1

Verkenning mogelijkheden circulaire economie in de IJmond

Amsterdam, juli 2018

In opdracht van de Economische Samenwerking IJmond

Uitgevoerd door HorYzoN BV

2

Inhoud

Samenvatting ..................................................................................................................................... 4

1 Inleiding ..................................................................................................................................... 7

2 Vraagstelling .............................................................................................................................. 8

3 Circulaire economie.................................................................................................................... 9

3.1 Achtergrond ...................................................................................................................... 9

3.2 Businessmodellen en duurzaamheidsbeleid ...................................................................... 9

3.3 Businessmodellen ........................................................................................................... 10

3.3.1 Circulair ontwerp ........................................................................................................ 11

3.3.2 Reststromen bij huidige productie............................................................................... 11

3.3.3 Reststromen bij einde gebruik ..................................................................................... 11

3.4 Antwoord op eerste onderzoeksvraag ............................................................................. 13

4 Circulair beleid ......................................................................................................................... 15

4.1 Europa ............................................................................................................................ 15

4.2 Nederland ....................................................................................................................... 15

4.3 Provincies ........................................................................................................................ 16

4.4 Regio’s ............................................................................................................................ 17

4.5 Gemeenten ..................................................................................................................... 17

4.6 Economische Samenwerking IJmond (ESIJ) ...................................................................... 18

4.7 Antwoord op tweede onderzoeksvraag ........................................................................... 19

5 Mogelijkheden voor de circulaire economie in de IJmond......................................................... 20

5.1 Lokale en regionale economie ......................................................................................... 20

5.2 Circulair ontwerp............................................................................................................. 21

5.3 Reststromen bij huidige productie ................................................................................... 21

5.4 Reststromen bij einde gebruik ......................................................................................... 23

5.4.1 Hergebruik oorspronkelijk product .............................................................................. 23

5.4.2 Upcycling .................................................................................................................... 23

5.4.3 Downcycling ................................................................................................................ 24

5.5 Duurzaamheid ................................................................................................................. 25

5.6 Bedrijventerreinen .......................................................................................................... 26

5.7 Beantwoording derde onderzoeksvraag .......................................................................... 27

6 De rol van ESIJ in de circulaire economie .................................................................................. 28

3

7 Conclusies ................................................................................................................................ 31

Bijlage 1: Netwerk Betonketen ......................................................................................................... 32

Bijlage 2: Bronnen ............................................................................................................................ 33

4

SamenvattingDe circulaire economie is een nieuw beleidsthema om in de 21ste eeuw efficiënter om te gaan met grondstoffen. Het gaat dan met name om het sluiten van kringlopen. Producten en materialen worden hergebruikt en grondstoffen behouden zo veel en zo lang mogelijk hun waarde. De circulaire economie is te zien als onderdeel van een groter geheel, namelijk dat van het duurzaamheidsbeleid. Dat beleid gaat niet alleen over de uitputting van grondstoffen, maar ook over de transitie naar niet fossiele energiebronnen en beleid gericht op compensatie CO2-uitstoot. Daarmee is het integraal onderdeel van het duurzaamheidsbeleid, zoals neergelegd in het klimaatakkoord van Parijs.

Vanuit het programma Economische Samenwerking IJmond (ESIJ) is de vraag gesteld wat de mogelijkheden van bedrijven en overheden in de IJmond regio zijn wat betreft transitie van een lineaire naar een circulaire economie en hoe de mogelijkheden daartoe kunnen worden gerealiseerd. Daartoe is een aantal deelvragen geformuleerd.

De eerste vraag was wat voor de IJmond gemeenten een realistische ambitie voor de circulaire economie is. Uit het onderzoek komt dat ESIJ initiatieven het beste gericht kunnen zijn op lokale projecten voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) met lokale productie en afzet. De industriële revolutie heeft ervoor gezorgd dat producten uit steeds meer onderdelen en grondstoffen worden samengesteld. Hoe meer onderdelen hoe gecompliceerder hergebruik. Daar komt bij dat het schaalniveau van productie (global supply chains) en consumptie zich nu op mondiaal schaalniveau manifesteert. Daarmee wordt de complexiteit voor circulaire businessmodellen steeds groter. Bedrijven in de IJmond met Tata Steel als belangrijke industrie en de vele havenactiviteiten zijn veelal onderdeel van deze global supply chains, maar ook in de land- en tuinbouw zijn er bedrijven als Floricultura die wereldwijd exporteren. Het MKB is vaak een klein onderdeel van zo’n supply chain en daarmee zijn de mogelijkheden om een eigen rol te spelen in de transitie van lineair naar circulair beperkt. Voor het bedrijfsleven hebben wij drie soorten circulaire businessmodellen onderscheiden.

Voor ESIJ zijn aan de hand van deze drie businessmodellen, en in het licht van de mogelijkheden voor regionale overheden en MKB, zijn de mogelijke ambities beschreven op een termijn van maximaal 5 jaar. Wat betreft circulair ontwerp kan de ESIJ zich richten op een voorlichtingscampagne aan bedrijven die daar invloed op hebben. Wat betreft hergebruik van reststromen bij productie zal de ambitie moeten zijn om de noodzakelijke infrastructuur te realiseren. Wat betreft circulariteit bij einde gebruik kan de ambitie vooral zijn om een aantal pilotprojecten op gang te brengen.

De tweede vraag in dit rapport gaat over waar ESIJ staat ten opzichte van andere beleidsinitiatieven in de regio. Geconstateerd wordt dat ESIJ nog aan het begin staat van het formuleren van mogelijke beleidsplannen. Meer in algemene zin wordt het overheidsbeleid rond circulaire economie nog gedomineerd door een top-down benadering. Regionale en lokale overheden zijn een rol gaan spelen vooral in navolging van de initiatieven van de Verenigde Naties, de Europese Unie en de nationaal overheid. Lokale overheden richten hun ‘circulair beleid’ vooral op de recycling van afval en

5

terugwinning van energie. Vanuit hun opdrachtgeversrol, bijvoorbeeld bij infrastructuur, hebben zij controle over mogelijke grondstofstromen. Dit pleit bijvoorbeeld voor inzet van het aanbestedingsinstrument. Regionale en lokale overheden kunnen een voorbeeldfunctie hebben en ook samen met marktpartijen nieuwe werkvormen uitproberen. Diverse organisaties, zoals provincie Noord-Holland en Omgevingsdienst NZKG, zetten nu al hun inkoopkracht bewust in om te leren van de kansen die de markt biedt. In de IJmond heeft de Omgevingsdienst IJmond (ODIJ) eind 2016 het initiatief genomen om de circulaire economie op de agenda te zetten.

Economisch beleid vanuit ESIJ zou meer aandacht moeten hebben voor onderstaande onderwerpen:

• Bij beleidsvoornemens moet de (aandacht voor) uitgaan naar praktische uitvoering waar het MKB wat aan heeft

• Veel van de huidige projecten richten zich, zoals gezegd, op recycling en energieterugwinning (downcycling) en zijn daarmee onderdeel van de reguliere bedrijfskolom. Bedrijven die hier actief zijn, zijn al vaak afhankelijk is van overheidsaanbestedingen en uitgiftes (bouw en afvalverwerkende industrie). Voor het economisch beleid liggen er vooral kansen een stap verder te zetten richting upcycling

• Bij dit beleid moet specifiek aandacht zijn voor de verdienmodellen voor MKB-bedrijven

De derde onderzoeksvraag gaat over de mogelijkheden in de circulaire economie voor bedrijven binnen verschillende sectoren in de IJmond met name maakindustrie en haven aan de ene kant en tuinbouw en zorg aan de andere kant. Het rapport constateert dat al veel bedrijven in de IJmond op vele manieren actief zijn. Rond circulair ontwerp en het productieproces kunnen bijvoorbeeld Moens Moulding, Van der Eng, Harsveld en Rigo verfstoffen worden genoemd. De Beverwijkse Bazaar is een marktplaats waar veel goederen een langere gebruiksduur krijgen. Bij het gebruik van reststromen zijn Van der Stelt en Pelt&Hooijkaas en FloriCultura (wamte) interessante bedrijven. En bij de recycling van grondstoffen is Riwald actief, maar zijn er ook initiatieven in de zorg met Green Deal ‘NL op weg naar duurzame zorg’ – plastic en incontinentiemateriaal en kansen voor hergebruik verpakkingsmateriaal (distributiecentra Dekamarkt en Dirk van den Broek) en beton en grond (Braam).

Voor ESIJ is het verstandig om bij de ambities voor een circulaire economie aan te sluiten bij deze reeds bestaande initiatieven. Voor hergebruik van reststromen bij productie liggen er mogelijkheden bij papier, metaal, CO2, warmte en biologisch afval (vergisten). In het hergebruik van het oorspronkelijk product voorzien wij mogelijkheden bij de Beverwijkse Bazaar, voor upcycling liggen er kansen in reststromen uit de visserij en windenergie (windmolenbladen).

De laatste vraag gaat over de vertaling van de mogelijkheden in concrete projecten en business cases? Ons advies aan het programma ESIJ is om (in samenwerking met ODIJ) het gesprek met bedrijven aan te gaan in hun “eigen” taal, dus niet de beleids- of wetenschappelijke benadering die nu meestal gangbaar is. Dat gesprek wordt gestart door middel van een beperkt aantal bijeenkomsten in 2018, waar zowel voorlichting wordt gegeven (circulair ontwerp) als mogelijkheden gepresenteerd. Uit deze bijeenkomsten volgen een aantal potentiele business cases, die door de ondernemers worden uitgewerkt. Goede business cases kunnen dan met behulp van een eenvoudige

6

innovatie regeling op praktische haalbaarheid worden getoetst. Concreet kunnen er door de ESIJ de volgende stappen worden gezet:

1. Voorlichting over circulair ontwerp organiseren naar bedrijfsleven breed in de IJmond 2. Dialoog opzetten met in dit rapport genoemde bedrijven over concrete mogelijkheden 3. Uitwerken business cases 4. Starten business cases met behulp van innovatie vouchers

Voor de eerste 3 stappen is eenzelfde budget circulaire economie als in 2017 voldoende. Afhankelijk van deze eerste 3 stappen kan ingeschat worden hoeveel interesse er is voor een innovatieregeling. Daarvoor is dan nieuw budget nodig. ESIJ lijkt vooralsnog de logische overheid om bij bovenstaande initiatieven het voortouw te nemen. Voor circulaire business cases met betrekking tot reststromen is aansluiting bij bestaande regionale initiatieven op een hoger schaalniveau aan te bevelen. Dit moet wel goed afgestemd worden met de afdelingen milieu en aanbesteding van verschillende overheden.

7

1 InleidingDe circulaire economie is een nieuw beleidsthema om in de 21ste eeuw efficiënter om te gaan met grondstoffen. Sinds 2015 zijn op mondiaal (Verenigde Naties: Sustainable Development Goals), Europees (Actieplan van Afval tot Grondstof) en Nederlands (Nederland circulair in 2050) niveau initiatieven genomen. Tot de grote maatschappelijke uitdagingen die de Europese Unie heeft geformuleerd (“grand societal challenges”, Horizon 2020) behoren het reduceren van emissies van broeikasgassen, het verbeteren van resource efficiency en het verminderen van grondstofgebruik. Het versnellen van de circulaire economie kan een belangrijke bijdrage aan deze uitdaging leveren. De circulaire economie zet in op een economisch systeem dat tot doel heeft het ontstaan van afval te voorkomen en het verdwijnen van waarde in een waardeketen te minimaliseren.

Ook op regionaal niveau wordt de circulaire economie op verschillende plekken op de agenda gezet. De circulaire economie is één van de challenges binnen de Metropoolregio Amsterdam (MRA) van de Amsterdam Economic Board (AEB). De MRA zelf heeft in de Ruimtelijk-Economische Actieagenda 2016-2020 het actieprogramma ‘Versnellen van de transitie naar een schone economie’ opgenomen gericht op het beter benutten van grondstoffen en het versnellen van de energietransitie.

In de IJmond zien we ook verschillende initiatieven. Omgevingsdienst IJmond (ODIJ) heeft het rapport IJmond Circulair Regionale Visie uitgebracht, het samenwerkingsverband NZKG heeft in 2017 ingezet op het informeren van het bedrijfsleven over de energietransitie en wil een programma uitrollen voor circulaire economie op bedrijventerreinen. Het bedrijfsleven is voornamelijk actief in samenwerkingsverbanden als GreenBiz.

De gemeenten Beverwijk, Heemskerk en Velsen werken op economisch gebied samen. Tot halverwege 2016 gebeurde dat vanuit het Regionaal Economisch Bureau, mede op basis van het gebiedsprogramma Made in IJmond -2013. In 2017 is deze samenwerking herijkt in een nieuw economisch gebiedsprogramma Made in IJmond 2017. Het ESIJ legt de focus op de maakindustrie en de haven en ziet kansen rond circulaire economie in de crossovers op het gebied van technologie naar tuinbouw en zorg. De uitvoering van het gebiedsprogramma ligt in handen van het programmabureau Economische Samenwerking IJmond (ESIJ). In het jaarplan 2017 is het project “Verkenning mogelijkheden voor versterking circulaire economie” opgenomen.

In dit rapport worden deze mogelijkheden voor de versterking van de circulaire economie in de IJmond beschreven. Allereerst wordt de vraagstelling uitgewerkt (hoofdstuk 2). In hoofdstuk 3 worden meer achtergronden gegeven over de circulaire economie in het algemeen en businessmodellen voor bedrijven in het bijzonder. Hoofdstuk 4 gaat in op het circulair beleid in Europa, Nederland, bij de provincies, regio’s en gemeenten. Hoofdstuk 5 beschrijft huidige en toekomstige business cases in de circulaire economie in de IJmond, voornamelijk gericht op het MKB. Hoofdstuk 6 vertaalt de mogelijkheden in beleidsopties voor de ESIJ. Het rapport wordt afgesloten in hoofdstuk 7 met conclusies.

8

2 VraagstellingDe hoofdvraag van dit onderzoek is: Wat zijn de mogelijkheden van bedrijven en overheden in de IJmond regio wat betreft transitie van lineaire naar circulaire economie en hoe kunnen deze mogelijkheden worden gerealiseerd. Deze hoofdvraag wordt opgedeeld naar de volgende deelvragen:

1. Wat is een realistische ambitie op vlak van circulaire economie voor de IJmond? Op welke termijn is het realiseren van deze ambitie haalbaar?

2. Waar staat ESIJ ten aanzien van andere beleidsinitiatieven in de regio, zoals die van Omgevingsdienst IJmond, NZKG, Circulaire Westas, provincie Noord-Holland ‘We maken het rond’ en Metropoolregio Amsterdam (Metropoolagenda - actiepunten 4)?

3. Wat zijn de mogelijkheden in de circulaire economie voor bedrijven binnen verschillende sectoren in de IJmond met name maakindustrie en haven aan de ene kant en tuinbouw en zorg aan de andere kant?

4. Hoe kunnen de mogelijkheden vertaald worden in concrete projecten en business cases? Daarbij zijn er twee mogelijkheden: projecten zijn complementair aan bestaande initiatieven in de regio, of het betreft projecten uit de IJmond die goed aansluiten bij lopende initiatieven in de regio en daar dan ondergebracht kunnen worden.

Daarnaast wordt geïnventariseerd welke rol de private en publieke sector kan spelen. Uitgangspunt is dat de publieke sector in de IJmond vooral faciliteert. De onderzoeksvragen worden in de hoofdstukken 3 tot en met 6 beantwoord.

9

3 Circulaireeconomie

3.1 AchtergrondDe Circulaire Economie is gebaseerd op de idee van het sluiten van kringlopen. Producten en materialen worden hergebruikt en grondstoffen behouden zo veel en zo lang mogelijk hun waarde. De circulaire economie wordt afgezet tegen het denken over de lineaire economie.

De circulaire economie is eigenlijk zo oud als de mensheid. Voor de mechanisatie van de landbouw en de industriële revolutie, werden goederen zo veel mogelijk hergebruikt in de directe, lokale omgeving, hetzij door deze aan anderen door te geven, hetzij door onderdelen te hergebruiken, hetzij door restanten niet meer te gebruiken en te verbranden. Met de industriële revolutie ontstond een lineair georganiseerde economie. Grondstoffen werden grootschalig ingezet en gebruikt. Tegelijkertijd produceerde deze nieuwe economie grote hoeveelheden afval, niet alleen vanwege het einde van de levensduur (end-of-life - EoL) maar vooral ook vanwege het einde van gebruik (end-of-use - EoU). Het verschil tussen EoL en EoU is belangrijk. Frequente vervanging van producten is de basis voor grote delen van de consumptiemaatschappij.

De industriële revolutie heeft er ook voor gezorgd dat producten uit steeds meer onderdelen en grondstoffen worden samengesteld. Op het schaalniveau van productie kwamen er global supply chains. Productie en consumptie manifesteert zich op een mondiaal schaalniveau. Daarmee wordt de complexiteit voor circulaire businessmodellen steeds groter. Bedrijven in de IJmond, met Tata Steel als belangrijke industrie, en de vele havenactiviteiten zijn veelal onderdeel van deze global supply chains.

Kortom, meer afval door einde-gebruik, producten bestaande uit meer onderdelen en global supply chains maken de transitie van lineaire economische modellen naar circulair belemmeren complex. Logischerwijs wordt dan naar de overheid gekeken om deze transitie aan te slingeren.

3.2 BusinessmodellenenduurzaamheidsbeleidCirculaire businessmodellen zouden kunnen ontstaan als gevolg van marktvraag: hogere grondstofprijzen of tekorten en groter duurzaamheidsbesef van consumenten. Alleen is deze marktwerking nog ver weg, omdat vrijwel altijd ‘virgin’ materialen goedkoper zijn en – niet onbelangrijk – stabieler van kwaliteit. De overheid stuurt hier in zekere mate in: CO2-emissierechten, maar ook de diverse regelingen uit het Landelijk Afvalbeheerplan (LAP3). LAP3 kent een vergoedingensysteem voor afvalscheiding tot bedragen van €205/ton. Scheiding van plastic is bijvoorbeeld op deze wijze aantrekkelijk geworden, terwijl het resultaat – gerecycled plastic – veelal van onvoldoende kwaliteit is voor hergebruik. Een circulaire economie vergt een langer termijnperspectief van zowel producenten als consumenten. De overheid kan daarin een belangrijke rol spelen via wet- en regelgeving.

De circulaire economie is te zien als onderdeel van een groter geheel, namelijk dat van het duurzaamheidsbeleid. Dat beleid gaat niet alleen over de uitputting van grondstoffen, maar ook over de transitie naar niet fossiele energiebronnen en compensatie beleid. Daarmee is het integraal onderdeel van het duurzaamheidsbeleid, zoals neergelegd in het klimaatakkoord van Parijs.

10

Figuur 1: Duurzaamheid als beleidskader

Dit groter raamwerk is belangrijk voor de circulaire businessmodellen, want in deze modellen speelt logistiek vaak een grote rol. En logistiek is vervoer en dus gebruik van fossiele brandstoffen. Ook kost verwerking van reststoffen in een circulaire economie energie. Ook hier is vaak nog sprake van energie op basis van fossiele brandstoffen. Zo moet circulariteit ook altijd beoordeeld worden op basis van duurzaamheid.

De circulaire economie is daarmee een nieuw beleidsthema als onderdeel van het duurzaamheidsbeleid. Mondiaal daarin staat de 2030 Agenda for Sustainable Development van de Verenigde Naties en de 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen. Doel nummer 12 is verantwoordelijke consumptie en productie.

3.3 BusinessmodellenIn 2013 komt de Ellen MacArthur Foundation met het rapport “towards the circular economy” (2013). In dit door McKinsey opgestelde rapport roept een aantal grote bedrijven op om anders over productie te gaan nadenken.

Figuur 2: Circulaire economie (Ellen MacArthur Foundation)

11

Deze oproep sluit aan bij het Craddle to Cradle principe dat eerder al door Braungart en McDonough werd geïntroduceerd. Daarvoor is het belangrijk dat bij ontwerp en productie van het oorspronkelijk product al rekening wordt gehouden met maximaal en hoogwaardig hergebruik. Echter, een economie is niet zomaar om te draaien van lineair naar circulair. De circulaire economie zal zich dus ook bezig moeten houden met de verwerking van bestaande reststromen uit de huidige lineaire economie. We onderscheiden daarom drie categorieën circulaire businessmodellen.

3.3.1 CirculairontwerpDe eerste categorie betreft businessmodellen, die vooraf bij ontwerp en productie rekening houden met hergebruik van materialen en grondstoffen. Voorbeelden daarvan zijn de auto-industrie en de bouw, waar opdrachtgevers en OEM’s vooraf eisen stellen aan leveranciers. Zo stelt de Duitse auto-industrie als eis dat 90% van de gebruikte materialen in een nieuw te bouwen auto zo goed mogelijk hergebruikt kan worden om op enig moment weer in een volgende generatie auto’s gebruikt te kunnen worden. Een ander goed voorbeeld is rederij Maersk, die aan scheepsbouwers de eis oplegt om van al het gebruikt materiaal een paspoort op te stellen zodat men weet welke kwaliteit staal waar in het schip gebruikt is. Maersk doet dat om over 30 jaar voldoende staal in bezit te hebben om de volgende generatie schepen te bouwen. Voor grote (multinationale) bedrijven is zo’n circulaire ontwerp strategie, gezien hun marktdominantie, makkelijker op te stellen en uit te voeren dan voor het MKB. Op landelijk niveau profileert de stichting ‘Madaster’ zich met voorstellen om te komen tot een circulair bestek bij bouwprojecten.

3.3.2 ReststromenbijhuidigeproductieBij huidige productieprocessen komen vaak reststromen vrij, hetzij in de vorm van restmaterialen (snij afval bijvoorbeeld bij de productie van staal maar ook bij de visverwerking en in de land- en tuinbouw), hetzij in andere vormen (koelwater, warmte, CO2 en andere gassen).

De businessmodellen gericht op het gebruik van deze reststromen hebben het voordeel dat circulair gebruik aan de voorkant van de keten kan worden ontwikkeld. Ook hier hebben grotere bedrijven een voordeel, omdat circulaire verwerking en/of opslag van reststromen een kritische massa nodig hebben. Vaak is hier ook aanvullend overheidsbeleid nodig omdat nieuwe infrastructuur ontwikkeld moet worden voor transport van deze restromen, zoals pijpleidingen voor warmte en CO2.

3.3.3 ReststromenbijeindegebruikIn deze categorie businessmodellen worden reststromen op het punt van einde gebruik opgepakt in de circulaire economie. Vaak gebruiken bedrijven een combinatie van drie verschillende onderliggende businessmodellen:

1. Hergebruik van het oorspronkelijk product en onderdelen (2e hands, 3e hands etc. markten) en opslag.

2. Hergebruik van grondstoffen en/of halffabricaten van oorspronkelijke producten -upcycling

3. Hergebruik door middel van vermalen (granulaat) en verbranding (energie) – downcycling

Een vierde mogelijkheid is het storten van de reststromen, maar dit wordt zo veel mogelijk ontmoedigd of verboden.

12

De onderliggende businessmodellen voor deze reststromen bij einde gebruik zijn complex omdat er een veelheid van activiteiten moet plaatsvinden voordat er sprake kan zijn van hergebruik. Een mogelijke keten kan er dan als volgt uitzien.

Figuur 3: De circulaire keten bij einde gebruik (bron: HorYzoN)

In welke verhouding de 3 businessmodellen voor einde gebruik door een bedrijf worden ingezet, hangt af van onder andere de volgende factoren:

1. De karakteristieken van het oorspronkelijk product (en dan met name het ontwerp), de gebruikte materialen en het productieproces bepalen of en in welke mate een product of onderdelen daarvan opnieuw te gebruiken zijn.

2. Het eigendom van de reststromen en de logistiek die nodig zijn om een voldoende volume bijeen te brengen voor een positieve business case bij hoogwaardig hergebruik. Het verwerven (c.q. behouden) van eigendom, het inzamelen en de scheiding en reiniging van retourstromen is de basis voor de mate van hergebruik en de toegevoegde waarde van het hergebruik.

3. De prijs van het concurrerende virgin materiaal. Zo is op dit moment de business case voor circulair plastic niet sluitend vanwege de lage olieprijs. En olie is een belangrijke grondstof voor plastic.

13

Samenvattend onderscheiden wij drie soorten circulaire business modellen.

Figuur 4: Circulaire business modellen (bron: HorYzoN)

Bij alle businessmodellen speelt het geografische schaalniveau een belangrijke rol. Elke retourstroom heeft een eigen geografisch schaalniveau, dat kan worden uitgedrukt in een catchment area. Dat is een cirkel met een bepaalde straal, waaruit de retourstromen samengebracht moeten worden om een business case levensvatbaar te maken. Dit betekent dat vestiging van een verwerkings- of productiebedrijf altijd is gekoppeld aan de catchment area voor een specifieke retourstroom. Voor tuinafval is dat wijkniveau voor een wormenhotel, voor hergebruik van vliegtuigonderdelen is dat de wereld.

Figuur 5: Geografische schaal voor inzameling reststromen voor haalbare business cases (bron: HorYzoN)

3.4 AntwoordopeersteonderzoeksvraagDe eerste vraag betrof de ambitie die ESIJ zich kan stellen en wat een redelijke termijn daarvoor kan zijn.

Hoe groter de catchment area hoe moeilijker het voor een bedrijf is om een rol te spelen in de verwerking van retourstromen. Wel hebben grote multinationale bedrijven voordelen ten opzichte van het MKB omdat deze eerste vaak al op mondiaal niveau actief zijn. Het is dan ook geen toeval dat de Ellen MacArthur Foundation een aantal van werelds grootste bedrijven als founding partner heeft gevonden.

14

Voor de IJmond gemeenten volgt hieruit dat een realistische ambitie voor de circulaire economie vooral gericht dient te zijn op projecten voor het MKB met lokale productie en afzet. De termijn voor het realiseren van deze ambitie is relatief kort (2-3 jaar). MKB en andere bedrijven die deel uitmaken van mondiale ketens zijn afhankelijk van het beleid van hoofdopdrachtgevers en afnemers. De Duitse auto-industrie en de scheepsbouw hebben hiervoor eerste stappen gezet. Het MKB in de IJmond zal vooral volgend zijn.

15

4 Circulairbeleid

4.1 EuropaSinds de publicatie van het EMF-rapport “Towards the Circular Economy” in 2013 is, mede onder druk van het klimaatbeleid, in hoog tempo “beleid’ gemaakt. In december 2015 heeft de EU de mededeling “Maak de cirkel rond, een actieplan voor de circulaire economie” gepubliceerd. Daarin worden de hoofdlijnen van het Europese beleid voor productie, verbruik en afval beschreven.

4.2 NederlandIn Nederland richt het Rijksbrede programma circulaire economie (Nederland circulair in 2050) zich op de ontwikkeling naar een vóór 2050 te realiseren circulaire economie. De ambitie van het kabinet is om samen met maatschappelijke partners in 2030 een (tussen) doelstelling te realiseren van 50% minder gebruik van primaire grondstoffen (mineraal, fossiel en metalen). Met deze doelstelling op grondstoffengebruik sluit Nederland aan bij het ambitieniveau in vergelijkbare landen. Vervolgens worden deze beleidsdocumenten met doelstellingen gebruikt om de circulaire economie bijvoorbeeld te vertalen naar provinciale omgevingsvisies.

Figuur 6, Planbureau voor de Leefomgeving, Circulaire economie: wat we willen weten en kunnen meten. Systeem en nulmeting voor monitoring van de voortgang van de circulaire economie in Nederland, 2018

Bovenstaand overzicht van het Planbureau voor de Leefomgeving toont dat programma’s voor CE bij de nulmeting van de start van het Rijksprogramma nog veelal generiek waren, dan wel gericht zijn op recycling en terugwinnen van energie. “De circulaire economie is méér dan recycling, maar het aantal acties dat expliciet verder gaat dan recycling is nog beperkt.” (PBL, 2018, p.39) In het vorige

16

hoofdstuk is dit als ‘downcycling’ bij einde gebruik benoemd. Met de onlangs gepubliceerde transitieagenda’s is sterk ingezet op initiatieven van de markt. De agenda’s laten daarbij zien dat we nog aan het begin staan van een echte transitie.

Figuur 7: Overzicht circulair beleid (bron: HorYzoN)

4.3 ProvinciesDe inzichten en beleidskeuzes op Europees en nationaal niveau zien we terug in het provinciale beleid. Zo heeft Noord-Holland een kansenkaart (“Circulair Noord-Holland – inzichten in het speelveld van de circulaire economie” en actieplan (“We maken het rond”) opgesteld en zijn ook in Flevoland en Utrecht plannen voor de circulaire economie uitgewerkt. Deze plannen proberen in meer of mindere mate voor te sorteren op de provinciale Omgevingsvisies, maar worstelen ook hier met de vraag hoe het abstracte idee ‘sluiten van de keten’ om te zetten in concrete – ook ruimtelijke – doelstellingen. De plannen hebben wel een sterke focus op de eigen, provinciale economie. Daarbij wordt gebruik gemaakt van macro-cijfers, omdat voor specifieke stromen vaak data nog ontbreken.

Figuur 8: Overzicht provinciaal circulair beleid (bron: HorYzoN)

17

4.4 Regio’sOp regionaal niveau zijn er ook economische actieagenda’s opgesteld gericht op rest- en grondstofstromen. In vrijwel alle gevallen gaat het om ‘lichte’ regionale samenwerkingsverbanden, die tot doel hebben initiatieven met de markt op regionaal niveau af te stemmen. Zo is binnen de MRA/Amsterdam Economic Board de circulaire economie een van de challenges en is er een actie agenda voor de periode 2016-2020 opgesteld.

Figuur 9: Overzicht regionaal beleid in de Noordvleugel (bron: HorYzoN)

4.5 GemeentenTot slot zien we op lokaal niveau, bij gemeenten, een grote diversiteit aan acties en maatregelen. Actieve gemeenten zijn bijvoorbeeld (maar zeker niet uitsluitend) Amsterdam, Almere, Haarlemmermeer, Zaanstad en buiten Noord-Holland, Utrecht. De acties weerspiegelen vaak de lokale context van de gemeente: bij Amsterdam de beperkte voorscheiding van afval, bij Almere de pioniersmentaliteit en ruimte voor nieuwe werkwijze, Haarlemmermeer de combinatie van stedelijkheid en toch ook agrarische gemeente, Zaanstad met zijn industrie en Utrecht als belangrijke diensten en wonen stad. Wat op lokaal niveau opvalt dat minder duidelijk is welk onderdeel van de gemeente het voortouw neemt. Vaak speelt de portefeuillehouder duurzaamheid een grote rol, maar het instrumentarium kan gekoppeld zijn aan Wet Milieubeheer (met name afvalverwerking), gemeentelijke aanbestedingsbeleid, economisch stimuleringsbeleid en gemeentelijk gronduitgiftebeleid.

Figuur 10 :Overzicht circulair beleid gemeenten (bron: HorYzoN)

Westas:4 transitie

paden uitgewerkt

naar bouw,

biomassa, warmte/CO2, werklocaties en ruimtelijk-economische

impact

Amsterdam Economic

Board:9 prioritaire grondstofstromen

MRA agenda:

Actieagenda:7 acties

versnelling CE (koplopers,

ruimte, afvalstromen)

EBU enCirkelregio

Utrecht:4 focus

Gebieden plus

werklocaties

NZKG:Actieagenda:

Energie-transitie

(Roadshow mkb: kansen, voorbeelden, regelgeving)

CE:Inzicht instromen,

(Streven hub bioraffinage

GF-afval)

18

Samenvattend valt wel te stellen dat op gemeentelijk niveau voornamelijk wordt ingezet op lokale reststromen aangevuld met beleid op gebied van energietransitie en logistieke activiteiten. Dit bevestigt enigszins het beeld dat ook op rijksniveau zichtbaar is: de sterke nadruk op recycling en het terugwinnen van energie.

Figuur 11: Samenvatting logistiek beleid Noordvleugel (bron: HorYzoN)

We zien tegelijkertijd interessante experimenten. Voorbeelden uit Amsterdam, Almere en Haarlemmermeer:

• Nascheidingsinstallatie Afval Energie Bedrijf (AEB), (Deels uit nood geboren vanwege te weinig scheiding aan de bron)

• Circulair aanbesteden gronduitgifte in Amsterdam (bijvoorbeeld tender Bijlmerbajes) • Vergisting bij HVC en Waternet, gericht op energieproductie • ‘Up-cycle’ inzamelingsstation Almere, gericht op meer scheiding aan de bron • Beton initiatief Almere: meer gebruik circulair beton • Diverse initiatieven, kleinschalig voor hergebruik bouwmaterialen • Eco-cluster biovergisting rond Orgaworld (kunstmest, biofuels, biogas)

4.6 EconomischeSamenwerkingIJmond(ESIJ)Binnen de ESIJ is tot nu toe weinig aandacht geweest voor de circulaire economie in de IJmond, zowel bestuurlijk als ambtelijk. Ook de samenwerking met twee belangrijke partijen in de regio ten aanzien van de circulaire economie: HVC en ODIJ lijkt beperkt geweest in de afgelopen jaren. ODIJ presenteert zich vooral als handhaver. HVC is wel aan het innoveren, maar het eigen businessmodel, gekoppeld aan de verbrandingsoven en energieproductie, laat op korte termijn maar beperkt ruimte voor nieuwe, meer circulaire alternatieven. Wel wil HVC met vrachtwagens CO2 transporteren vanaf de afvalverwerking naar het kassengebied in Noord-Holland-Noord. Ook onderzoekt zij de kansen meer waarde uit vergistingsprocessen te halen.

In de regionale visie van de Omgevingsdienst IJmond (ODIJ) wordt een aantal mogelijkheden aangegeven waarop business cases kunnen worden gebouwd. Het rapport sluit af met een aanzet voor een uitvoeringsprogramma voor de ODIJ, maar in de praktijk is daar tot nu toe weinig voortgang mee geboekt.

Uit onze gesprekken met de bestuurders Economische Zaken in ESIJ bleek duidelijke bestuurlijke bereidheid om aanvullend beleid te voeren, vooral gericht op het MKB.

19

4.7 AntwoordoptweedeonderzoeksvraagDe tweede vraag gaat over waar ESIJ staat ten opzichte van andere beleidsinitiatieven in de regio.

In vergelijking met andere beleidsinitiatieven in de regio, zoals die van Omgevingsdienst IJmond, NZKG, Circulaire Westas, provincie Noord-Holland ‘We maken het rond’ en Metropoolregio Amsterdam, staat ESIJ nog aan het begin in het formuleren van mogelijke beleidsplannen. Toch zijn de meeste regionale en lokale beleidsinitiatieven beperkt tot die stromen en beleidsonderdelen waar ze direct verantwoording voor dragen.

Deze overheden richten hun ‘circulair beleid’ naar onze mening vooral op de recycling van afval en terugwinning van energie, samengevat ‘het verder doorzetten van het afvalbeleid in het kader van LAP3’. Dit is wat wij ‘downcycling bij einde gebruik’ noemen. Vragen gaan dan vooral over het beter voorsorteren van afvalstromen en de wijze van verwerking daarvan. Wij zien veel innovaties op dit vlak. Voorbeeld: een regionale afvalverwerker gaf aan pas meer te willen investeren in een vergisting installatie die grondstoffen kan terugwinnen, na afloop van de investeringstermijn van de SDE-subsidie. Deze subsidie richt zich op energiewinning uit grondstoffen. Handhavende instanties als ODIJ hebben ‘doorzettingsmacht’ op basis van de Wet Milieubeheer bij energiebesparing. Bij grondstoffenreductie ontbreekt een dergelijk wettelijk instrumentarium.

Regionale en lokale overheden hebben als opdrachtgever controle over mogelijke grondstofstromen. Dit pleit bijvoorbeeld voor inzet van het aanbestedingsinstrument. Regionale en lokale overheden kunnen een voorbeeldfunctie hebben en ook samen met marktpartijen nieuwe werkvormen uitproberen. Diverse organisaties, zoals provincie Noord-Holland en Omgevingsdienst NZKG, zetten nu al hun inkoopkracht bewust in om te leren van de kansen die de markt biedt. Denk bijvoorbeeld aan effectievere scheiding van het eigen afval of de inkoop van datacapaciteit op voorwaarde van het gebruik van efficiënte servers (‘energie’). Schaal – regionale samenwerking – vergroot de impact. Hierbij wordt vooral ingezet op de ontwerpopgave en het laten ontstaan van een nieuwe type product/markt.

Deze 3 conclusies (circulair beleid = recycling beleid, sturing via aanbesteding, voorbeeldfunctie) geven geen antwoord op de vraag of economisch beleid gericht op het MKB bij kan dragen aan een circulaire economie. Als we de bovenstaande conclusies vertalen naar het MKB, dan kan het antwoord zijn:

• Er zijn veel beleidsvoornemens, nog zonder praktische uitvoering waar het MKB wat aan heeft

• Feitelijke projecten richten zich sterk op recycling en energieterugwinning (downcycling) en zijn daarmee onderdeel van de reguliere bedrijfskolom. Bedrijven die hier actief zijn: de bouwsector die afhankelijk is van overheidsaanbestedingen en uitgiftes en de afvalverwerkende industrie. Voor het ‘reguliere’ MKB is hier tot op heden weinig te zoeken

• Er is in alle door ons onderzochte stukken weinig aandacht voor verdienmodellen voor MKB-bedrijven, zeker in relatie tot upcycling van grondstoffen. Initiatieven zijn vaak ad-hoc en sneuvelen op een niet sluitende business case

• Er is weinig aandacht voor praktische uitvoering

20

5 MogelijkhedenvoordecirculaireeconomieindeIJmond

5.1 LokaleenregionaleeconomieWelke kansen er zijn in een lokale/regionale economie hangt af van de structuur van die economie. Het zijn vooral productie en logistiek die potentie bieden voor circulair ondernemen. In de zakelijke en financiële dienstverlening ontstaan nu eenmaal weinig reststromen.

Uit de achtergrondrapportage Economische Kracht IJmond blijkt dat de industrie, nutsbedrijven en logistiek een groot aandeel in de economie hebben.

Figuur 12: Aandeel economische sectoren in de economie IJmond (bron: Rabobank, Kracht van de IJmond 2016))

Figuur 13: Achtergrondrapportage Economische Kracht IJmond, 2016

21

Worden daarbij bouw, zorg en landbouw opgeteld, drie sectoren waar circulariteit ook voor de hand ligt dan komt het aandeel op meer dan 58% (gebaseerd op werkgelegenheid). Het grootste deel daarvan ligt natuurlijk wel bij Tata Steel.

Deze verhoudingen komen ook terug in het rapport IJmond Circulair Regionale Visie en Uitvoeringsprogramma van Metabolic in opdracht van de Omgevingsdienst IJmond (december 2016). Hierin worden voor de IJmond uitgebreid circulaire mogelijkheden geïdentificeerd op het gebied van metaal, visserij, logistiek en bedrijventerreinen. Tegelijkertijd heeft dit rapport tot weinig nieuwe initiatieven van het MKB geleid, geïnitieerd door toezichthouder ODIJ. Het lijkt erop dat de ondernemers niet uit de voeten konden met de voorstellen voor de veranderingen in hun productieketen. Het onderzoek van Metabolic heeft 1/3e van de retourstromen niet verder uitgesplitst. Dat wordt veroorzaakt door de diversiteit van het MKB in de IJmond en het ontbreken van voldoende data. Bij dit onderzoek bleek ook dat het lastig was om met de MKB-bedrijven in gesprek te blijven voor een vervolgstap.

Om de economische mogelijkheden in de circulaire economie voor de IJmond te beschrijven, wordt gebruik gemaakt van het onderscheid in drie circulaire businessmodellen (hoofdstuk 3).

5.2 CirculairontwerpEr zijn geen bedrijven (MKB) geïdentificeerd, die nu al bezig zijn om hun productie op basis van circulair ontwerp te vernieuwen. Wel is er, door middel van desk research en interviews met bestuurders, een aantal bedrijven geïdentificeerd, die mogelijk interesse kunnen hebben in circulair ontwerp:

• Moens Moulding (ontwerpt en produceert verpakkingsmateriaal voor individuele afnemers) • Van der Eng (productie plastic labels en bestek) • Visbedrijven (hoogwaardiger toepassingen visafval (eiwitten), wellicht samen met HVC) • Harsveld Apparatenbouw (ontwikkelt mee aan Hisarna (CO2-reductie staal) en luierrecycling) • Rigo-verfstoffen (leveren al ‘circulaire’ verf, maar onvoldoende vraag)

5.3 ReststromenbijhuidigeproductieHet inzamelen en hergebruik van reststromen, onderdeel van het afvalbeheer, levert ook in economische zin kansen op.

In een gesprek met de Noord-Hollandse afvalverwerkingsbedrijven Meerlanden en HVC werd onlangs aangegeven dat veel gemeenten vooral lokaal biomassa stromen willen laten verwerken, maar dat dit lastig is te realiseren. Vergisters worden vooral ingezet voor productie van methaangas. Er zijn andere mogelijkheden maar de meeste vergisters worden gebouwd met behulp van een SDE-subsidie. Andere producten (‘anders opknippen ketens’) komen aan de orde na afschrijving. Bij de huidige vergister HVC Middenmeer is daar sprake van na 2024. ‘Opknippen’ naar vezels en eiwitten is nog wel lastig. Eiwitten mogen volgens de huidige afvalregelgeving namelijk niet worden teruggebracht in de voedselketen. Rendement van een vergister is verder afhankelijk van het type materiaal: grote kans ligt bij ‘schoon’ supermarktafval. Beter dan bijvoorbeeld bermgras, want dat is vaak vervuild. Verwerking van stromen kan veel beter als er een verfijning bij het scheiden van stromen plaatsvindt. Dit betekent meer scheiden aan de voorkant/aan de bron. HVC verwerkt ook

22

het huisvuil van de IJmond. HVC beschikt al over een vergister in Middenmeer en wil voor een beter rendement vooral GFE-scheiding aan de bron (ook hoogbouw) bevorderen. Productie van aromatics is daarbij nieuwe stap. Interessant vanwege de hoge waarde creatie. Mogelijk kan dit op termijn en na afbouw van de SDE-subsidie, zonder verdere subsidie. Maar het is nog risicovolle markt en met lange ontwikkelingstrajecten.

Meerlanden schat in dat er op dit moment ongeveer voor 500.000 ton vergistingscapaciteit is in de provincie, terwijl – alles opgeteld – bijna 3 mln. ton aan biomassa in de regio jaarlijks beschikbaar komt. Op basis van de hierboven genoemde volumes lijkt een verdubbeling van de vergistingscapaciteit haalbaar. Een vergister dicht bij een groot distributiecentrum van een supermarkt (bijvoorbeeld de distributiecentra van Dirk en Deka in Beverwijk) biedt de meeste kans vanwege de aanwezigheid van een ‘schone’ voedsel/afvalstroom.

Op dit moment is er al een aantal bedrijven (MKB) die zich richten op de reststromen van de grote industriebedrijven in de IJmond:

• Van der Stelt (Beverwijk) haalt te fijne papierpulp bij Crown van Gelder op en gebruikt het als deklaag tegen verstuiving van kolen bij de OBA-Amsterdam.

• Pelt&Hooijkaas verwerken staalslakken van Tata Steel tot secundaire materialen in de bouwsector.

• FloriCultura richt zich op het hergebruik van gietwater in de tuinbouw. In het gietwater zitten nog veel voedingsmiddelen

Een belangrijke reststroom, die in IJmond op grote schaal aanwezig is, is restwarmte, nu vooral bij Tata Steel en de Nuoncentrale. NZKG verricht onderzoek naar toepassing en gebruik daarvan. Hier onder enkele voorbeelden:

• FloriCultura werkt met een diep geothermie systeem aan de Cieweg in Heemskerk. Dit vermindert het verbruik van fossiele hulpbronnen. Het verwarmen van de kassen met deze aardwarmte van 3000 meter diepte betekent een jaarlijkse besparing van rond de vijf miljoen kuub gas. Daarmee wordt lokaal een uitstoot van 9000 ton aan CO2 per jaar vermeden. Mogelijke overschotten aan warmte zouden kunnen worden geleverd aan andere gebruikers. Het zou de start van een warmtenet kunnen zijn.

• Kloosterboer in Velsen gebruikt koeling ook als opslag van energie. Op momenten dat wind- of zonne-energie goedkoop is (of zelfs geld oplevert) koelt Kloosterboer extra. De installaties kunnen dan op ‘dure’ momenten stilgezet worden.

• De slibdrogerij (uit heel NH-Noord) van het Hoogheemraadschap Noorderkwartier levert restwarmte op, die wordt gebruikt voor rioolverwerking. Dit zorgt weer voor biogas voor het bedrijfsproces. Toch denken partijen dat de warmte nog beter kan worden ingezet onder meer door superkritisch vergassen.

23

• Een project om de Nuon centrale stoom te laten leveren aan Crown VanGelder is afgeketst omdat Nuon geen leveringsgarantie tot 2023 kon geven. (Lokale) overheden zijn belangrijk om ondernemers zekerheid te geven over het speelveld. Het financieel risico van gewijzigde wet- en regelgeving is vaak groot.

Uit aantal gesprekken kwam overigens naar voren dat het warmtedossier in de IJmond voldoende wordt opgepakt, onder meer vanuit ODIJ (mede op basis Wet Milieubeheer) en vanuit initiatieven van het NZKG-verband.

Een andere reststroom waarover ESIJ beschikt is CO2:

• Met Tata Steel is al veel en uitgebreid gesproken over opvang en gebruik van CO2 Dit CO2 zou van stikstof gereinigd moeten worden om het geschikt te maken voor gebruik in kassen. Daarbij komt stikstof vrij die kan worden gebruikt bij import van gas om het aan de Nederlandse condities te laten voldoen.

• In combinatie met de aanlanding van windenergie ontstaan nieuwe kansen voor business cases, met name de productie van waterstof.

5.4 Reststromenbijeindegebruik5.4.1 HergebruikoorspronkelijkproductHergebruik, tweedehands gebruik, verlengd gebruik hebben allemaal eenzelfde resultaat: het vermindert het beslag op grondstoffen. Een van de grootste markten voor gebruikte goederen is de Beverwijkse Bazaar.

Deze markt is uitermate geschikt voor het hergebruik van oorspronkelijke producten. Door dit soort handel beter te benoemen, kan de Beverwijkse Bazaar als circulaire marktplaats geprofileerd worden.

5.4.2 UpcyclingUpcycling van (technische) materialen en grondstoffen vindt maar zeer beperkt plaats. Hier ligt de grootste uitdaging voor een circulaire economie. Bestuurders en ambtelijk apparaat zouden in gesprekken met ondernemers extra attent kunnen zijn op mogelijkheden (en ook belemmeringen) waar ondernemers zeggen tegen aan te lopen. Individuele cases zouden kunnen worden uitgewerkt.

• In de visserij liggen kansen voor circulair gebruik, vooral op het gebied van verwerking (productie) van visafval ((C&D Foods). Hier liggen kansen voor opschaling, bijvoorbeeld op het gebied van hoogwaardige eiwitten. In combinatie hiermee lijkt een verkenning naar duurzame viskweek, zoals voorgesteld door Metabolic, zinvol.

• Een tweede voorbeeld is het hergebruik van composietmaterialen van windmolens op zee, maar ook van composiet pijpleidingen (Airborne Oil&Gas). Dit biedt vele circulaire mogelijkheden. ESIJ kan in gesprek met de beheerders van de windmolens op zee en de pijpleidingen de interesse in een dergelijke circulaire business case peilen.

• Derde voorbeeld is het bedrijf Adriaan Goede. Dit bedrijf produceert eierpoeder uit eierschalen. Uit jurisprudentie-onderzoek van ODIJ is tot nu toe gebleken dat dit poeder waarschijnlijk geen afvalstof hoeft te zijn. ODIJ onderzoekt samen met Adriaan Goede wat

24

eventuele negatieve milieugevolgen van dit bedrijfsproces zijn. Een afvalpreventie-onderzoek kan al voldoende zijn, een procedure via ‘Ruimte in Regels’ kan buiten beschouwing blijven. Het is een goed voorbeeld waar de stimulerende taak van ESIJ en de toezichthoudende taak van ODIJ elkaar kunnen versterken.

5.4.3 DowncyclingEen groot aandeel in de circulaire economie in de IJmond is verbonden met de metaalindustrie en Tata Steel. De rol van het MKB ligt vooral op logistiek gebied, namelijk de inzameling van schroot. Riwald in Beverwijk is hierin een belangrijk bedrijf. Echter, de inkoop van Tata Steel voor schroot loopt via België, en er is momenteel weinig relatie tussen Nederlandse en IJmond bedrijven en Tata Steel, 90 % van het ingezamelde schroot wordt naar Marokko en Turkije geëxporteerd voor de bouw in het Midden-Oosten. Er is slechts een beperkt aantal MKB-productiebedrijven.

Momenteel is er al een aantal bedrijven in de IJmond in dit segment van de circulaire economie actief:

• Van der Eng (plastic bestek/labels. Labels voor stekken met geïntegreerde RFID-chips, voedingsstoffen, techniek: stansen)

• 3GreenSolutions maken gebruik van biobased plastic voor potten bij het planten van bomen • Moens Moulding (plastic: bakjes eierindustrie, hotelcupjes, techniek: moulding) Wisselen

warmte uit met buren. • Harsveld Velsen (apparatenbouwer Velsen-noord): project Arnhem luiers onder hogedruk

(250 graden: papier, plastic, nitraten)

Al deze bedrijven maken gebruik van gesorteerd materiaal uit de afval/grondstoffenketen. Hier liggen wederom voor individuele cases kansen:

• In de metaalverwerking verder sluiten van materiaalkringloop. Dit vraagt om intensivering samenwerking met Tata bij bijvoorbeeld de verwerking van staalslakken. Nu zijn staalslakken bij hergebruik vaak nog een milieurisico.

• Om de verduurzaming in de zorg te versnellen hebben meer dan 100 partijen de Green Deal 'Nederland op weg naar Duurzame Zorg' ondertekend. Daaronder Omgevingsdienst IJmond, Rode Kruis Ziekenhuis, Stichting SHDH en Heliomare, ViVa! Zorggroep en Stichting Pro Senectute. Doel is kennis en ervaringen delen én een duurzame bedrijfsvoering hoger op de agenda zetten. De Green Deal kan startpunt zijn voor een aanpak op het gebied van hergebruik van plastic en incontinentiemateriaal. Hierbij kan met name geïnnoveerd worden op het gebied van gescheiden inzameling, zowel bij ziekenhuizen als bij dokters en tandartsen (plastic handschoenen). Ook lijkt een samenwerkingsproject met Harsveld en zorgsector bij verwerking luiers kansrijk.

• Hergebruik van verpakkingsmateriaal afkomstig van en gebruikt door logistieke distributiecentra (Etos, Holland & Barett, Detailresult, Kloosterboer, Daalimpex (koelvries), De Tuinen, Deka).

• Al eerder is aangegeven dat hoogwaardige verwerking van groente- en fruitafval naar eiwitten en aromatics (met een hoge toegevoegde waarde!) op laboratoriumniveau ver is

25

ontwikkeld. Praktische toepassing wordt gehinderd doordat de herkomst van het gf-afval impliceert dat het volgens wettelijke regels niet terug in de voedselketen mag. Onderzocht kan worden of de distributiecentra van Deka en Dirk in Beverwijk een stroom van voldoende omvang hebben om daar een vergistingsinstallatie aan te koppelen.

• Betonketen (voorbeeld is uitgewerkt in bijlage 1). Afspraken kunnen worden gemaakt met de gehele lokale en regionale betonketen vanaf de overheid als opdrachtgever van infrastructurele werken tot aan de recycling van beton. De sector waar snel afspraken te maken zijn betreft de elementverharding en verwijdering (openbare ruimte). Kenmerken van de aanpak:

o Stimuleren van sloopplannen gericht op maximale scheiding van materialen o Alle materialen die in een gemeente vrijkomen bij sloop worden in diezelfde

gemeente hergebruikt o Gebruik circulair beton daar waar het mag en technisch verantwoord is

• In algemene zin is alertheid vanuit de EZ-portefeuille op initiatieven van bedrijven zelf belangrijk. Zo is in Heemkerk een bedrijf gestart met de ‘lease’ van tuintegels en is Buko Materiaalverhuur een mooi voorbeeld van de ‘shared economy’. Liggen hier kansen voor schaalvergroting of oppakken van nieuwe producten?

• Buko is ook betrokken bij terugwinning van fosfaat. Deze aanpak en kennis zou ook voor de strandtenten in de IJmond kunnen worden ingezet.

• Vanuit de ODIJ is landelijk gepleit om flexibele gebiedsgerichte routekaarten op te stellen en deze te koppelen aan het Landelijk Afvalbeheerplan 3 (LAP3). “Doel is gebiedsgericht kansrijke grondstoffenstromen gekoppeld aan processen in kaart te brengen met als nevendoel vermindering van administratieve lastendruk.”

5.5 DuurzaamheidNaast circulaire initiatieven en mogelijke business cases zijn er ook nog de volgende activiteiten op het gebied van duurzaamheid het vermelden waard:

• De huidige Averijhaven in Velsen zal worden ingezet voor het lichteren van schepen (gedeeltelijk lossen) zodat zij over de ‘drempels’ van Velser- en Coentunnel Amsterdam kunnen bereiken. Tegelijkertijd zijn ook plannen opgesteld om de Averijhaven een functie te geven als Energiehaven. Een plek vlak bij zee voor assemblage en onderhoud van offshore windparken, overslag van nieuwe energievormen en het milieuvriendelijk ontmantelen van oude olieproductieplatforms (einde gebruik). Vooralsnog zijn deze plannen nog niet voldoende concreet uitgewerkt.

• Ook in Beverwijk liggen kansen voor het hergebruik van ruimte, met name in de aardappelhaven, die steeds minder wordt gebruikt. Mogelijk bieden dit haventerrein, net als de Averijhaven, kansen voor combinaties met nieuwe activiteiten op het gebied van duurzaamheid en circulariteit (einde gebruik), zoals:

o Opslag en aanvoer voor nieuwe offshore windparken (2100 mW)

o Demontage olieplatforms

o Demontage windmolens/composiet

26

o Productie biobrandstoffen en andere grondstoffen op basis stroom windparken op zee en beschikbare CO2 bij Tata en Nuon (en mogelijke koppeling met OCAP-leiding uit Rotterdam)

• Een warmtenet gericht op warmte cascadering (van hoog- naar laagtemperatuur)

• Cluster van bollentelers CoasTulip o Gezamenlijke marketing hoogwaardig, relatief dure bollen geteeld op geestgronden o Met name zeldzame soorten, willen zich als 1 merk in de markt zetten o Geen bekendheid bij beide over andere toepassingen (kleurstof, medicijn). Dit

gebeurt wel rond Rijnsburg.

• Peter Goemans, banketbakker o Maakt petitfours voor landelijke markt (top 3). Echte ondernemer met eigen winkels.

Ontwikkelt eigen machines. Investeerde in energiebesparing na interventie ODIJ, maar was daar achteraf vanwege de kostenbesparing zeer tevreden over.

Deze laatste twee voorbeelden laten zien dat duurzaamheid/circulariteit vaak samengaat met ambachtelijkheid en productie op lokaal niveau.

5.6 BedrijventerreinenOok een community van ondernemers zou kunnen bijdragen aan de circulariteit. Een vorm van community bestaat via GreenBiz IJmond op verschillende bedrijventerreinen. De nadruk ligt daar op de energietransitie, maar ook wordt uitvoering gegeven aan het bevorderen van circulariteit tussen bedrijven. Feitelijke projecten ontbreken nog. Wel adviseert de website van GreenBiz IJmond ondernemers die tegen beperkende wet- en regelgeving aanlopen bij maatregelen gericht op een circulaire economie, contact op te nemen met het ministerie van EZK, en het project “Ruimte in Regels”. Ook de programma organisatie Noordzeekanaal Gebied (NZKG) heeft een initiatief voorbereid om circulariteit op bedrijventerrein niveau te stimuleren.

Verder doorpakken op energietransitie en afvalinzameling is kansrijk, maar kent ook beperkingen:

• Vooralsnog blijkt in projecten dat ‘willekeurige’ bedrijven aan elkaar verbinden bij uitwisseling en koppeling ketens kansen biedt, maar bedrijven weten vaak al van hun ‘buren’ of samenwerking bijdraagt aan het eigen bedrijfsproces;

• Rond afval zijn projecten gestart met gezamenlijke afvalinzameling (voorbeelden GP Groot in IJmond, ZeroWaste bij Amsterdam Business Park Osdorp). Ondernemers zijn zeker bij start enthousiast, maar lopen tegen praktische problemen aan, met name rond de lengte en scope van lopende contracten.

27

Figuur 14: Werklocaties waar GreenBiz IJmond actief is (Website GreenBiz)

5.7 BeantwoordingderdeonderzoeksvraagIn dit hoofdstuk zijn verschillende mogelijkheden in de circulaire economie voor bedrijven binnen verschillende sectoren in de IJmond beschreven. We hebben in hoofdstuk 3 en 4 aan de hand van drie businessmodellen, en in het licht van de mogelijkheden voor regionale overheden en MKB, mogelijke ambities voor de IJmond beschreven op een termijn van maximaal 5 jaar. In hoofdlijn kan wat betreft circulair ontwerp het ESIJ zich richten op een voorlichtingscampagne aan bedrijven die daar invloed op hebben. Wat betreft hergebruik van reststromen bij productie zal de ambitie moeten zijn om de noodzakelijke infrastructuur te realiseren. Wat betreft circulariteit bij einde gebruik is de ambitie om een aantal pilotprojecten op gang te brengen.

28

6 DerolvanESIJindecirculaireeconomie

In dit hoofdstuk komt de rol van de ESIJ aan de orde.

Welke initiatieven kan de overheid ondernemen om circulariteit te ondersteunen? Uit de analyse van mogelijkheden in de circulaire economie zijn de volgende potentiele activiteiten/initiatieven voor de ESIJ afgeleid:

1. Circulair ontwerp en productie. De ESIJ zou een campagne en werkbijeenkomsten met MKB-bedrijven kunnen organiseren om het MKB in de IJmond bewust te maken van een circulaire ontwerpopgave. Samenwerking met lokale voorlopers en met landelijke initiatieven zoals Circo, De Groene Zaak en C-Creators, kunnen nieuwe initiatieven opleveren

2. Reststromen bij productie. ESIJ kan onderzoeken op welke manier infrastructuur (scheiding, opslag) en vervoer van reststromen (warmte, stikstof, waterstof en CO2) voor de IJmond nieuwe business opportunities biedt. Actieve acquisitie van bedrijven zou vervolgens kunnen plaatsvinden.

3. Hergebruik origineel product. ESIJ kan in gesprek gaan met de Beverwijkse Bazaar en de interesse in een circulaire business case peilen.

4. Upcycling. ESIJ zou moeten stimuleren om minder vanuit afvalbeleid te handelen op gemeentelijk niveau, maar vanuit het faciliteren van de business cases van het MKB. Het ESIJ-beleid zou zich moeten richten op het: • Ondersteunen bestaande innovaties bij MKB (andere taal) • Peilen interesse bij bedrijven voor circulaire business cases, mogelijk in samenwerking

met Techport Innovatie Tribe • Concrete projecten en business cases kunnen worden aangejaagd door het opzetten van

een klein praktisch innovatieprogramma. Dat bestaat uit twee onderdelen: o Het onderzoeken van technische en economische haalbaarheid van circulaire

business cases door een commissie van onafhankelijke experts. o Het co-financieren door ESIJ van een beperkt aantal pilotprojecten

Waar mogelijk in combinatie met het voorgestelde uitvoeringsprogramma IJmond Circulair uit 2016.

Is de regionale overheid de logische overheid om hier de lead in te nemen, of moeten we aansluiten, en wat is daarvoor een logisch moment We constateren dat de regionale overheid in verschillende rollen bij de circulaire economie is betrokken:

1. De gemeenten zijn via ODIJ verantwoordelijk als toezichthouder op basis van de Wet Milieubeheer en LAP3. Zij kan als toezichthouder lastig de regie nemen als initiatiefnemer richting bedrijven bij het bevorderen van een circulaire economie. Dat kan feitelijk alleen wanneer dit in regelgeving is verankerd. ODIJ constateert zelf dat voor verdere stappen grotere transparantie in de keten nodig is, een onafhankelijke partij die regie neemt en duidelijker wet- en regelgeving. ODIJ is naast toezichthouder ook initiator, die proactief de kaders biedt waarbinnen ondernemers kunnen handelen.

29

2. ESIJ is gericht om het ondernemersklimaat in de IJmond te verbeteren en ondernemers te ondersteunen. ESIJ heeft daartoe de contacten met het bedrijfsleven en is bijvoorbeeld in voortdurend gesprek met de Ondernemersvereniging IJmond. De rol van ESIJ is om initiatieven op te pakken waar samenwerking met het bedrijfsleven centraal staat. Daarbij kan weliswaar kennis van ODIJ worden ingezet, maar ESIJ kan zich richting ondernemers neutraler opstellen bij projecten en zo nodig ‘bemiddelen’ met de toezichthouder.

In onze visie heeft het dan ook veel meerwaarde als ESIJ en ODIJ gezamenlijk afspraken maken wie welke initiatieven oppakt en verantwoordelijk is voor de voortgang. Een transparante taakverdeling die aansluit bij de verantwoordelijkheden van ESIJ en ODIJ kan in onze ogen zeer effectief (en plezierig) zijn bij het maken van verdere stappen. De afstemming met MRA en provincie komt terug in de aanbevelingen rond het domein economische zaken. Is het domein economische zaken de logische beleidsafdeling om hier actie op te ondernemen. Ja, maar moet wel goed afgestemd worden met de afdelingen milieu en aanbesteding van verschillende overheden. We zien in hoofdlijn vijf mogelijkheden voor ESIJ in relatie tot de circulaire economie:

1. De ESIJ lijkt de logische overheid om bij initiatieven zoals in de vorige paragraaf benoemd het voortouw te nemen. Initiatieven rond de energietransitie en rond afvalverwerking (LAP3) behoren eerder tot het domein van de wettelijk toezichthouder. ESIJ zou zich met name kunnen richten op innovatie in algemene zin en het stimuleren van circulair ontwerpen en circulaire productie in het bijzonder. Zie ook het vijfde punt.

2. ESIJ ontwikkelt in samenspraak met de inkoopafdelingen van de gemeenten beleid om circulair inkopen te stimuleren. Generieke maatregelen lijken hier niet erg effectief, maar het voorbeeld van samenwerking rond concrete projecten, zoals de betonketen kan met beperkte middelen snel resultaat opleveren. ESIJ kan de rol van initiator oppakken, alert zijn op kansen vanuit het eigen bedrijfsleven, of voorbeelden van elders.

3. ESIJ kan aansluiten bij initiatieven van de MRA-regio en provincie. Voorbeelden: o MRA Actieagenda voor Circulaire Economie. Criterium daarbij: is het deelproject

concreet genoeg en is duidelijk wie verantwoordelijk is voor de voortgang. o Initiatief Ruimte voor Regels. Hier werkt de MRA samen met ministerie EZK. In

gesprekken met ondernemers zou dit altijd als optie op tafel moeten liggen. (Bijvoorbeeld instellen regel luwe zone of experimenteerruimte in kader van Landelijk Afvalstoffen Plan)

o Leren van MRA-brede initiatieven voor circulair aanbesteden. 4. ESIJ werkt samen met provincie en maakt daarbij meer gebruik van het provinciaal

instrumentarium. o De provincie Noord-Holland heeft een uitgebreid instrumentarium opgezet rond

energietransitie, circulaire economie, maar ook innovatie van het MKB. Bij provincie Noord-Holland is veel interesse om samenwerking rond deze dossiers te intensiveren, liefst op basis concrete cases. ESIJ zou met haar kennis over bedrijfsleven een verbindende rol kunnen spelen tussen ondernemers en de (vaak veel) betrokken uitvoeringsorganisaties.

30

o Enkele projecten vinden al plaats samen met de provincie, zoals het pilotproject Waarde toekenning aan Stromen (Bestuursplatform NZKG, afdelingen EZ IJmond), GreenBiz en HIRB

5. Voor circulaire business cases met betrekking tot reststromen (afval) is aansluiting bij bestaande regionale initiatieven op een hoger schaalniveau aan te bevelen. Onderdeel daarvan kan zijn dat ESIJ mede-ondertekenaar wordt van de Grondstoffenagenda van het Rijk.

Concreet kunnen er door de ESIJ de volgende stappen worden gezet:

1. Voorlichting over circulair ontwerp organiseren naar bedrijfsleven breed in de IJmond 2. Dialoog opzetten met in dit rapport genoemde bedrijven over concrete mogelijkheden 3. Uitwerken business cases 4. Starten business cases met behulp van innovatie vouchers

Voor de eerste 3 stappen is eenzelfde budget circulaire economie als in 2017 voldoende. Afhankelijk van deze eerste 3 stappen kan ingeschat worden hoeveel interesse er is voor een innovatieregeling. Daarvoor is dan nieuw budget nodig.

31

7 Conclusies1. De circulaire economie is een relatief recent beleidsthema (2013) maar met een mondiale

agenda. 2. De circulaire economie is onderdeel van het wereldwijde streven naar duurzaamheid. 3. Circulaire businessmodellen zijn complex vanwege deze mondiale scope en de veelheid van

bedrijven en overheden die een rol spelen in de supply chain. 4. Circulaire businessmodellen kennen 3 grondslagen: ontwerp, hergebruik van grondstoffen en

materialen bij productie en hergebruik bij einde gebruik. 5. Er is een veelheid aan onderzoeken en beleidsdocumenten op verschillende geografische

schaalniveaus en in verschillende economische sectoren, maar deze blijven veelal beperkt tot voornemens.

6. Uitzonderingen zijn mogelijkheden op lokaal niveau zoals de bouw en biomassa. 7. Lokaal en regionaal beleid is vooral gestuurd vanuit de wettelijke taken uit Wet Milieubeheer

(LAP3). Uitvoering is in IJmond gedelegeerd aan Omgevingsdienst IJmond en (grote bedrijven) NZKG. Voor economisch beleid vanuit ESIJ ligt vooral de kans in een proactieve, verbindende rol naar ondernemers. Dit zal veelal in het verlengde van de reguliere activiteiten liggen

8. Opdrachtgevers en hoofdaannemers spelen een belangrijke rol in het realiseren van de circulaire doelstellingen. ESIJ kan richting inkoopbeleid van gemeenten kansen signaleren en partijen bij elkaar brengen.

9. MKB en regionale overheden hebben een beperkte invloed. Zij zijn meer volgend dan initiërend. Ambachtelijkheid kan een belangrijke randvoorwaarde zijn voor lokale initiatieven. ESIJ kan zich met name aansluiten bij initiatieven van MRA en provincie met het aandragen van concrete cases die uit het eigen ondernemersnetwerk naar voren komen. Met name via de provincie kan vervolgens de noodzakelijke professionele expertise ingezet worden.

10. Samengevat, regionale overheden zoals ESIJ kunnen circulair handelen door: a. Proactief Informatie en voorlichting te bieden aan bedrijven b. Circulariteit, waar mogelijk, als randvoorwaarde mee te nemen in de aanbestedingen c. Goede, gekwalificeerde business cases voor circulariteit te signaleren en te

ondersteunen d. Voorstellen aanbieden en initiatieven te ondersteunen op vlak van infrastructuur

(leidingen, transport, bedrijventerreinen) en regelgeving (inzameling) voor handel, logistiek en transport van reststromen

32

Bijlage1:NetwerkBetonketen

“Netwerk Betonketen” is gestart vanuit een landelijk samenwerkingstraject, waarin ministeries, provincies, Agentschap NL en brancheorganisaties uit de betonindustrie participeerden. Het netwerk wil de kennis en toepassing van secundaire grondstoffen in beton laten toenemen. Uiteindelijk was het resultaat beperkt. Opdrachtgevers vroegen niet om duurzaam beton, opdrachtnemers en leveranciers boden het slechts sporadisch aan. Uiteindelijk is gekozen voor een meer lokale en regionale aanpak, de plaats waar de activiteit plaatsvindt. Vooral in Noord-Brabant hebben gemeenten en provincie de nieuwe aanpak samen met bedrijfsleven opgepakt. Er worden afspraken gemaakt met de gehele lokale en regionale betonketen vanaf de overheid als opdrachtgever van infrastructurele werken tot aan de recycling van beton. De nadruk ligt daarbij op elementverharding en verwijdering (openbare ruimte). Kenmerken van de aanpak:

• Alle materialen die in een gemeente vrijkomen bij sloop worden in diezelfde gemeente hergebruikt

• Gebruik circulair beton daar waar het mag en technisch verantwoord is Dit gebeurt via het aanpassen van de algemene bestekvoorwaarden en afspraken op regionaal niveau om te komen tot een uniform aanbestedingsniveau. Dit geeft duidelijkheid aan alle partijen over de inzet van circulair beton. Centraal staat het ‘Duurzaam Betonketen Moederbestek’ dat gemeenten implementeren in hun eigen bestek. Soms is dit ook bestuurlijk vastgesteld. Opdrachtnemers (aannemers) zijn vooraf geïnformeerd.

Kenmerken van het bestek:

• 50-100% in de keten houden van alle beton dat vrijkomt uit werken; • Voorschrijven van een % secundaire grondstoffen ter vervanging van het primaire

toeslagmateriaal in de nieuwe betontoepassingen (hergebruik/circulariteit) • Voorschrijven van een maximale MKI-waard in de nieuwe betontoepassing. De milieu-

kosten-indicator zoals deze wordt beheerd door de SBK (Stichting Bouwkwaliteit) In Noord-Holland is deze aanpak nog niet van de grond gekomen. Momenteel onderzoekt de provincie Noord-Holland of er draagvlak is voor een gelijke aanpak. Kansen voor IJmond liggen dan in het opzetten van een eigen lokaal/regionale betonketen met als doel vaststellen moederbestek (kan tegen zeer lage kosten).

33

Bijlage2:Bronnen1. Circulaire economie White Paper, Jonker, Stegeman, Faber, december 2016 2. Sustainable development goals United Nations, September 2015 3. Maak de cirkel rond, mededeling EU, December 2015 4. Towards the circular economy, Ellen MacArthur Foundation, 2013 5. Nederland circulair in 2050, september 2016 6. Verkennend onderzoek NL, TNO, 2013 7. Amsterdam Circulair, Metabolics, 2015 8. Circulaire potentie voor Utrecht, TNO, 2016 9. Stromenanalyse Westas, Valley Creators, 2016 10. Circulair Noord-Holland, Metabolics, 2017 11. Grondstofstromen rond Schiphol, Metabolics, in voorbereiding 12. Actie agenda circulaire economie Amsterdam Economic Board, september 2016 13. Ruimtelijk Economische Verkenning: de Circulaire Westas, juni 2017 14. Circulair Noord-Holland, Circular Economy, September 2017 15. We maken het rond, ontwikkelingsperspectief Noord-Holland, 2017 16. Grondstof voor de circulaire economie, Planbureau voor de Leefomgeving, 2016 17. IJmond Circulair, Regionale Visie en Uitvoeringsprogramma, Metabolic, 2016 18. Achtergrondrapportage Kracht van de IJmond, Juli 2016