2 l 8 ETIENNE BOSCH.

STILLEVEN.

Breitner, een Oud-Italiaansche Madonnain zwaar-gouden lijst. Verder meer onderaanen op een tafel, Chineesch porceleinenkopjes, Japansch aardewerk, sigarenkistjes,gedroogde bloemen, fleschjes, foto's, kranten,brieven, boeken, penseelen,verf en palet, alleshaastig neergezet, door een werkende hand.

E. Bosch is geen hartstochtelijk curiosi-teitenverzamelaar, allerminst om de mogelijkmaterieele waarde van elk afzonderlijk voor-werp, hij gebruikt deze voorwerpen, zooalseen prieel-vogel zijn nest met allerlei ge-kleurde steentjes en schelpen opsiert, hetis een afleiding voor zijn oogen, onder zijnstillen, aanhoudenden arbeid.

Voor mij is zulk een artistiek-allegaartjesteeds een zeldzaam genot, het prikkelt mijnspeurzin, ik voel me als een jachthond los-gelaten in een rijk voorzien jachtveld. Maarik kwam om schilderijen te zien en er overte schrijven. Hij ging voor den ezel zitten,ik tuurde naar een groot doek een stem-mingsbeeld ontleend aan de Tiberstad, zwaarvan verflagen en verlevendigd door eenzwerm van korte penseelzetjes in de taaie

verfmassa, het eindstadium van een schil-derij waaraan lang gewerkt is.

Telkens verdween de kleine gestalte vanden schilder en, met de behendigheid van eenjongleur, wipte hij achtereenvolgens verschil-lende doeken in de daarbij passende lijsten.

Toen de avondschemering inviel warenwij nog niet gereed; er was een leven vanwerken en zoeken aan mij voorbij gegaan,zonder angstigen twijfel om het bestaan, maarook zonder de waardeering waarop zulk eenlevensarbeid recht heeft. Toen kwam er eendrang in me op, een nijpend gevoel van wrevelen tegelijk angst wegens de bestaansmogelijk-heid van een dergelijke miskenning.

E. Bosch in 1863 te Amsterdam geboren,,was oorspronkelijk voor den handel bestemd»maar terwijl hij hiervoor physiek ongeschiktbleek, en zijn aanleg voor teekenen en schil-deren zich toen reeds sterk openbaarde, be-stonden er voor hem geen verdere verhin-deringen om zich hieraan geheel te wijden.Na eenig voorbereidend teekenonderwijsgehad te hebben, bezocht hij omstreeks 1881,onder leiding van Ph. Koelman, den toenma-

ETIENNE BOSCH. 2 I Q

TIBER, ROME.

ligen Directeur, de Haagsche Academie v.Beeldende Kunsten. Hier werkte hij met v. d.Maarel, Thorn Prikker, Bauer, Akkeringaen Breitner op de schilderklasse. Van grooteninvloed is geweest zijn omgang met E. J. vanWisselingh, met welken kunstkenner hij totdiens dood bevriend bleef.

Als figuurschilder zien wij hem, na zijnacademische opleiding, zich niet verder ont-wikkelen; hij onderging den invloed derFransche romantici van omstreeks 1830,vooral die der landschapsschilders en ont-wikkelde zich verder zelfstandig. Omstreeks1882 is hij dezen invloed te boven en doethij zich in een reeks stillevens — Japanschemaskers — als een schilder van volkomenmoderne visie kennen. Een der werken indit tijdvak ontstaan is mij steeds in hetgeheugen gebleven; het was eveneens eenstilleven en vertegenwoordigde een geheelmoderne opvatting van dit genre. Met deklassieke samenstelling en belichtings-theorieën bleek geheel gebroken; er sprakeen sterke neiging naar vereenvoudiginguit in kleur, samenstelling zoowel als belich-ting. In niets kwam het overeen met de oude,

gecompliceerde, compositie-begrippen, waar-door een stilleven een vernuftige samenstel-ling van verschillende voorwerpen of een minof meer zinnebeeldige voorstelling bevatte.Nevenstaand stilleven komt er vrijwelmede overeen en dateert ook uit hetzelfdetijdvak. Wanneer men in aanmerking neemt,dat dergelijk werk voor meer dan een kwarteeuw ontstond, toen de invloed van hetromantisme zich nog vrij sterk in onze kunstdeedt gevoelen, dan komt de beteekenis ervan duidelijk aan den dag.

E. Bosch heeft toen reeds datgene gezocht,wat F. Verster eerst later — doch toen in veelsterkere mate — in zijn stillevens uitgedruktheeft. E. Bosch heeft steeds de pijnlijke nauw-keurigheid, de microscopische analyse ver-meden; dit laatste lag niet in zijn aard; ikken dan ook geen werk van dezen schilder,waarin hij zich bepaalde tot sterke stofuit-drukking der dingen. Hij heeft zich trouwensverder ook niet tot het stilleven bepaald; ver-schillende omstandigheden brachten hem ertoe in deze richting niet door te gaan, aller-eerst de volkomen algemeene miskenning vandit genre. De algemeene belangstelling be-

2 2 0 ETIENNE BO^CH.

PALEIS, VENETIË. TEEKENING WATERVERF.

paalde zich hoofdzakelijk tot de groote figurender Haagsche school, die toen nog nauwelijkshaar hoogtepunt bereikte; daarna kon eerstde erkenning der jongere generatie volgen,waartoe Breitner, Bauer, de Zwart, v. d.Maarel en E. Bosch *) behoorden. Hoewel nietin sterke mate, heeft E. Bosch toch ook deninvloed der zoogenaamde symbolieke richtingin de schilderkunst omstreeks 1889 onder-gaan. Het resultaat van deze meer literairedan picturale strooming bracht een tijdelijkeverwarring, maar na dit picturaal avontuurkwam de ontnuchtering; de mogelijkheden,maar ook het onmogelijke, waren er door aan-getoond. Van vele schilders kan men ge-tuigen, dat het hen slechts in hun natuur-lijke ontwikkeling gestoord heeft, en in de

*) Ik bepaal mij hier hoofdzakelijk tot de Haagschekring van schilders.

vergeten hoeken van sommige ateliers zoumen nog wel proeven kunnen vinden, diemen nu niet gaarne meer vertoonde.

In 1900 bezocht E. Bosch voor het eerstItalië, later meerdere malen, o.a. tengevolgevan de opdracht van een Oostenrijksch kunst-verzamelaar. Deze reis is van bijzonderen in-vloed geweest voor zijn kunst, hoewel er vaneenigen invloed der Oud-Italiaansche schilde-kunst geen sprake is. Over de beschavendeinvloed der Italiaansche kunst is — vooralin onzen tijd — zeer verschillend geoordeeld.Men heeft het klassieke land der kunst langbeschouwd als een beschavings-oord tegenbarbabisme en philisterdom in de kunst.

In zijn reisherinneringen schrijft BuskenHuet hierover het volgende:

,,Het zou eene gelukkige en vruchtbaregedachte wezen, zoo de Nederlandsche Mece-

ETIENNE BOSCH. 2 2 1

TE VENETIË.

nas onzer dagen de handen ineensloegen entwee fondsen wilden oprichten; een voor onzejonge filologen om naar Pompéji, een andervoor onze jonge schilders om naar Rome tegaan. Het eerste als protest tegen de een-zijdigheden in het voorbereidend hoogeronderwijs; het andere als bolwerk tegen denverkeerden invloed der wereldtentoonstel-lingen, wier onvermijdelijke humbng onzeschilders stijft in hunne middelmatigheid."

Dit heeft Busken Huet omstreeks 1876geschreven. Het was een sermoen, datvijf-en-twintig jaar vroeger van toepassingzou geweest zijn, tenminste wat betreft deschilderkunst; voor het overige moge BuskenHuet hiertoe aanleiding hebben gevonden.

In 1876 waren de drie kopstukken derprenterige romantiek: A. Schelfhout (1870 f),J. W. Pieneman (i860 f) en B. C. Koekoek(18631)» reeds lang de eeuwige rust ingegaan.In 1876, en kort daarna, ontstonden hier telande werken van blijvende be teekenis voor

onze nieuwere schilderkunst. Lang haddenschilders als J. Bosboom en J. Israels deninvloed der zoetelijke romantiek en van denhoogdravenden historischen stijl ondergaan.Zij hebben, onder dien invloed, onver-dragelijk vervelende schilderijen gemaakt,maar in 1876 was J. Israels een twee-en-vijftiger en Bosboom tien jaar ouder, zijnaderden reeds het hoogtepunt van hunkunst. Maar ook hun jongere tijdgenootenals: A. Allebé, J. Maris, M. Mans en Weis-senbruch hadden, zooal niet hun schitte-rendste, dan toch zeker hun innigste wer-ken voortgebracht. De humbug der wereld-tentoonstellingen, wie zal het ontkennen,is zeker niet bevorderlijk voor de hoogerebelangen der kunst, maar in 1878, dus onge-veer twee jaar na den aanval van BuskenHuet, was op de wereldtentoonstelling vanParijs, een der meest sympathieke werkenvan J. Israels n.1. „Alleen op de waereld".

Ook waren de schilders dier dagen niet

222 ETIENNE BOSCH.

VILLA ADRIANA, TIVOLI.

zoo hokvast, al togen zij niet naar Rome.J. Maris, M. Maris, J. Israels, A. Allebé, Ch. Bis-schop, D. Bles en W. Roelofs, hadden, na 1870of vroeger uit Parijs teruggekeerd, geheel ofgedeeltelijk de schitterende renaissance dermoderne Fransche schilderkunst van nabijleeren kennen. En wat deze herleving be-teekende, is ons, die nu de ontwikkelingder moderne europeesche schilderkunst beterkunnen overzien, duidelijker, dan den methet scherpst vernuft begaafden tijdgenoot.

Delacroix, Corot, Daumier, Courbet, Milleten Daubigny hadden hun levenswerk ver-richt, hun kunst vormde een centraalpunt,het was de bron voor de geheele Euro-peesche schilderkunst. Maar ook tot onder detweede republiek zou Frankrijk alle artistiekeelementen van het vasteland en Amerikatot zich trekken. Zelfs de Duitsche teeken-meester verliest zijn macht, Liebermann,Ch. Schuch, W. Trübner en Leibl *) ontko-men aan de plak en ondergaan den Franschen

invloed. De Scandinaviërs als: F. Taulow1847—1906, A. Zorn, de Slaven als Kon-stantin, Korowin en Velantin Serov bren-gen den invloed der Barbizon-school over inhun vaderland. De Anglo-Amerikanen:Whistler en Sargent vinden in Parijs degrondslagen voor hun kunst.

Neen, niet Rome, Parijs was het brand-punt voor de moderne schilderkunst. Enondanks de door het Fransche hof, en laterook door de Republiek, begunstigde Ro-meinsch-Fransche Academie te Rome, bleefParijs het centraalpunt voor de moderneschilderkunst.

Dit alles heeft Busken Huet ondanks zijnkritischen geest niet kunnen zien. Hij zagin de toenmalige schilderkunst van zijnvaderland slechts een voortzetting van deprenterige en huisbakken romantiek en

* Dg romaansch beschavende invloed is sterk waar tenemen in Leibl's werken, vertegenwoordigt in het WallrafRichartz Museum te Keulen.

ETIENNE BOSCH. 223

AVOND IN DE CAMPAONA. EIGENDOM VAN DEN HEER J. II. PIJNAPPEL.

niet het begin van een der schitterendstephasen onzer schilderkunst.

Ondanks de talrijke kunstdrilscholen gaater van Parijs niet meer die levenwekkendeinvloed uit; de psychische tobberijen, despitsvondige of brutale kunstmystificatieszijn internationaal.

Waarom E. Bosch naar Italië ging ? Ikgeloof hierop niet beter te kunnen ant-woorden dan er op te doen volgen watJacob Geel in „Onderzoek en Phantasie"zegt over het reizen:

„Wat doet ons reizen ? Wij willen zienwat buiten de kring is waarin wij onsgewoonlijk bewegen."

E. Bosch heeft in zich eenzelfden dranggevoeld. Het was niet de Oud-Italiaanscheschilderkunst; die hadt hij vroeger in betLouvre kunnen aanschouwen; niet in deItaliaansche museums, maar buiten en opstraat heeft hij gevonden wat hij zocht.Het bijzondere-schoon der Oud-Italiaan-sche steden heeft hem een nieuwe wereldgeopenbaard, tooverachtig en grootsch.

De geweldige omtrekken der Romeinschearchitectuur zooals Rome die zoo talrijk tezien geeft, waar in de avondschemering demachtige silhouetten zich afteekenen, ofals grijze en witte bouwopstapelingen zicheindeloos uitstrekken onder een schroeiendemiddagzon. Venetië, dat aan het oog ver-glijdt in de stilte der gondelvaarten,eindeloos reflecteerend haar grilligen bouwin spiegelend water. De eenzaamheid derCampagna met de wonderlij k-dreigendebouwgevaarten, vervallen en vergroeid metde omringende natuur, en de zwoele fel-kleurige avondhemel boven de smaragdgroeneNapelsche golf, met wiebelende visschers-booten en grillig-rotsachtige kust, waartegenhet donker-groene water de wit-schuimendegolven opstoot.

E. Bosch behoort niet tot de internatio-nale schildersbent, die zicb over geheel Italiëgenesteld heeft, zooals ten onzent het Anglo-Americanisme, en met reclamedoeken zichopstelt bij het tradioneele mooi, en eeuwigen altijd dezelfde dingen schildert.

224 ETIENNE BOSCH.

Zijn schilderijen bezitten geen bijgebrachtepseudo-romantiek van mooie blauwe luchtenof smachtende oogen, het figuur treedt bijhem niet op den voorgrond, evenmin ishet hem om bepaalde topographische ofarchitectonische juistheid te doen, het com-positaire evenwicht gaat hem meer ter hartedan natuurgetrouwheid. Zijn werken heefthij meest uit de herinnering aan zijn, be-trekkelijk korte, bezoeken aan Italië ge-schilderd; telkens en steeds meer werkt hijdeze gegevens op de meest verschillendewijzen uit.

Hij erkent ditook zelf en inde voortdurendeoverwegingen eninnerlijke be-schouwingen, diehet ontstaan vaneen schilderijvoorafgaan—. alseen onzichtbarevoorbereiding —neemt hij ookallerlei impres-sies op uit de on-middellijke waar-neming. Want alberust zijn kunstin de eersteplaats op fanta-sie, beter nog opde herinnering,bewust of onbewust bouwt hij deze oponder den invloed van zijn onmiddellijkewaarnemingen. En daarom is het hemmogelijk dat bij voor elk schilderij niet eenspeciale reis naar Italië behoeft te onder-nemen.

Deze onafhankelijkheid van het acciden-teele komt het meest naar voren in zijnwerken als: „Avond in de Campagna",„Landschap bij Tivoli"; hier treedt deromantiek te sterk naar voren om ookmaar een oogenblik aan de realiteit te doenherinneren. Nog vrijer is zijn fantasie uit-

AVOND LANGS DE GOLF, NAPELS.

gesproken in zijn „Napolitaansche Avonden",vooral in het fantastische „Avond aan deGolf van Napels". Het meest komt derealiteit naar voren in „Tiber" met deijzeren brug. Maar ook hier is dit leelijkeijzeren gevaarte zoo verdoezeld, dat menhet nauwelijks bemerkt, en als men zichde ergernis herinnert, die dit moderne mon-ster in werkelijkheid opwekt, dan eerstblijkt ook hier weer duidelijk het oneindigverschil dat er bestaat tusschen het voor-stellingsvermogen van den schilder en de

waarneming vaneen wandelaarlangs de boorden,van den Tiber.

Niet alleen alsschilder, ook alsetser heeft E.Bosch een bij^zondere beteeke-nis verkregen.

In de Neder-landscheEtsclub,die zooveel heeftbijgedragen totde stijging derwaardeer ing voorgrafische kunstbehoorde hij totde leden, die,hoewel niet opden voorgrond.

tredende, regelmatig het genootschap steun-den met hun bijzonderen arbeid op deverschillende tentoonstellingen, welke mij alszeldzame herinneringen steeds zijn bijge-bleven. Op de bekende plaat in de „Kroniek"van 1896 door Rusticus (M. Bauer) behoortE. Bosch ook onder degenen, die achterde baar gaan van de doode NederlandscheEtsclub. Men beschouwde toen de taak derNederlandsche Etsclub als afgedaan.

In dezelfde Kroniek schreef J. Veth namenshet bestuur van de „Ned. Etsclub" „dat dezewas opgericht om het te zeer in onbruik

KER3< TE ANTWERPEN'.

KANAAL TE VENETIK.

ETIENNE BOSCH. 227

PONTE VECCHIO TE FLORENCE (ETS).

geraakte etsen in Nederland, bij schilders enpubliek weder meer in eere te brengen.Wij mogen zeggen dat zij dit oorspronkelijkdoel vrij wel bereikt heeft".

Deze zakelijke verklaring en de luchtigespot van Rusticus besloten een der belang-rijkste gebeurtenissen op kunstgebied, wantdit waren de tentoonstellingen van de „Ned.Etsclub" in ons land steeds geweest. Enonvergetelijk zullen zij zijn, voor ieder die

Den Haag, Sept. 1913.

met belangstelling den heerlijken en krachtigenopbloei van de moderne kunst in die dagenheeft meegemaakt. En zoo mag het dustevens als een bijzondere onderscheidinggelden voor een schilder als E. Bosch, dathij onder hen behoorde die met waar-achtigen drang vooraan stonden om steedsen voor alles de kunst een waardige plaatste verzekeren, tegenover het toenmaals veld-winnende commercialisme in de kunst.

• o •