทยมกน

ในสามดนแดน แตกลวนเปนอตลกษณทชดเจนพอจะนยามความเปนแขมร, ลาว และไทย ในโลกปจจบนได

เนองจากเปนอตลกษณใหมทถกสรางขน จงมความลกลนภายในอยมากในทงสามดนแดน บางสวนกดวย

อทธพลตะวนตก บางสวนกดวยเหตทตองการลบอตลกษณของคนทองถนออกไป

ในสยาม พทธศาสนาและระบบความเชอของทองถนถกทำาใหอนตรธานไป ศาลปตาในหมบานของชาวอสาน

ถกพระธรรมยตยใหเผาทำาลายลงเสย วตรปฏบตของพระอสานหลายอยางถกคณะสงฆในกรงเทพฯ สงหาม แมแต

ตวธรรมซงเปนอกษรสำาหรบเขยนบาลกไมมใครเลาเรยนสบตอมาอก ทงนยงไมพดถงภาษาทองถนไมเปนสวนหนง

ของการศกษาแผนใหมทกรงเทพฯ บงคบใหเรยน วรบรษทองถนจำานวนมากถกหลงลมไป ยกเวนแตสามารถเลา

เรองของวรบรษทองถนใหสนบสนนความจงรกภกดตอราชวงศจกรได จงจะอยรอด (เชน พระยาแลทชยภม)

กรณของกษตรยอนวงศเปนตวอยางทเหนไดชด ขณะทชาตลาวถอวาเปนวรบรษ รฐไทยถอวาเปนกบฏ

เชนเดยวกบสาเกยดโงง ซงลาวถอวาเปนวรบรษผกชาตเชนเดยวกน (ซำามความสำาคญดวย เพราะเปนตวแทนของ

บทบาท “ลาวเทง” หรอขาในการสรางชาตลาว แมหลกฐานทางประวตศาสตรอาจไมชชดเชนนน)

ในกมพชามกรณเชนเดยวกนคอกษตรยองคจน หรอพระสตถาธราช (นกพระสตถา) ลวนเปนวรกษตรยท

ตอตานอำานาจของตางชาต ในขณะททางไทยถอเปนศตรของชาต

อนทจรงทงสามรฐไมเคยเปน “ชาต” มากอน แตอตลกษณทเพงสรางขน ทำาใหเราตองรบเอามรดกความ

เปนศตรของรฐโบราณเหลานนมาเปนสวนหนงของความทรงจำาแหงชาตไปดวย

นอกจากนตะวนตกยงสรางความหมายใหมใหแกสญลกษณของ “ชาต” ดวย

ตวอยางทเหนชดคอเมองพระนครในกมพชา การศกษาของนกวชาการฝรงเศสใหความหมายใหมแกเมอง

พระนคร กลายเปนทจารกแสวงประสบการณของนกทองเทยวทวโลก ในเชงเพอฝนโรแมนตค แตเมองพระนครเคย

มความหมายอกอยางหนงแกชาวเขมร นนคอเปนทจารกแสวงบญทางพทธศาสนาแบบเขมร นกวชาการฝรงเศส

คนหนงคอ Francois Bizot กลาวถงเมองพระนครกอนสมยเขมรแดงวา มชปะขาว, ฤษ, พระภกษ และฆราวาส

จำานวนมาก จารกมาปฏบตธรรมทนนอยเสมอ นครวดนครธมจงเปนพนทศกดสทธทางศาสนา ไมใชพนทการทอง

เทยวสำาหรบปนปายกอนหนเลน

ปจจบนรฐบาลเขมรทกยคทกสมย ตางถอปราสาทในเมองพระนครเปนสญลกษณของความรงโรจนในอดต

ของชนชาตเขมร ใกลไปทางความหมายของนกวชาการฝรงเศส มากกวาความหมายตามประเพณพนบานของชาว

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  83

กมพชา

สโขทย, ศรสชนาลย, อยธยา นาจะมความหมายในทองถนอกอยางหนง แตในกระบวนการสราง “ชาต”

สยาม ไดใหความหมายใหมทเกยวโยงกบสถาบนกษตรยไปจนหมด

ก�รเข�ถงทรพย�กร 5. ความเปลยนแปลงทเกดในการสรางรฐสมยใหม ทำาใหประชาชนทงสามอนภมภาคตองเผชญกบความ

เปลยนแปลงในการเขาถงทรพยากรขนานใหญเหมอนกน

คอเมอระบบการเมองเรมเปลยนจากมณฑละมาเปนรฐสมยใหม รฐสวนกลางเปลยนวธ “ขดรด” ตางออก

ไป คอ

1. เกบเปนตวเงน

2. ยงบวกกบการเกณฑแรงงานดวย (ในลาวและกมพชา ในสยามเลกดวยกฎหมายแตในทางปฏบตกยงทำา

อย) แตเมอระบบปกครองเปลยน การเกณฑอาจถกเรยกไกลออกไป และลวนเปนการทำางานใหรฐบาลกลาง (ไมใช

ระบบแลกเปลยนของนายทอยในทองถน แตทำางานใหหลวงทอยไกล จงไมใหความคมครองเปนการตอบแทน เรอง

นเปนมากในสยาม แตปรากฏนอยกวาในลาวและกมพชา)

เกดการตอตานของประชาชนทวไป มการเคลอนไหวทเรยกวากบฏหลายครง ทงในสยาม, กมพชา และ

ลาว การ “กบฏ” ในลาวมกเกดกบ “ชนสวนนอย” (รวมไทลอเมองสงห) เพราะถกเรยกเกบทรพยากรหรอเขาไม

ถงทรพยากรบางตวทเคยใชอย บางครงเปนการเคลอนไหวของประชาชน บางครงมอำานาจทองถนตามประเพณเขา

รวมดวย เชน “กบฏ” เงยวเมองแพรในสยาม

ทนาสนใจอกอยางหนงในการเปลยนการจดการทรพยากร กคอ อำานาจของรฐสมยใหมทเกดขนนไมมกำาลง

หรอไมมความปรารถนาทจะสราง “เครองมอ” ของการขดรดของตนเอง คอระบบราชการทพรอมมล แตใชการสราง

พนธมตรกบอำานาจทองถน หรออำานาจตามประเพณ เชน เชอสายเจาเมองเกา กลมทเคยเปนอำานาจเกาในตาแสง

ตำาบล หรอสรก ในสยามมนโยบายมาแตเรมการปฏรปวา จะรกษาโครงสรางทางสงคมใหคงเดม (แตรกษานโยบาย

นไมเขมขนในอสาน) ฝรงเศสไมพบโอกาสทางเศรษฐกจในลาวและกมพชา จงไมอยากลงทนดานการปกครอง

การตอบสนองตอเศรษฐกจโลกาภวตน จงแตกตางกนระหวางสยามกบลาวและกมพชา สรปคอการเปลยน

การใชทรพยากร จากแบบเดมมาเปนอกอยางหนง กระบวนการนเกดอยางเขมขนมากขนในชวงทศวรรษ 1980

เปนตนมา คอการขยายตวของทนโลกาภวตน หรอของเศรษฐกจเสรนยมใหม

เศรษฐกจ-ก�รเมอง เสรนยมใหม 6. การขยายตวของเศรษฐกจ-การเมองของระบบเสรนยมใหม สงผลตอประชาชนในสามดนแดนนตางกน

David Harvey กำาหนดอยางคราวๆ วา เศรษฐกจ-การเมองแบบเสรนยมใหม เรมขยายตวในโลกตะวนตก

ประมาณทศวรรษ 1970 กวาจะมพลงกำาหนดนโยบายสาธารณะในเอเชยตะวนออกเฉยงใต กตกถงทศวรรษ 1980

ตอนปลายแลว

กลาวโดยสรป ผลของนโยบายเศรษฐกจ-การเมองเสรนยมใหมทกระทบตอประชาชนในดนแดนทงสามของ

อนภมภาคน คอการเปดใหแยงยอทรพยากรสาธารณะซงประชาชนเคยใชประโยชนอยไปใชในทางอน ทประชาชน

เขาไมถง อาจกระทำาโดยรฐเองในนามของการพฒนา หรอโดยเอกชนซงไดรบอนญาตจากรฐ เชน ใชปาหรอทงหญา

เลยงสตวและทำากนบางฤดไปปลกพชเศรษฐกจและตงโรงงาน หรอการเปลยนแหลงจบปลาไปเปนอางเกบนำาเหนอ

เขอน รวมแมแตทรพยสนสวนตวของชาวบาน โดยเฉพาะทดน กอาจไดรบผลกระทบจากโครงการเหลาน

เมอเปรยบเทยบในสามดนแดนของอนภมภาค ประชาชนในอสานอาจเผชญกบการแยงยอทรพยากร

สาธารณะเชนนไดดกวาในลาวและกมพชา เหตผลสำาคญกเพราะวาประเทศไทยไดเรมนโยบายพฒนามาตงแต

84  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ทศวรรษ 1960 เกดความหลากหลายในการใชทรพยากรมากกวาลาวและกมพชา ตงแตประมาณทศวรรษ 1980 ม

ความพยายามของรฐไทยในการกระจายทนลงไปในภาคการเกษตรมากขน ดงนนผทถกแยงยอทรพยากรสาธารณะ

ไปใช จงอาจขยบไปสการใชทรพยากรชนดอนไดบาง เชน หนไปทำางานรบจางในเขตเมอง สงบตรหลานใหไดรบ

การศกษา (อนเปนทรพยากรอกอยางหนง) สงขน จนกลายเปนแรงงานกงทกษะไดในภายหลง หรอทสนไรไมตอก

จรงๆ กพอมงานรบจางในภาคเกษตรใหทำาตามฤดบาง

ดงจะเหนไดวา ในประเทศไทยคนจำานวนมากสามารถเขาถงทรพยากรแบบใหมได เชน กเงนมาบกเบกทดน

ทำาไรมนสำาปะหลงในเขตปา เหลอคนจำานวนนอยลงไปเรอยๆ ทยงตองใชทรพยากรโดยตรงในแบบเดม เชน จบปลา

ในลำานำามล ดงนนแมความสมพนธเชงอปถมภเปลยนเปนการแลกเปลยนเชงตลาด คนจำานวนไมนอยกสามารถแลก

เปลยนได (แมอยางไมเปนธรรม และถกเอาเปรยบมาก)

ในลาว นบตงแตทศวรรษ 1990 เปนตนมา รฐบาลวางนโยบายใหลาวเปน “แบตเตอร” ของภมภาค คอใช

ภมประเทศเปนแหลงผลตพลงงานไฟฟาขนาดใหญ จงตองอพยพโยกยายผคนจำานวนมากออกจากแหลงทจะสราง

เขอนพลงงาน กอใหเกดความเดอดรอนอยางมาก แมวาลาวมประชากรตอพนทเบาบาง แตสวนใหญของประเทศ

เปนหบหวยเหวเขา พนทราบลมมจำากด การถกอพยพออกไปสพนทชายขอบของการเกษตร จงเปนความสญเสย

อยางมหนต การผลตธญพชไมดขน ชาวลาวจำานวนมากจงอยในเศรษฐกจเลยงตนเองทปรมนำาอยางมาก

ในขณะเดยวกน พลงงานไฟฟาสวนใหญขายใหแกเพอนบาน ตลาดพชผลการเกษตรไมไดขยายตวไปตาม

กำาลงการผลตพลงงาน ประชาชนทถกโยกยายไมอาจใชทดนนนเพอผลตพชเศรษฐกจแทนขาวได

ในลาว ปรากฏวาหลงป 1975 เมอพรรคแนวลาวฮกซาดยดเวยงจนได การศกษากยงขยายตวชามาก บาง

คนบอกวาแทบไมตางจากชวงทอยภายใตรฐบาลลาวภายใตกษตรย (Royal Laos Government)

พดอกอยางหนงคอ เมอเขาไมถงทรพยากรเดม กไมอาจขยบไปสการใชทรพยากรใหมไดเชนชาวอสาน (ซง

กไมไดหมายความวาไมประสบความเดอดรอนจากความเปลยนแปลงเลย แตเมอเทยบกบคนจนในลาวและกมพชา

สถานการณไมยำาแยเทา)

ในกมพชา จากทศวรรษ 1990 เมอรฐบาลภายใตการคำาจนของสหประชาชาต ยกเลกนโยบายสงคมนยมทรฐ

บาลเฮงสมรนเคยใชมา ปญหาการเขาไมถงทรพยากรทดนเกดขนทงในเขตเมองและชนบท ในเขตเมองมการไลรอ

ทดนเพอรองรบธรกจนานาชนดทกำาลงขยายตว เพราะเอกสารทเจาของทดนถอไวนน ไมใชเอกสารสทธทรฐรบรอง

(แมวารฐเปนผออกใหเชนกน) ในชนบทมการจดสรรทดนกนใหม ทำาใหคนจนไรอำานาจเขาไมถงทดน เพราะชนชน

นำาในทองถนซงสมพนธกบพรรค CPP นำาเอาทดนแจกจายแกเครอญาตและบรวารหมด มการขายปาแกเอกชน

ผคนเขาไมถงผลตผลในปา คนจนชนบทประสบความเดอดรอนแสนสาหส เพราะหมดหลกประกนดานอาหาร ผด

จากสมยทยงทำานารวม (กรมสามคค) ซงแมไมเพมผลผลต แตกเปนหลกประกนดานอาหารใหแกคนจนชนบทได

บาง จำานวนไมนอยของคนจนชนบทตองอพยพเขาเมอง และหนไปใชทรพยากรการทองเทยวซงเฟองฟขน แตชอง

ทางทคนจนไรการศกษาจะใชทรพยากรทองเทยวไดกมจำากด นอกจากอาชพโสเภณ อกสวนหนงอพยพเขาเมองขาม

ประเทศ เพอหางานรบจางทำา

นบตงแตปลายทศวรรษ 1990 เปนตนมา เกษตรกรรมเชงพาณชยขยายตวในกมพชา โดยเฉพาะการทำาสวน

ยางพารา ประชาชนในชนบทยงสญเสยทดนใหแกนายทนสวนยางมากขนไปอก (ตองไมลมดวยวา ชาวนาเขมรปลก

ขาวเพอยงชพ การเขาไมถงทดน จงเทากบเขาไมถงอาหาร)

อยางไรกตาม การถกขบออกไปจากทรพยากรในกมพชานน สมพนธอยางมากกบการเมองในกมพชาเอง

ความปนปวนทเกดขนจากเศรษฐกจ-การเมองเสรนยมใหมในกมพชา เปนเหตใหประชาชนจำานวนมากขนมสำานก

ทางการเมองใหมดวย เชน ผทอพยพเขาเมองเขาถงขาวสารขอมลมากขน โดยเฉพาะผทอพยพขามแดนไปทำางาน

ในประเทศเพอนบาน ไดเหนแบบอยางทแตกตางจากประเทศของตนมาก ดงนนการเมองกมพชาจงอาจอยในสภาวะ

เปลยนผาน ดงจะเหนไดจากผลการเลอกตงในกมพชาในป 2013 น แมแตนโยบายใชความรนแรงกบศตรทางการ

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  85

เมองของพรรค CPP ซงเคยใชไดผลมานาน กอาจใชไมไดผลอกแลว

ฉะนน เมอเปรยบเทยบกบลาว กมพชาอาจอยในระยะเปลยนผานทางการเมองทนาจบตาดมากกวา เชน

เดยวกบภาคอสาน ซงเปนฐานสำาคญของ “ขบวนการเสอแดง” อนเปนเครองหมายของการเปลยนผานทางการ

เมองครงสำาคญในประเทศไทยเชนกน

ทรพยากรอกอยางหนงทควรพดถงคอความสมพนธเชงอปถมภ ซงแปรรปไปในทงสามอนภมภาค จาก

การแลกเปลยนทคนจนเลกๆ พอจะเขาถงทรพยากรบาง กลายเปนการทคนจนเลกๆ ตองพงพาการอปถมภของ

ผมอำานาจในทองถนจนหมดตว การแลกเปลยนในความสมพนธเชงอปถมภซงกไมเปนธรรมอยแลว ยงไมมความ

เปนธรรมมากขนไปอก อยางไรกตาม การแปรรปของความสมพนธเชงอปถมภในสามดนแดนของอนภมภาคน อาจ

แตกตางกน ตามแตเงอนไขทางเศรษฐกจและการเมองซงตางกนดวย แตอาจกลาวโดยสรปไดวา แนวโนมคอกลาย

เปนการแลกเปลยนเชงตลาด แตเปนตลาดทไมสมบรณอยางยง

ชนชนนำ� 7. ในทางการเมอง การปฏวตทางการเมองในสามดนแดนนลวนเรมจากการตอรองอำานาจในกลมชนชนนำา

เทานน ในลาวและกมพชา ขจดฝรงเศสออกไปได แลวแยงอำานาจกนในหมชนชนนำา ในไทยกไมสจะตางกนนก

กำาลงสำาคญในการตอสระหวางชนชนนำาคอกลไกของรฐ โดยเฉพาะกองกำาลงตดอาวธ จนกองทพกลาย

เปนหนงในผแยงชงอำานาจ และเปนตวหลกในการแขงขนดวย ในไทย กองทพเขามาครอบงำาการเมองคอนขางเรว

กองทพบกเผดจอำานาจไดเดดขาดเหนอกองกำาลงอนในป 1957 นอกจากนทามกลางสงครามเยน กองทพของทงสาม

ดนแดนขยายตวขน อำานาจครอบงำาการเมองของกองทพจงยงเพมสงขน นายพล ภม หนอสะหวน จดตงรฐบาลฝาย

ขวาภายใตเจาบญอม ณ จำาปาศกด ในป 2503 โดยมตนเปนรองนายกฯ และผถออำานาจทแทจรง แตเพราะความ

หลากหลายกลมของชนชนนำาลาว ซงบางสวนมกองกำาลงในมอของตนเองดวย เชน แนวลาวฮกซาด ทำาใหกองทพ

ลาวไมสามารถครอบงำาการเมองไดเดดขาดเหมอนไทยในชวงเดยวกน

ในกมพชา เจาสหนกมอำานาจไดเดดขาดโดยอาศยความนยมนบถอสวนพระองคอยางหนง และการผนวก

กองกำาลงตำารวจและทหารไวในกลมผถออำานาจ เจาสหนใชกองกำาลงเหลานปราบปรามศตรทางการเมองอยาง

เดดขาด แมกระนนในป 1970 เจาสหนกถกสภาปลดออกจากตำาแหนงประมขแหงรฐ และภายใตระบอบของ นายพล

ลอนนอลและนกองคศรมาตก กมพชากไดประกาศสถาปนาสาธารณรฐกมพชาขน นบจากนนสถาบนกษตรยกมพชา

ไมเคยกลบมามอทธพลทางการเมองดงเดมอกเลย

อยางไรกตาม เมอเปรยบเทยบสามดนแดนในอนภมภาค ไมมทหารในประเทศใดสามารถครอบงำาการเมอง

ไดหนาแนนเทาไทย อยางไรกตาม ในลาว หลงป 1975 กองทพอยในความควบคมของพรรคไมตางจากประเทศ

คอมมวนสตทวไป ถงเปนฐานอำานาจใหแกพรรค แตไมมบทบาทอสระของตนเอง ในกมพชา นายกฯ ฮนเซนควบคม

กองทพไดคอนขางมนคง แตพรรคฝายคานไดรบความนยมมากขนอยางมากในการเลอกตงครงสดทาย ในขณะท

กมพชาตองสรางบรรยากาศทางการเมองทเออตอการลงทนของตางชาต ปญหาจงอยทวา นายกฯ ฮนเซนจะจดการ

รฐประหารในรปใดรปหนงขนหรอไม เพอรกษาอำานาจตอไป หากทำาเชนนน กองทพกจะเรมมความสำาคญในฐานะ

ปจจยทขาดไมไดในการเมอง และถาดตวอยางจากประเทศไทย ในทสดกจะกลายเปนผแขงขนทางการเมองโดย

ตวเอง ในประเทศไทย อทธพลของกองทพเหนอการเมองดยงมมากเหมอนเดม แตการรฐประหารในป 2006 ชให

เหนวา กำาลงของประชาชนนอกกลมชนชนนำาเขามาคานอำานาจของกองทพอยางเปนชนเปนอนมากขน ทงความ

ชอบธรรมในการรฐประหารจะยงไดมายากขนในระยะยาว เชน เมอผลดแผนดน หรอเมอเศรษฐกจไทยผนกเขาไป

ในเศรษฐกจทนนยมโลกาภวตนมากกวาน

กลาวโดยสรป ในกมพชาและไทย พนททางการเมองขยายตวขน รวมเอาประชาชนนอกกลมชนชนนำาเขาไป

จำานวนมาก และทำาใหการเมองของทงสามดนแดนนตองเปลยนไปจากเดม มากบางนอยบาง อยางหลกเลยงไมได

86  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

วาเฉพาะประเทศไทย อสานมประชากรจำานวนมากสด และกำาลงเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมอยาง

รวดเรว ในฐานะภาคหนงของประเทศ อสานจะมบทบาททางการเมองในอนาคตมากอยางไมเคยปรากฏมากอน

สถ�บนกษตรย 8. ทงสามประเทศในอนภมภาคเคยมสถาบนกษตรยเหมอนกน จงนาเปรยบเทยบความเปนไปของสถาบน

กษตรยทงสามกรณอยางยง งานศกษาเปรยบเทยบนคงยงทำาไมไดในภาษาไทย ในทนจงจะพดถงอยางผวเผน

สถาบนกษตรยของทงสามประเทศตองเผชญกบความเปลยนแปลงทางการเมองของรฐสมยใหม ซงลวน

ถอวาอำานาจอธปไตยเปนของปวงชน (แมแตภายใตระบอบเผดจการ กตองถออยางเดยวกน)

ในไทยและกมพชา สถาบนกษตรยไดรบความนยมนบถอสง เปนเหมอนสญลกษณของระเบยบแบบแผน

ของสงคมทขาดไมได สถาบนกษตรยจงใชพลงทางวฒนธรรมขอน ในการรกษาความมนคงของสถาบน ดงเชนใน

กมพชา เจาสหนสรางระบอบ “สงคมเรยษฎรนยม” ขนจากพลงทางวฒนธรรมขอน อยางไรกตาม หลงป 1975 เปนตน

มา แมกมพชาอาจมกษตรยในฐานะประมข รฐบาลกมพชาทกชดจะระวงมใหพลงทางวฒนธรรมขอนของกษตรยม

บทบาทใดๆ ทางการเมองหรอสงคมมากนก สบมาจนถงทกวนน

ในลาว แม “เจาซวด” จะมความสำาคญตอระเบยบของสงคมไมตางกน แตราชวงศหลวงพระบางซงไดรบ

การสถาปนาขนเปนกษตรยของราชอาณาจกรลาวทรวมเปนหนงเดยวกน ไมไดรบความนยมนบถอกวางขวางทว

ประเทศเหมอนกมพชาและไทย การเผชญกบความเปลยนแปลงของระบบการเมองเพอรกษาใหสถาบนกษตรยอย

รอดตอไป จงตองทำาดวยความระมดระวงอยางยง เชน ทรงยดถอรฐธรรมนญอยางแนนแฟน เพราะรฐธรรมนญเปน

หลกประกนทมนคงทสดของสถาบนกษตรยลาว “เจาซวด” ไมเคยลงพระปรมาภไธยในคำาประกาศรฐประหารของ

คณะใด แมในภายหลงอาจทรงรวมมอกบรฐบาลทมาจากการรฐประหาร เพราะไมมทางเลอกอน เสดจเยยมประชาชน

ในพนทหางไกล แมแตในแขวงหวพนซงมการสรบ ทรงเหนวาลาวตองเปนกลางในสงครามเยน ซงมตวแทนของ

มหาอำานาจสองฝายขนาบลาวอยทงสองขาง แตไมทรงพระประสงคใหลาวกลายเปนรฐคอมมวนสต ไมทรงยอมเปน

เครองมอทางการเมองของสหรฐในทกกรณ (ทตสหรฐคนหนงรายงานวา พระเจาศรสวางวฒนาไดแตแยมพระสรวล

ตอคำากราบบงคมทลเสนอแนะของทต แตไมเคยปฏเสธหรอยอมรบ ทรงตดสนพระทยดำาเนนการเทาทพระองคเหน

สมควรเองเสมอ)

แตในทสดความพยายามของราชสำานกหลวงพระบางกไมประสบความสำาเรจ เมอฝายคอมมวนสตยดประเทศ

ได กไดจดสงราชสำานกไปรบการศกษาใหมทเวยงไชย กษตรย พระราชน และรชทายาทถกสงไปยงคายทเขมงวด

ทสด และสนพระชนมลงหมดในเวลาตอมา และลาวกเปนประเทศแรกในภมภาคนทไมมสถาบนกษตรยอกตอไป

(โอรสของรชทายาทยงประทบทปารส แตโอกาสทจะรอฟนสถาบนกษตรยลาวคงไมมอกแลว)

วฒนธรรม 9. ประเดนสดทายทจะพดถงกคอ คนไทยในปจจบนนยมพดถงประชาชนในลาวและกมพชา วามวฒนธรรม

ทเปนอนหนงอนเดยวกบไทย ความคลายคลงดานอตลกษณทางวฒนธรรมไมเปนปญหาแกคนไทย เพราะดเหมอน

เรามขอสรปไวกอนแลววาวฒนธรรมไทยเปนแมแบบทประเทศรอบขางลอกเลยนไปใช แตความคลายคลงดงกลาว

มปญหาแกคนลาวและเขมรพอสมควร เพราะไปกระทบตออตลกษณแหงชาตของเขา

ประชาชนในกมพชามอตลกษณของตนชดเจน เชน มอกษรเขมร และภาษาทแตกตางจากไทย แตมความ

ใกลเคยงกนดานนาฏศลป ดนตร สถาปตยกรรม และวรรณคดราชสำานก เกดเปนปญหาวาใครเปนตนแบบของใคร

กนแน การอางเอาเองวาทกอยางลวนมาจากตนแบบของไทยทงสนยอมกระทบตอสำานกความเปนแขมร ทำาใหรสก

วาวฒนธรรมแขมรคอการลอกเลยนทยงไมบรรลถงมาตรฐานสงสด

ในลาว ความคลายคลงดานอตลกษณทางวฒนธรรมยงมปญหามากขน อนทจรงจะพดวา ความเปน “ชาต”

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  87

ลาวในทางวฒนธรรมนนกำาลงอยในกระบวนการสรางขน หรอยงสรางไมเสรจสนลงไป (เหมอนไทย) ในกระบวนการ

นมการตอสขดแยงกนระหวางการสรางบรรทดฐานของตนเอง โดยไมองอาศยมาตรฐานไทยเลย กบการสรางลกษณะ

เฉพาะของลาวขนจากบรรทดฐานของไทย

ขอยกตวอยางเรองภาษา

เคยมขอถกเถยงกนในระยะเรมตนของการพมพวาใหใชตวอกษรไทยไปเลย หรอสรางตวพมพอกษรไทนอย

ของลาว ในทสดกตดสนใจสรางตวพมพไทนอยขนเปนอกษรของชาตลาว

ดานอกขรวธ กมขอถกเถยงกนวาควรอาศยหลกอกขรวธไทย (คอองกบรากศพท) หรออกขรวธทถายเฉพาะ

เสยงอยางเดยว ในทสดกตกลงกนทอกขรวธทถายเสยงอยางเดยว แตกยงมขอชวนสบสนอกมาก ในชอเฉพาะตางๆ

เชน เสยง ร. รกษาไมมในภาษาลาวเลย แตปรากฏอยในชอและสกลของคนอยเสมอๆ ไมไดเปลยนเปนเสยง ล.

วลาศทกกรณไป แมแตในชอของผนำาพรรคคอมมวนสตลาว

ทงนยงไมนบศพทแสงและความหมายของศพท ซงอทธพลไทยแทรกลงไปมากขนทกทผานสอและวฒน

ธรรมปอปจากฝงไทย ซงเขาถงไดไมยากในลาว

แมแตพดวาไทยกบลาวเปนพนองกน กอาจเกดคำาถามไดวา ไทหรอไทย เพราะคนลาวยอมรบวาตนเปน

คนในกลมไท แตไมยอมรบวาตนเปนคนกลมไทย ซงลาวใชในความหมายถงประเทศสยามเพยงอยางเดยว (ปญญา

ชนลาวสมยกอนสงครามบางคนบอกวา สยามเตมไปดวยจนและคนชาตอนๆ ม “ไท” อยนอย ทงไมมอำานาจคม

ประเทศดวย ประชากรพนเมองคอ “ลาว”)

ในภาคอสาน ประชาชนรสกตวเปน “คนอสาน”เตมตวเปนครงแรก คำานทจรงแลวเปนคำาทรฐไทยสรางขนให

เปนอตลกษณของประชาชนในภาคอสาน ในกระบวนการกลนคนพนเมองเขามาเปนพลเมองของรฐสมยใหม จนถง

สมยทผเขยนเขาเรยนมหาวทยาลย (ตนทศวรรษ 2500) คนอสานสวนใหญยงเรยกตวเองวา “ลาว” มลกษณะเฉพาะ

เหมอนสมตำาทแตกตางจาก “ไทย” อตลกษณของคนอสานจงเปลยนไปอยางมาก การทประชากรเกอบ 2 ใน 3 ของ

ประเทศรสกวาตวเปนพลเมองเตมขนของไทย ยอมมผลกระทบตอวฒนธรรมและการเมองไทยอยางหลกเลยงไมได

กลาวโดยสรปกคอ อตลกษณของผคนในสามดนแดนของอนภมภาคกำาลงชดเจนขน กลนเอาอตลกษณทอง

ถนอนๆ ในแตละดนแดนเขาไปมากขน เชน ชาวจาม และชนกลมนอยอนๆ ในกมพชา (แมแตชาวเวยด) กอาจกลาย

เปน “แขมร” เตมตวในวนขางหนา เชนเดยวกบมง, เยา, อาขา, ขา (หรอ “ลาว” สง และ “ลาว” เทง)

88  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

กมพช�-ไทย กบ เสนเขตแดน และ ช�ยแดน 

อครพงษ คำาคณวทยาลยนานาชาตปรด พนมยงค

มหาวทยาลยธรรมศาสตร ทาพระจนทร

เราอาจศกษาความสมพนธระหวาง “มโนทศน” กบ “เสนเขตแดน” ซงเปนปจจย

สำาคญอยางยงตอความเขาใจ “ชายแดน” โดยแบงความสมพนธดงกลาวไดอยางนอย 3

ประเภท ไดแก

1. เสนเขตแดนในฐ�นะ  อปสรรค  (barrier)  เปนมโนทศนทางการเมอง ซง

มความสมพนธโดยตรงตอความมนคงทางอำานาจของ “ศนยกลาง” ความสมพนธเชนน

มกเกดขนในพนทซงเสนเขตแดนมผลกระทบตออธปไตยของรฐ เปนพนทปฏบตการทาง

ทหาร และสามารถนำาไปสความขดแยง เกดปญหาการกระทบกระทงกนตามแนวชายแดน

ระหวางรฐได

2. เสนเขตแดนในฐ�นะ จดหม�ยรวม (destination) เปนมโนทศนทางเศรษฐกจ

ซงมความสมพนธโดยตรงตอการแลกเปลยนสนคาและบรการ ความสมพนธเชนนมก

เกดขนในพนทซงเสนเขตแดนถกลดความสำาคญลง หลงจากรฐทอยตดกนสามารถบรรล

ขอตกลงระหวางกนได เพอเปดโอกาสใหประชากรสามารถดำาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจ

ได

3. เสนเขตแดนในฐ�นะ พนทพฒน� (modifier) เปนมโนทศนทางสงคมและ

วฒนธรรม ซงเปนผลมาจากการคลคลายปญหาทางการเมองระหวางรฐ และเปนผลสบ

เนองจากกลไกทางเศรษฐกจทเจรญเตบโตมากขน ทำาใหพนทชายแดนไดรบการพฒนา

เพอรองรบการขยายตวของชมชนตามแนวชายแดนของทงสองรฐ ตวอยางเชน สมาชก

ในกลมสหภาพยโรป สามารถเดนทางขาม “เสนเขตแดน” ไดอยางอสระ

เนองจ�กในด�นหนง “เสนเขตแดน” คอ สญลกษณของก�รแบงแยกระหว�ง 

“พวกเร�” กบ “พวกเข�” และ “ทน” กบ “ทโนน” หรอ “ภ�ยใน” กบ “ภ�ยนอก” 

แตในอกด�นหนง  อ�จกล�วไดว�  ก�รเปดออกของพรมแดนระหว�งประเทศ จะ

ส�ม�รถลดระดบของอคตและคว�มขดแยงระหว�งกนและกนลงได ดงนน บรรด�

ผคนทเคยไดไปเยยมเยอนบรเวณแนวช�ยแดนและผคนทอ�ศยอยต�มแนวช�ยแดน 

สำ�หรบเข�เหล�นน เสนเขตแดนไดถกลดคว�มหม�ยและคว�มสำ�คญในฐ�นะเครอง

ขดกนระหว�งประเทศ แตกลบกล�ยม�ทำ�หน�ทเชนเดยวกบประต  ทนำ�ไปสชอง

ท�งก�รหนหน�เข�ห�กนของทงสองประเทศ

ในปจจบน กระแสโลกาภวตน (globalization) กอใหเกดแนวคดเรอง “โลกไร

พรมแดน (borderless world)” สงผลให “เสนเขตแดน (borderline)” ถกลดความสำาคญ

ลงไป ทงนเพราะเขตแดนแบบใหมในรปของอนเตอรเนตและโลกไซเบอร (Cyber space)

ดเหมอนวาจะทำาใหเสนแบงเขตแดนคอยๆ เปดออก จนกระทงหายไปหมดสน นอกจากน

ปรากฏการณทประเทศตางๆ รวมตวกนเปนสหภาพยโรป (European Union) กทำาใหทง

โลกเหนวา “เขตแดนระหวางรฐชาต” กลายเปนเรองไมสำาคญอกตอไป ดงจะเหนไดจาก

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  89

การทประชากรของประเทศสมาชกในกลมสหภาพยโรป สามารถเดนทางขาม “เสนเขตแดน” ไดอยางอสระ อยางไร

กตาม มขอสงเกตสำาคญประการหนงกอนทพรมแดนทางกายภาพของรฐชาตเหลานนจะบรรลภาวะ “ไรพรมแดน”

ได คอ ตองมกระบวนการกำาหนดขอบเขตและขดเสนเขตแดนใหปรากฏชดเจนเสยกอน หรออาจกลาวไดโดยสรป

วา “Borderline before Borderless”

แมวาในปจจบน เรากำาลงเผชญหนาอยกบแนวคดเรองโลกไรพรมแดน ทหมายถงการแลกเปลยนขอมล

ขาวสารระหวางกนผานเครอขายเทคโนโลยการสอสาร แตแทจรงแลว เรายงอยในโลกทม “เสนเขตแดน” อกประเภท

หนง ซงทรงอทธพลและมสวนอยางยงในการบงการความรสกนกคดของเรา เสนเขตแดนประเภทน ไมไดจำากดอย

แตเฉพาะขอบเขตทางภมศาสตรระหวางรฐชาต และไมจำาเปนตองเปนสงปลกสรางทางดานกายภาพ เชน รว หรอ

กำาแพง เพราะเราไมสามารถมองเหน “เสนเขตแดน” ประเภทนดวยตาเปลา แตกลบมผลกระทบอยางยงตอวถชวต

ประจำาวนของเรา คอยกำาหนดขอบเขตวาอะไร “ถกนบรวม” หรอ “ไมถกนบรวม” อยในกลม กอใหเกดคำาวา “พวก

เรา” และ “ทน” ซงหมายถงอะไรกตามทอยภายในเสนเขตแดน แตในขณะเดยวกน กเกดคำาวา “พวกเขา” และ “ท

โนน” กบทกสงทอยพนออกไปจากเขตแดนของเรา ทำาใหเกด “การกำาหนดเสนเขตแดน” เพอการบรหารจดการ

อำานาจของรฐ และเพอความตอเนองของผลประโยชนทางการเมองและเศรษฐกจ โดยให “ฝายเรา” ไดรบมากทสด

โดยไมคำานงผลกระทบทจะเกดขนกบ “ฝายเขา” นอกจากน ยงอาจกลาวไดวา “เสนเขตแดน” เปนอปสรรคตอการ

เคลอนยายผคน ทน สนคา และบรการ รวมทงเปนเครองกดขวางทางความคด ความรบร ความร และจนตนาการ

อกดวย

ทามกลางความสบสนวนวาย และความแตกแยกทางความคดของผคนในสงคมไทย เกยวกบการตความ

“the limits of the promontory of Preah Vihear” ระหวางไทยกบกมพชา ผเขยนขอเสนอแนวทางกวางๆ ใน

การพจารณาปญหาดงกลาวดงน

หลกก�รขอท 1 ในการเจรจาและการตกลงเกยวกบปญหาระหวางไทยกบกมพชานน ตางฝายยอมมความ

เทาเทยมกนทจะนำาขอมลและหลกฐานเพอยนยนถงผลประโยชน โดยตองคำานงถงประเทศชาตของตนใหมาก

ทสด ตามสทธอนพงมพงไดตามขอเทจจรงทปรากฏในเอกสารทางกฎหมาย เชน สนธสญญา (treaty) อนสญญา

(convention) พธสาร (protocol) ขอตกลง (agreement) บนทกวาจา (procès-verbal) ปฏญญา (declaration)

บนทกความเขาใจ (memorandum of understanding) รวมทงเอกสารอนๆ เชน คำาพพากษาศาล ซงไดรวมตกลง

กนมาแลวอนเปนผลพวงจากเหตการณทางประวตศาสตร

หลกก�รขอท  2 ตางฝายตองยอมรบในสทธและศกดศรความเทาเทยมกนในฐานะประเทศเพอนบาน ท

จะเจรจากนดวยแนวทางแหงมตรภาพ ความจรงใจ และมเจตนาความบรสทธ ไมนำา “อคต” ทอาจจะเกดขนจาก

เหตผลทางประวตศาสตรนานปการของฝายตน มาปะปนกบขอเทจจรงทปรากฏตามหลกการในขอ 1

หลกก�รขอท 3 หากเกดปญหาขนเนองจากมความขดแยงในทางความเหนดานหลกฐานเอกสารตามหลก

การในขอ 1 และ/หรอ เกดความระแวงสงสยและไมลงรอยกนตามหลกการในขอ 2 ควรพจารณาวา การเจรจาท

เกดขนทงหลาย มจดประสงคเพอสงใด หากมจดประสงคเพอกอใหเกดสนตภาพความสงบสข และความมนคงตอ

คณภาพชวตของประชาชนทงสองประเทศแลว กควรยดหลกการแหงเหตและผล เพอทำาความประสงคนนใหบรรล

เปาหมายโดยเรว ทงนตองเปดโอกาสให “ทองถน” เขามามสวนรวมในการตดสนใจดวย

หลายทานคงเคยไดยนคำากลาวทวา “ไปสรนทรกนนำาตา ไปบรรมยตำานำากน” คำากลาวน จะเปนความ

จรงหรอไมตองถกเถยงกนอกครง แตอยางนอยกสามารถแสดงภาพลกษณของพนทชายแดนวาเตมไปดวยความ

ยากลำาบาก อดอยากแรนแคน หางไกลความเจรญ ไกลปนเทยง บานปาเมองเถอน และไมปลอดภย ดงนน พนท

ชายแดนจงไมคอยจะเปนทดงดดใจของผคนทวไปทมวถชวตประจำาวนอยใน “เมอง” และนอยครงท “คนเมอง” เกด

รสกอยากจะเดนทางไปเยยมเยอน เหนไดจาก “ชายแดน” เปนจดหมายลำาดบทายๆ ท “ขาราชการ” อยากจะยาย

ไป “ประจำาการ” หรอ หากจะยายไป กเปนการยายไป “กนตำาแหนง” ทสงขนชวคราว เพอรอกลบมาประจำาอยใน

เมองนนเอง

90  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

แตในอกดานหนง “ชายแดน” เปนอาณาบรเวณทเกยวของกบความมนคงของ “ชาต” ซงมศนยกลางอย

“เมองหลวง” ดงนน “รฐบาล” จงจำาเปนตองสรางกลไกในการบรหารจดการชายแดนใหอยภายใตอำานาจการควบคม

มากทสดเทาทจะทำาได เชน การลกลอบขนสนคาผดกฎหมาย ขนยาเสพตด การคามนษย การลกลอบตดไมทำาลาย

ปา เปนตน และเปนทนาสงเกตวาความหางระหวาง “เมองหลวง” กบ “ชายแดน” ทอยไกลกนเปนระยะทางหลาย

รอยกโลเมตร กทำาใหบางครง “รฐบาล” ไมสามารถใชอำานาจควบคมหรอดแลไดอยางทวถง

ดวยระยะทางทคอนขางหางไกลกนเชนนเอง ผคนทอาศยอยตามแนวชายแดน ม “ศนยกลาง” ชวตอยใน

พนทชายแดน กลบรสกวาตนเองอยหางไกลจาก “เมองหลวง” และในทางตรงกนขาม “เมองหลวง” ไดกลายเปน

พนทหางไกล เปน “ปลายแดน” ของพวกเขา เพราะตลอดชวตของพวกเขาอาจไมเคยเลยทจะไดมโอกาสไป “เยยม

เยอน” ศนยกลางอำานาจรฐท “เมองหลวง” กเปนได

นอกจากน ความสมพนธของ “เมองหลวง” กบ “ชายแดน” จะปรากฏชดขนกตอเมอเกดภยคกคามทมา

จาก “เมองหลวง” ของรฐฝายตรงขามทอยตดกน เชน เมอ “เมองหลวง” ของสองรฐเกดมปญหาความขดแยงกน

ยอมทำาให “ชายแดน” ไดรบผลกระทบขนทนท ทงๆ ท “ชายแดน” ไมไดเปนจดเรมตนของปญหาความขดแยง

เหลานน และ “ผคนทเมองหลวง” ของทงสองรฐซงอยหางไกลกน กอาจจะไมทราบมากนกถงผลกระทบทเกดขน

ตอ “ผคนทชายแดน”

อาจกลาวไดวา “ผคนทชายแดน” ของรฐซงอยประชดตดกน มวถชวตทตดตอสมพนธ ไปมาหาสกนฉน

ญาตมตร โดยในบางพนท “เสนเขตแดน” ไมไดเปนอปสรรคตอการดำาเนนชวตของพวกเขา เปนทชวตประจำาวน

ท “ไรพรมแดน” โดยสนเชง

บทบรรณาธการ

92  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ขอมอยไหน? ไทยอยนนขอมกบไทย ไมพรากจากกน

สจตต วงษเทศ บรรณาธการ

ไทยมประวตความเปนมาทงของผคนและของดนแดน เปนสวนหนงของสวรรณภม

ในอษาคเนย หรออาเซยน อยางแยกออกจากกนไมได

ดงนน บรรพชนคนอษาคเนยยอมนบเปนบรรพชนคนไทยดวย

ขอมอยไหน? ไทยอยนน ขอมกบไทย ไมพรากจากกน เพราะเปนคนพวกเดยวกน

บนสวรรณภม แตมชอเรยกตางกนดวยเหตผลทางวฒนธรรม

จงตองรวมกนทำาความเขาใจ เรองชอตางๆ เชน ขอม, ไทย, ลาว, สยาม

ขอม ขอม ไมใชชอชนชาตเฉพาะ ฉะนนชนชาตขอมจงไมมจรง

แตขอมเปนชอทางวฒนธรรมมขนราวหลง พ.ศ. 1500 ใชสมมตเรยกคนบรเวณลม

นำาเจาพระยาทนบถอศาสนาพราหมณและพทธมหายาน แลวใชภาษาเขมรสอสารในชวต

ประจำาวน กบใชอกษรเขมรในพธกรรมศกดสทธ

เชนเดยวกบคำาวาแขก ใชสมมตเรยกผนบถอศาสนาอสลาม และคำาวาครสต ใช

สมมตเรยกผนบถอศาสนาครสต

ศนยกลางขอมครงแรกอยทรฐละโว (ลพบร) ตอมายายลงไปอยทอโยธยาศรราม

เทพ (ตอไปคอกรงศรอยธยา) แลวขยายไปอยกมพชา

ดวยเหตนใครกตาม ไมวา มอญ เขมร มลาย ลาว จน จาม หรอ ไทย ฯลฯ ทนบถอ

ศาสนาพราหมณ และพทธมหายาน อยในสงกดรฐละโว-อโยธยา และอาณาจกรกมพชา

จะไดชอวาขอมทงนน

แตคนทวไปมกเขาใจตางกนเปน 2 อยาง วา ขอมคอเขมร และ ขอมไมใชเขมร

ไทย ไทย แรกมขนราวหลง พ.ศ. 1700 พรอมกบววฒนาการอกษรไทย บรเวณทราบ

ลมนำาเจาพระยาภาคกลาง

แตทเรยกตนเองวาไทย เพงพบหลกฐานเปนลายลกษณอกษรเกาสดหลง พ.ศ.

2000 อยในวรรณกรรมยคตนอยธยาเรองสมทรโฆษคำาฉนท ตอนเรมเรองกลาวถงการ

ละเลนเบกโรง ชดลาวกบไทยฟนดาบ

ขอบเขตของไทยยคแรกๆ เหนอสดไมเกน จ. อตรดตถ ใตสดบรเวณ จ. เพชรบร

และอาจตำาลงไปไมเกน จ. ประจวบครขนธ

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  93

คนไทย คนไทย โดยทวไปหมายถงคนพดภาษาไทย แลวมวถชวต, มทศนะตอโลก, มระบบ

คณคา, มอดมการณ, ตลอดจนมสำานกรวมทางประวตศาสตรไทย ทมผลประโยชนรวม

กนทางเศรษฐกจการเมอง และสงคมวฒนธรรม อยในขอบเขตรฐไทยอนเปนประเทศไทย

ปจจบน

คนไทยเปนใคร? มาจากไหน? อาจพดงายๆ สนๆ อยางไมเปนทางการ วาคน

ไทยสายแหรกใหญเปนลาว ทเคลอนจากลมนำาโขง ลงลมนำาเจาพระยา ตงหลกแหลงถก

หลอหลอมยอมรบวฒนธรรมมอญ-เขมรอยางเตมคราบ แลวแตงงานกบคนจนจนมงคง

จงเรยกตนเองดวยชอใหมวาคนไทย

คำาวา ไทย ไมใชชอเชอชาต เพราะเชอชาตบรสทธไมมจรงในโลก และไมใชชอ

ชนชาตมาแตแรก เพงมาสมมตเรยกขนเมอเวลาภายหลงในชวงใดชวงหนงของประวตศาสตร

บรเวณทราบลมนำาเจาพระยา เชน พรอมววฒนาการอกษรไทย ราวหลง พ.ศ. 1700

คำาเรยกชอไทย มรากจากคำาวาไท หรอไต ของกลมชาตพนธชนเผาตางๆ ทตง

หลกแหลงกระจดกระจายในภมภาคอษาคเนย เมอราว 3,000 ปมาแลวเปนอยางนอย โดย

เฉพาะทอยบนผนแผนดนใหญทางตอนใตของจน ตงแตบรเวณตอนใตลมนำาแยงซเกยง ลง

ไปถงชายฝงทะเล

แตคนเหลานนไมใชคนไทยของรฐไทยทงหมด แมบางกลมชาตพนธทกวนนจะจด

อยในภาษาตระกลไทย-ลาว หรอลาว-ไทย เชน ลาว, ลอ, จวง, ฯลฯ กไมใชคนไทยของ

รฐไทย แตเปนคนลาวของประเทศลาว, คนลอและคนจวงของประเทศจน

คนไทยในประเทศไทยทกวนน เมอไดยนหรอพบคำาวาไทลอ หรอไทจวง กพากน

ตขลมวาเปนคนไทยไปทนท ดวยความเขาใจเอาเองอยางคนปจจบน

แตความจรงแลวไทกบไตขางหนาชอชาตพนธ แปลวาคนเฉยๆ และหมายถงชาว

กได คนพวกนนกำาลงสอความหมายวาพวกเขาเปนคนลอ, ชาวลอ หรอเปน คนจวง, ชาว

จวง ไมใชคนไทย, ชาวไทย ของรฐไทยและประเทศไทย

คนไทย หมายถงใคร? อะไร? ทไหน? อยางไร? ฯลฯ ไมมคำาอธบายตายตวหรอ

สำาเรจรป เพราะขนอยกบภมหลงหรอปมหลงของผอธบายทมตางกนมากมายหลายหลาก

เชน อาจบอกวาหมายถงคนพดภาษาไทย, คนเกดในประเทศไทย, ฯลฯ

แตกไมใชแคนน เพราะคนจำานวนไมนอยไมพดภาษาไทย และไมไดเกดใน

ประเทศไทย แตถกรบเปนคนไทยไดในทางกฎหมายวาดวยสญชาต

ไทยหมายถง คน, ชาว แตเปนคนทางสงคมทตางจากสตว และไมใชผ แตทกวน

นถกกำาหนดใหหมายถง อสระ, เสร

มรากจากคำารวมสวรรณภมดงเดมวา ไท, ไต หมายถง คน, ชาว มใชในภาษาของ

ทกชาตพนธ เชน มอญ-เขมร กม ครนนานเขาความหมายเปลยนไปมฐานะทางสงคมตำา

ลงเปน ขา, ทาส

หลงรบพทธศาสนาเถรวาท ใชภาษาบาลอยางกวางขวางจนมรากฐานแนนหนาแลว

อทธพลคำาบาลจ�กไทมทวไป เลยแปลงคำาพนเมองใหมรปบาลตามความนยมครงนน โดย

เอา ย มาสะกดคำาเดมเปน ไทย แลวกำาหนดใหความหมายเปลยนไปหมายถง อสระ, เสร

94  ขอมอยไหน? ไทยอยนน

ไทยนอย ไทยใหญ ไทยสย�ม ไทยนอย เปนชอทคนในพระนครศรอยธยา ราวเรอน พ.ศ. 2000 ผกขนเรยก

พวกลาว หรอชาตพนธในวฒนธรรมลาวบรเวณสองฝงโขง ทงฝงขวา (คอบรเวณอสานใน

ประเทศไทยทกวนน) และฝงซาย (คอดนแดนลาวปจจบน) ตอเนองไปทางทศตะวนออก

ถงกลมชาตพนธพดตระกลไทย-ลาว ลมนำาดำา-แดง (ในเวยดนาม), กวางส-กวางตง (ใน

จน)

ลาวลมนำาโขง ถกเรยกสมยหลงวาลาวพงขาว เพราะไมสกลายตามตวเหมอนพวก

ไทยใหญ คนพวกนออกเสยงตรงตามรปอกษร คอ ท เปน ท และ พ เปน พ

ไทยใหญเปนชอทคนในพระนครศรอยธยา ราวเรอน พ.ศ. 2000 ผกขนเรยกพวก

ลาว บรเวณลมนำาสาละวนตอนเหนอ (ในพมา) ตอเนองถงลมนำาพรหมบตร (ในอสสมของ

อนเดย)

ลาวลมนำาสาละวน ถกเรยกสมยหลงวา ลาวพงดำา เพราะสกลายดวยหมกสคลำา

ตามตวตงแตบนเอวลงไปถงแขง (ขา) คนพวกนออกเสยง ท เปน ต และ พ เปน ป

ไทยใหญยงถกเรยกจากชาตพนธอนๆ อยางดถกเหยยดหยามเปนสตวเลอยคลาน

วา เงยว แปลวา ง (เหมอนคำาวา เงอก, งม)

เหตทไดนามไทยใหญ มผเชยวชาญเคยอธบายวาหมายถงดนแดนและผคนทรบ

ศาสนาจากชมพทวป แลวเตบโตเปนบานเมองเปนรฐกอนพวกอน (คอ ไทยนอย) ทเพง

รบศาสนาในภายหลง

แมนำาสาละวนเปนชอในภาษาพมา แตพวกลาวเรยก นำาแมคง หรอแมนำาคง

คำาวา คง ในชอแมนำาคง มทมาและความหมายเดยวกบคำาวา ของ ในชอนำาแมของ

หรอแมนำาโขง มรากจากภาษามอญวา โคลง แปลวา ทาง, เสนทางคมนาคม

ไทยสยาม เปนคำาผกขนใหมเมอไมนานมาน ราวหลง พ.ศ. 2400 เพอสมมตเรยก

อยางรวมๆ หมายถงกลมผคนบรเวณลมนำาเจาพระยาภาคกลางตงแตอดตถงปจจบน ซง

ประกอบดวยชาตพนธตางๆ ปะปนกน โดยเฉพาะตระกลมอญ-เขมร, ไทย-ลาว, ชวา-

มลาย, และจน

ปจจบนพวกไทยสยามเรยกตวเองวา ไทย หมายถง อสระ, เสร

ขอมกบไทย ไมพรากจากกน  95

ล�ว ลาว แปลวา คน

แตไมใชคนทวๆไป หากหมายถงคนเปนนาย, คนเปนหวหนา ทไดรบยกยองวาม

ฐานะทางสงคมสงกวา, ดกวา, เหนอกวาคนอน

เชน ลาวจก หมายถง ผเปนใหญมจอบ (จอบเปนเครองมอขดดน ทำาดวยเหลก

นบเปนเทคโนโลยขนสง และกาวหนามากเมอ 2,500 ปมาแลว คนทวไปไมมจอบเปน

ของตนเอง ตองระดบหวหนาเผาพนธเทานนจงมได) เปนชอเรยกบรรพชนผเปนใหญของ

ลานนายคแรกเรม

ลาวในชอลาวจก เทยบเทาคำาวาขนในรฐภาคกลาง (เชน สโขทย) หมายถง กษตรย,

พระราชา

สย�ม สยาม เปนชอดนแดน ทคนพวกอนซงอยภายนอกใชเรยกบรเวณลมนำาเจาพระยา

และลมนำาโขงตอนบนอยางกวางๆ หลวมๆ

แตสมยหลงมขอบเขตแคบลงเหลอเฉพาะลมนำาเจาพระยา ภาคกลาง (ทบางครง

ยาวตอเนองลงไปถงนครศรธรรมราช)

สยามไมใชชอชาตพนธหนงใดโดยเฉพาะ แตใชเรยกกลมคนทอยดนแดนสยามวา

ชาวสยาม โดยไมจำากดชาตพนธหรอชาตภาษา แตมกสอสารกนทวไปดวยตระกลภาษา

ไทย-ลาว (ซงเปนภาษากลางทางการคาภายในสมยโบราณ)

คนเกดมาไมวาชาตพนธอะไร (แมเปนตระกลมอญ-เขมร, ชวา-มลาย, ฯลฯ) ถา

มหลกแหลงอยในดนแดนสยามแลว ถกเรยกเหมาหมดวาชาวสยาม

เชน คนนานาชาตพนธบรเวณสองฝงโขงทมเวยงจนเปนศนยกลาง เคยถกเรยกวา

พวกสยาม ดวยคำาเขมรวา เสยมกก หรอ เสยมกก เมอเรอน พ.ศ. 1650 (มคำาจารกและ

ภาพสลกบนระเบยงปราสาทนครวด)

ชาวยโรปเรยกกรงศรอยธยาวาสยาม หรอราชอาณาจกรสยาม ตอมาเรยกกรง

รตนโกสนทรวาประเทศสยาม

สยามมรากจากคำาพนเมองดงเดมวา ซม, ซำา, หรอ สาม หมายถงบรเวณทมนำาซม

นำาซบ เปนตานำาพนำาผดโผลขนจากแองดนออนหรอดนโคลน

นำาซมนำาซบหรอตานำาพนำาผดเหลานน เกดจากนำาฝนทรากตนไมอมไวทงบน

ภเขา และบนเนนดอน แลวคอยๆ เซาะซอนใตดนมาพมาผดขนบรเวณดนออนหรอดน

โคลนทราบเชงเขาหรอเชงเนนดอน จนบางแหงกลายเปนทลมหวยหนองคลองบงบงทาม

เชน หนองหานทสกลนคร, หนองหานทอดรธาน, บงบอระเพดทนครสวรรค เปนตน

96  ขอมอยไหน? ไทยอยนน