Editie2010/2011

� ‘Gij zult spinazie eten’� Oergrond� Het hoogste geluk� We zijn geboren egoïsten

www.spinozalens.nl

SpinozaLesbrief

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 1

2 LESBRIEF SPINOZA

‘Gij zult spinazie eten’Spinoza is de bekendste en invloedrijkste filosoof die

Nederland heeft voortgebracht. Hij was zo’n knappe

kop dat zijn naam werd vereeuwigd in een uitdruk-

king: ‘ga zo voort, mijn zoon, en gij zult Spinoza

heten’. ‘En gij zult spinazie eten’, maakte de volks-

mond daarvan. De opmerkelijke achternaam van de

filosoof is van Portugese oorsprong, evenals zijn voor-

naam Bento. Behalve Bento werd hij ook Baruch

genoemd, een Hebreeuwse naam met dezelfde bete-

kenis, namelijk ‘de gezegende’.

spinoza’s joodse grootouders warengevlucht uit Portugal, waar joden die

openlijk hun godsdienst uitoefendenwerden vervolgd, sinds het land was ver-overd door Spanje. Ook Nederland hadonder Spaans bestuur gestaan, maarwas in opstand gekomen en had zichzelfuitgeroepen tot een onafhankelijkerepubliek. Dit had geleid tot een langdu-rig conflict met Spanje, de TachtigjarigeOorlog. Pas in 1648, toen Spinozazestien jaar oud was, kwam er vrede enerkende Spanje de onafhankelijkheidvan de Nederlandse republiek.

AmsterdamDe republiek was toen al tot grote eco-nomische bloei gekomen, dankzij deopbouw van een enorm handelsnet-werk. Nederlandse koopvaardijschepenvoeren naar alle wereldstreken. In hetVerre Oosten had de Oost IndischeCompagnie grote macht en invloed ver-overd, vaak ten koste van de Portuge-zen. Amsterdam ontpopte zich als eencentrum van de wereldhandel. Voor Spi-noza’s grootouders zal dat een belangrij-ke reden zijn geweest om zich in dezestad te vestigen, want zij leefden van dehandel. Een ander groot voordeel wasdat joden in Amsterdam openlijk hungodsdienst mochten belijden.

Er werden synagogen gebouwd en erwas een joodse wijk ontstaan, waar Spi-noza opgroeide.

BanvloekBento was voorbestemd om koopman teworden, net als zijn vader en grootva-ders. Na zijn vaders dood kreeg hij, 22jaar oud, de leiding over het familiebe-drijf, samen met zijn stiefbroer. Maar zewerden het slachtoffer van een oorlogmet Engeland, die kort na de vrede metSpanje was uitgebroken. Keer op keerwerden schepen met hun handelswaardoor de Engelsen gekaapt of in beslaggenomen, en tenslotte ging de firmaover de kop.

In die tijd had Bento al zijn ware roe-ping ontdekt, de filosofie. Deze hadhem geleidelijk verwijderd van hetgeloof waarin hij was opgevoed, en datbleef niet langer een geheim voor debuitenwereld. Kort na het faillissementwerd in zijn synagoge de banvloek overhem uitgesproken, wegens de ‘ketterse’opvattingen die hij aanhing en aananderen onderwees. Zo werd hij versto-ten uit de joodse gemeenschap. Nuhoefde hij zijn passie voor de wijsbe-geerte niet meer te verbergen. Hij leerdeLatijn, de wetenschappelijke taal van dietijd, noemde zich voortaan Benedictus

(de Latijnse vorm van zijn voornaam) enverkeerde in Amsterdamse kringen vanprogressieve intellectuelen. Een paar jaarlater trok hij zich terug in het dorp Rijns-burg, niet ver van de wereldvermaardeuniversiteitsstad Leiden. Daarna verhuis-de hij nog naar Voorburg en Den Haag,waar hij in 1677 overleed, op de leeftijdvan 44 jaar.

LenzenslijperNa zijn mislukte carrière als koopmanvoorzag Spinoza in zijn levensonderhouddoor het slijpen van lenzen voor micros-copen en telescopen. In dit vak verwierfhij internationale vermaardheid, maar degrootste en bestendigste roem kreeg hijtoch vanwege zijn filosofische arbeid. Inzijn Amsterdamse jaren had hij al kennisgemaakt met het werk van de belang-rijkste filosofen van die tijd, ThomasHobbes en René Descartes. Die laatsteheeft hij als jongen misschien wel doorAmsterdam zien wandelen, want daarheeft de Franse filosoof een tijdlanggewoond gedurende zijn ruim twintigja-rige verblijf in de Nederlandse republiek.Bovendien had hij een grote kans om deschilder Rembrandt tegen te komen,want die woonde en werkte middeninde joodse buurt, in wat nu het ‘Rem-brandthuis’ heet.

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 2

3LESBRIEF SPINOZA

OERGRONDLichaam & geestDe aanwezigheid van Descartes leidde tot een grote bloeivan het filosofische leven in de Nederlandse republiek.Daar woonden zijn aanhangers van het eerste uur, maarook zijn eerste felle tegenstanders. Spinoza heeft zich opaanraden van zijn Amsterdamse vrienden verdiept in Des-cartes’ filosofie. Die was revolutionair door haar strenge,wetenschappelijke methode en haar streven naar wiskun-dige helderheid en precisie. Dat sprak Spinoza aan. Zijnhoofdwerk Ethica, dat pas na zijn dood werd gepubli-ceerd, construeerde hij zelfs ‘op geometrische wijze’, metbewijzen en al.

Toch lijkt Spinoza nooit een overtuigde volgeling vanDescartes te zijn geweest. Hij bewonderde zijn methode,maar was het al oneens met zijn filosofische grondge-dachte. Descartes had de filosofie opgezadeld met eenlevensgroot probleem, door de hele werkelijkheid rigo-reus in tweeën te verdelen: alle dingen in de wereldwaren ofwel res extensa (uitgebreid ding) ofwel res cogi-tans (denkend ding). Alle materiële, lichamelijke dingenzijn vormen van res extensa; ook dieren waren volgensDescartes louter lichamen, een soort automaten zonderenig denkvermogen. Maar van de mens kon hij datonmogelijk beweren. De menselijke ziel of geest is onmis-kenbaar een voorbeeld van ‘denkend ding’, zelfs hetenige voorbeeld in de hele wereld. Maar de mens istevens een lichamelijk, dierlijk wezen, en dan is de vraaghoe bij mensen lichaam en geest op elkaar kunnen inwer-ken. Na Descartes’ dood (hij stierf toen Spinoza zeventienjaar oud was) hebben tal van filosofen zich hethoofd gebroken over dit probleem.

Descartes was zelf wel op de proppen gekomenmet een oplossing: volgens hem vond het contacttussen lichaam en geest plaats in een deeltje vande hersenen, namelijk de pijnappelklier. Maarhaast niemand nam dit antwoord serieus. Het wasniet alleen erg ingewikkeld maar het loste ookniets op, want zo’n kliertje bleef, hoe bijzonderhet volgens Descartes ook was, zelf nog altijdeen lichamelijk ding. Spinoza vond de theorievan de pijnappelklier een groot filosoofonwaardig. Een filosofisch probleem konalleen op filosofische wijze worden opgelost,en hij meende dat te hebben gedaan. Spino-za’s verrassende stelling is dat lichaam engeest helemaal niet wezenlijk verschillen. Zezijn bestaansvormen van een en dezelfde

oergrond, die zich op verschillende manieren kan mani-festeren: in het ene geval als uitgebreidheid, in het ande-re als denken.

God is geen persoonDoor Spinoza wordt deze oergrond van al het bestaande‘God’ genoemd. Spinoza’s godsbegrip is ver verwijderdvan het joodse of christelijke (en ook van het islamiti-sche). Bij hem is God geen persoon, met wie wij menseneen persoonlijke verhouding kunnen aangaan. Hij is deoneindige oergrond van de wereld of de natuur, de bronwaaruit alles wat er is en wat er gebeurt met ijzerennoodzaak voortvloeit. Voor bovennatuurlijke ingrepen ofwonderen is in Spinoza’s godsopvatting geen plaats; alleswat er in de wereld gebeurt, ontstaat en vergaat isonderhevig aan de natuurlijke wetten van oorzaak engevolg, en is dus in beginsel wetenschappelijk te verkla-ren.

God speelt een centrale rol in Spinoza’s denken, al ishet geen persoonlijke God, die mensen beloont of straftvoor hun daden. Hij was verontwaardigd als hij door zijnchristelijke of joodse tegenstanders werd uitgemaaktvoor een atheïst, een goddeloze. In later tijden werd Spi-noza ook wel een ‘pantheïst’ genoemd, iemand diegelooft dat God samenvalt met de wereld of de natuur.Toch zou Spinoza zich vermoedelijk tegen deze karakteri-sering van zijn filosofie hebben verzet. In een briefspreekt hij uitdrukkelijk de interpretatie tegen dat in zijnfilosofie God en de natuur één en hetzelfde zijn; het is

eerder zo dat ‘alles in God is en zich in Godbeweegt’, zoals de apostel Pau-

lus al had opgemerkt. Daar-om kan beter wordengezegd dat Spinoza eenaanhanger is van het ‘panen-theïsme’, de leer dat ‘alles inGod’ is. Het is een wat inge-wikkelde gedachte en houdtin dat de concrete, verganke-lijke dingen in de natuur Godwel als oorzaak hebben maarzelf geen God kunnen zijn, juistomdat ze eindig en vergankelijkzijn en daardoor een ontkenningvormen van Gods oneindigheid eneeuwigheid.

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 3

Het hoogste geluk

4 LESBRIEF SPINOZA

Dat is een wezenlijk kenmerk van zijnfilosofie: de wereld heeft helemaal

geen doel, alles is noodzakelijk zoals hetis, en zou dus niet anders kunnen zijn.De mens is slechts één van de vele din-gen in de natuur. Hij is niet de bekroningvan de schepping en ook niet het doelwaarvoor de andere aardse dingen zijngeschapen. De wijsgeer Porphyrius hadeen dergelijke zienswijze al belachelijkgemaakt: als je beweert dat varkens zijngemaakt om door mensen te wordenopgegeten, waarom zou je dan niet ookkunnen zeggen dat mensen zijngemaakt om door krokodillen te wordenopgegeten?

In de wereldbeschouwing van Spinozadraait niet langer alles in de wereld omde mens. Hij verzet zich met anderewoorden tegen het antropocentrisme inde filosofie. Anderhalve eeuw tevorenhad de astronoom Copernicus ontdektdat de zon niet om de aarde draait maarde aarde om de zon, en dat de aardedus slechts één van de planeten is. Demens bleek niet in het middelpunt vanhet heelal te wonen, zoals lange tijd wasaangenomen. Spinoza was een van deeerste filosofen die deze ‘Copernicaanserevolutie’ serieus heeft genomen.

Dit neemt niet weg dat mensen vol-gens Spinoza bijzondere en interessantewezens zijn – het overgrote deel van zijnwerk is aan hen gewijd. Ze zijn zo bij-zonder omdat ze behalve lichaam ookgeest en verstand zijn. Daardoor zijn zein staat de oorzaken van dingen engebeurtenissen te achterhalen en opgrond van die kennis te handelen. Zekunnen zelfs gaan zoeken naar de laat-ste oorzaak van alles, God. Naarmate zede dingen in de wereld leren kennen enbegrijpen zullen ze ook God beter lerenkennen en begrijpen, omdat hij nu een-

maal de oorzaak van alles is. Spinozameent echter dat er behalve deze ratio-nele, wetenschappelijke kennis nog eenhogere, intuïtieve kennis van God moge-lijk is, waaruit noodzakelijkerwijs tevenseen ‘geestelijke liefde tot God’ ont-springt. In deze kennis en liefde, zobetoogt hij in het laatste hoofdstuk vanzijn Ethica, bestaan het hoogste geluken de grootste gemoedsrust voor demens. Dit doel is volgens Spinoza echterheel moeilijk te bereiken, en het wordtdan ook maar zelden nagestreefd, alleendoor wijze mensen met een filosofischeinborst. De overgrote meerderheid, hetgewone volk, bestaat uit ‘onwetenden’,die hun geluk zoeken in het botvierenvan hun lichamelijke lusten. Deze tegen-stelling tussen wijzen en onwetendenwas al in de Oudheid door filosofengemaakt.

Drang tot zelfbehoudIn Spinoza’s filosofie kunnen mensenniet anders worden dan wat ze doorhun aanleg zijn. Hun doen en laten isevenzeer aan wetmatigheid en causa-liteit onderworpen als alle dingen in denatuur. Dit determinisme (van het latijn-se determinare, bepalen, begrenzen) isonverenigbaar met de gedachte van eenvrije wil. Evenals andere filosofen vanzijn tijd was Spinoza in de ban geraaktvan het nieuwe natuurwetenschappe-lijke wereldbeeld, dat ervan uitging datalle gebeurtenissen in de natuur wetma-tig verlopen en aanwijsbare oorzakenhebben. Hij paste dat beginsel ook toeop de processen van de menselijkegeest. Volgens Spinoza denken wealleen maar dat we vrij kunnen beslissenen handelen, omdat we de werkelijkeoorzaken van onze beslissingen en han-

delingen niet kennen. Dat is een moder-ne gedachte. Psychologen, sociologenen andere gedragswetenschappersspeuren al lange tijd naar verborgenwetmatigheden in het menselijk gedrag,en tegenwoordig houden ook hersen-onderzoekers zich daarmee bezig.

Het determinisme vormt een probleemvoor een ethiek, als je er tenminste vanuitgaat dat een ethiek is bedoeld ommensen te leren wat ze moeten doen enlaten (om zelf gelukkig te worden, ofom andere mensen geen kwaad teberokkenen). Want wat heeft het voorzin dit aan mensen te vertellen, als hundoen en laten uiteindelijk wordt bepaalddoor oorzaken waar ze geen vat op heb-ben? Een deterministische ethiek kanalleen maar bestaan als deze niet wilvoorschrijven hoe mensen zich dienen tegedragen, maar hun feitelijke gedrag

Het hoogste gelukSpinoza’s God is geen persoon, het is geenGod die de wereld heeft geschapen enbestiert naar zijn eigen wil en plan. In de Ethica bestrijdt hij de opvatting dat God eenbepaald doel heeft met de wereld.

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 4

5LESBRIEF SPINOZA

alleen wil beschrijven. Spinoza geeft inde Ethica een uit-gebreidebeschrijving vanmenselijke drijf-veren en gedra-gingen. Zijn uit-gangspunt is dealgemene drijf-veer in denatuur die hijconatusnoemt, name-lijk de krachtwaarmee din-gen trachtente blijven voortbestaan. Bij levendewezens, dus ook bij mensen, mani-festeert deze kracht zich als de drang totzelfbehoud. In het behoud van hunbestaan ligt voor mensen het geluk,schrijft Spinoza. Maar dat bestaanomvat veel meer dan het louter lichame-lijke, dierlijke voortbestaan, omdat men-sen als geestelijke, redelijke wezens ookandere behoeften ontwikkelen. Zekoesteren tal van begeerten of verlan-gens – begeerte maakt volgens Spinozahet wezen van de mens uit.

werk Leviathan de grondslagen van destaat op soortgelijke wijze had afgeleiduit de menselijke natuur. Maar in denadere uitwerking van zijn politieke filo-sofie is er een groot verschil met zijnvoorganger. Terwijl Hobbes zich eenvoorstander van de monarchie betoont,beschouwt Spinoza de democratie (ofvolksregering, zoals hij het noemde) alsde beste regeringsvorm. Daarbij moethem de directe democratie van de oudeGrieken voor ogen hebben gestaan; demoderne democratie met zijn parlemen-taire stelsel en algemene verkiezingenontstond pas eeuwen na zijn dood. Spi-noza’s denkbeelden over de democratiestaan in zijn anoniem gepubliceerdeTheologisch-politieke verhandeling, dietot een storm van verontwaardiging leid-de; na een paar jaar werd het boek offi-cieel verboden, vooral vanwege de theo-logische denkbeelden. Zijn laatste boek,de Politieke verhandeling, bleef door zijnvroege dood onvoltooid; aan het hoofd-stuk over de democratie was hij jammergenoeg niet meer toegekomen.

Het Spinozahuis in Rijnsburg waar Spinozawoonde en werkte van 1661 tot 1663.

(Foto van L. van Paridon)

Dit egoïsme was volgens Spinoza denorm in de oorspronkelijke, natuur-

lijke toestand van de mensen: ze warenallemaal vrij en eigen baas, en haddenhet natuurlijke recht alles te doen wat zenodig vonden voor hun zelfbehoud (enhet behoud van hun gezin). Maar datleidde onvermijdelijk tot gewelddadigeconflicten en tot wederzijdse vrees. Hetwas de menselijke rede die een uitwegbood uit deze toestand: zij leerde dathet voor het ieders levensbehoud veel

voordeliger was om samen te wer-ken in plaats van elkaar naar hetleven te staan, en dat ook iedersgeestelijke ontwikkeling gebaat wasbij de hulp van anderen. Dankzij ditinzicht kwamen mensen ertoe zich teverenigen tot een staat of ‘burgerlijkesamenleving’, waarbij ieder zijnnatuurlijke recht om naar believengeweld te gebruiken overdroeg op eengemeenschappelijk overheid, die voor-taan door middel van wetten bepaaldewat ‘goed’ en wat ‘slecht’ was. Deze opvattingen zijn sterk beïnvloeddoor Thomas Hobbes, die in zijn hoofd-

We zijn geboren egoïstenDoor hun drang tot zelfbehoud en streven

naar geluk zijn mensen van nature geneigd in

de eerste plaats aan zichzelf te denken – ze zijn

geboren egoïsten.

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 5

6

Vrijheid van meningsuitingSpinoza beschouwt democratie als hetmeest natuurlijke staatsbestel, waarin deoorspronkelijke vrijheid van de ‘staatlozetoestand’ het dichtst wordt benaderd:mensen dragen hun natuurlijke rechtover aan een volksvergadering waar zezelf deel van uitmaken (terwijl ze in eenmonarchie niets meer te zeggen hebbenzodra ze hun recht aan de koning heb-ben overgedragen). Anders gezegd: ineen monarchie is men alleen maaronderdaan, in een democratie behalveonderdaan van de staat ook burger dieactief kan deelnemen aan de politiekebesluitvorming. In een democratie zijnde wetten volgens Spinoza doorgaanshet redelijkst, omdat ze niet door éénman worden vastgesteld maar door eenhele vergadering, met meerderheid vanstemmen. Bovendien denkt hij dat eendemocratie over het algemeen vredelie-vend is, terwijl koningen geneigd zijnom uit persoonlijke eerzucht en heers-zucht hun volk in oorlogen mee te sle-pen. En vrede, niet oorlog moet het doelvan de staat zijn. Dit pleidooi voordemocratie was baanbrekend in een tijdwaarin haast alle filosofen de monarchieals de vanzelfsprekende, normale rege-ringsvorm beschouwden, omdat dewereld nu eenmaal vrijwel geheel uitmonarchieën bestond – Nederland wasin Europa een van de weinige uitzonde-ringen. In de eeuw na Spinoza werdental van denkers uit koninkrijken mededoor hem geïnspireerd tot republikeinseen democratische denkbeelden.

TolerantieVoor Spinoza was een democratischerepubliek méér dan een politiek bestel:zij ging gepaard met het recht op vrij-heid van meningsuiting, inclusief de vrij-heid van godsdienst. Al door de oudeGrieken werd vrijheid van meningsuitingals de grootste verworvenheid van dedemocratie beschouwd. In de Republiekder Nederlanden was die vrijheid langniet volledig, zoals al blijkt uit het ver-bod op Spinoza’s boek, maar niettemingroter dan in de omringende monarchie-ën. In de zeventiende en achttiendeeeuw namen veel buitenlandse filosofen

Stichting Internationale SpinozaprijsDe Stichting Internationale Spinozaprijs kent elketwee jaar een prijs toe aan een wetenschapper of filo-soof die een inspirerende bijdrage heeft geleverd aanhet debat over ethiek en samenleving. De stichtingstelt zich tot doel dit debat te stimuleren, in onder-wijsinstellingen, politiek, in het bedrijfsleven en in desamenleving als geheel. Zo kan zij een bijdrage leve-ren aan de herbezinning op waarden en normen. Destichting is internationaal georiënteerd, omdat ethi-sche vraagstukken door de globalisering meestal eenwereldwijde reikwijdte hebben.

De naam van deze prijs, Spinozalens, verwijst naar het ambacht dat Spino-za uitoefende voor zijn levensonderhoud. De lenzen die Spinoza sleep voormicroscopen of telescopen maakten het mogelijk dingen te zien die gewoon-lijk niet of nauwelijks zijn waar te nemen. De lens kan daarom ook symboolstaan voor de scherpe, onderzoekende blik van de prijswinnaars, die nieuweterreinen in de ethiek hebben verkend of nieuwe perspectieven op de men-selijke samenleving hebben geopend. Daarbij laten zij zich leiden door dezelf-de waarden die voor de filosoof Spinoza al zo belangrijk waren: redelijkheid,vrijheid en tolerantie.In 2010 wordt de Spinozalens uitgereikt aan de Amerikaanse socioloogRichard Sennett, die een groot aantal op een breed publiek gerichte boe-ken heeft geschreven over actuele thema’s als respect, de machteloosheid vanhet individu in de moderne samenleving en de beperkingen van het markt-gerichte denken.De prijs is al vijf keer eerder toegekend. De eerste winnaar was de PalestijnEdward Said, een literatuurwetenschapper en sociaal-politiek denker dievooral bekend is geworden door zijn studies naar het westerse kolonialismeen imperialisme. Zijn hoofdwerk Orientalism (vertaald onder de titel Oriën-talisten) gaat over het beeld dat westerse schrijvers en wetenschappers in deloop der eeuwen hebben geschapen van de oosterse cultuur, een beeld datvolgens Said is vertekend door racisme en imperialisme.In 2002 werd de prijs in ontvangst genomen door de Israëlische filosoof Avis-hai Margalit, voor zijn politiek-filosofische studies, met name The DecentSociety (De fatsoenlijke samenleving), waarin hij betoogt dat er naast het ide-aal van een rechtvaardige samenleving nog een ander, zeker zo belangrijken makkelijker te realiseren ideaal moet worden nagestreefd: dat van eenfatsoenlijke samenleving, waarin de burgers niet worden vernederd dooroverheidsinstellingen, dus niet worden behandeld als een soort ondermen-sen, als dieren, dingen of nummers.Twee jaar later ging de Spinozalens naar Tzvetan Todorov, een Bulgaar diein het begin van de jaren zestig het communistische regime van zijn land ont-vluchtte en zich in Frankrijk vestigde. Daar maakte hij naam als literatuur-wetenschapper en later als denker over belangrijke en actuele problemen vande mondiale samenleving, zoals racisme, totalitarisme, terrorisme en geweld.In 2006 is de prijs ontvangen door Donna Dickenson, een Amerikaansejuriste en politicologe die uit protest tegen de Vietnam-oorlog naar Engelandverhuisde. De onderscheiding is haar toegekend vanwege haar grote ver-diensten op de gebieden van de medische ethiek en het medische recht.De vijfde Spinozalens werd in 2008 toegekend aan de Amerikaanse politie-ke filosoof Michael Walzer. Zijn uitgebreide oeuvre gaat over thema’s alsrechtvaardigheid, gelijkheid en pluralisme. Hij heeft ook veel geschreven overrevolutie en oorlog; zijn boek Rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen iseen paar jaar geleden in het Nederlands verschenen.

LESBRIEF SPINOZA

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 6

daarom hun toevlucht tot Nederland, oflieten er hun boeken drukken. VolgensSpinoza kan een staat (door middel vanwetgeving) bepalen wat mensen wel ofniet mogen doen, maar niet wat ze welof niet mogen denken. In een democra-tische republiek, die vrijheid tot doelheeft, moeten denkbeelden ook vrijelijkkunnen worden geuit en uitgewisseld.Het doel van een republiek, schrijft hij, isniet om van redelijke wezens dieren ofautomaten te maken maar ervoor tezorgen dat mensen er veilig kunnenleven en in alle vrijheid hun verstandkunnen gebruiken, zonder elkaar tehaten, te bestrijden of het leven zuur temaken. Spinoza was een vurig pleitbe-zorger van tolerantie.Deze denkbeelden maakten veel indrukin een groot deel van Europa. Veel den-kers werden ook beïnvloed door Spino-za’s nuchtere, rationele kijk op de mens,wereld en God. Zij behoorden tot deintellectuele beweging die de Verlichtingwordt genoemd. Deze beweging bevor-derde wetenschappelijke kennis enonderwijs met het doel om mensen totmondige, zelfstandig denkende wezens

te maken, die vertrouwden op de krachtvan hun rede en in staat waren mythevan werkelijkheid te onderscheiden enwaarheid van bedrog. De Verlichtingheeft een belangrijke rol gespeeld in deontkerkelijking van de Europese samen-leving en in de overgang van monarchienaar democratie. Pas de laatste tijd heb-ben historici duidelijk gemaakt hoegroot Spinoza’s invloed op de Verlichtingis geweest. Het is dan ook niet verwon-derlijk dat juist hij - samen met zijn vol-gelingen - door veel tegenstanders vande Verlichting als de ergste boosdoeneren als het grootste gevaar voor degevestigde orde werd gezien. Niet zel-den werd hij ‘gedemoniseerd’, zoals dattegenwoordig heet. Hij werd de ‘vorstder atheïsten’ genoemd, een ‘helhond’en ‘een nieuwe Hannibal’. Maar dooranderen werd hij juist de hemel ingeprezen vanwege zijn scherpzinnigheiden intellectuele moed. Weinig anderefilosofen werden in het verleden zozeerbewonderd en tegelijk zozeer verguisdals Spinoza. Tegenwoordig staat hij weervolop in de belangstelling en is hij eeninspiratiebron voor filosofen en geleerden.

Colofon

De Spinoza Lesbrief 2010/2011 is een uitgave van de Stichting Internationale Spinozaprijs en bestemd voor gebruik in hetvoortgezet onderwijsAuteur: Dr. Hans DijkhuisOplage: 11.000 exemplaren© Stichting Internationale Spinozaprijs, Amsterdam (www.spinozalens.nl)

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit dezeuitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand, of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna-men of enige andere manier, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgaveis toegestaan op grond van artikel 16 h t/m 16mAuteurswet 1912 jo. besluit van 27 november2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijkverschuldigde vergoedingen te voldoen aan deStichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KBHoofddorp, www.reprorecht.nl) of contact op tenemen met de uitgever voor het treffen van eenrechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfdelid, Auteurswet 1912.

Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitga-ve in bloemlezingen, readers en andere compilatie-werken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zichwenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie-en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060,2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this work may be reproduced in any waywhatsoever without the written permission of thepublisher.

De dam te Amsterdam in 1656 (het jaar waarinde banvloek over Spinoza wordt uitgesproken)met het stadhuis in aanbouw. (Schilderij vanJohannes Lingelbach)

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 7

Vragen

In zijn geboortestad Amsterdam is over Spinoza in1656 de banvloek uitgesproken. Kun je uitleggenwat dat betekent?

Waarom is de democratie volgens Spinoza debeste regeringsvorm?

De verhouding tussen lichaam en geest is eenbelangrijk thema in de filosofie in de zeventiendeeeuw, vooral bij Descartes (1596-1650). Kun jesamenvatten op welke wijze Spinoza met zijndenkbeelden afwijkt van die van Descartes?

Spinoza vezret zich tegen het antropocentrismein de filosofie. Wat betekent dat?

God is in het denken van Spinoza geen persoon.Wat dan wel?

Vragen & opdrachten12345

1

2

3

Opdrachten

Geef een samenvatting van de betekenis van hetbegrip “Verlichting” in de 17e en 18e eeuw. Lichtvervolgens toe op welke wijze volgens veel geleer-den Spinoza met zijn denken sterke invloed op dieVerlichting heeft uitgeoefend. Bespreek daarbijmeerdere aspecten (bijvoorbeeld politiek, religie,wetenschap, mensbeeld). (Ongeveer 100 woorden)

Iedere twee jaar wordt een prijs uitgereikt die Spi-nozalens heet. In deze lesbrief (op blz. 6) wordende winnaars tot nu toe kort beschreven. Kies éénvan die winnaars uit en zoek gegevens over zijn ofhaar leven en werk. Probeer in je eigen woorden uitte leggen waarom je denkt dat de jury hem of haarde Spinozalens heeft toegekend. (Ongeveer 150woorden)

Amsterdam was in de 17e eeuw een bloeiende staddie op velerlei terreinen flinke ontwikkelingendoormaakte. Probeer in je eigen woorden weer tegeven hoe die stad als leefomgeving van invloedgeweest kan zijn op het leven en werk van Spinoza.(Ongeveer 100 woorden)

LESBRIEF.SPINOZA 21-07-2010 15:35 Pagina 8