2018 MEDICINMONITOR MEDICIJN MONITOR ......zoals Alzheimer of kanker, een effectief medicijn hebben....

1

2018 MEDICIJNMONITOR

EDITIE 2018

MEDICIJN MONITOR

MEDICIJN MONITOREDITIE 2018

Circa 83 procent van de nieuwe geneesmiddelen is ontdekt door geneesmiddelenbedrijven.

Nieuwe geneesmiddelen zijn vaak geen gewone pillen meer. Er zijn bijna duizend innovatieve gen- en celtherapieën in ontwikkeling. Ruim de helft daarvan is gericht op kanker.

Nederland geeft aan zorg ongeveer evenveel uit als andere welvarende landen, gemiddeld 4194 euro per hoofd van de bevolking. Dat komt vooral door hoge kosten van tweedelijns-zorg en langdurige zorg.

Ten opzichte van andere welvarende landen geeft Nederland weinig uit aan medicijnen, gemiddeld 376 euro per hoofd van de bevolking.

Hoewel Nederlanders meer medicijnen zijn gaan gebruiken, is de omzet van geneesmidde-lenbedrijven in Nederland al jaren vrij stabiel: rond de vijf miljard euro.

De totale rijksuitgaven aan geneesmiddelen lagen in 2017 rond de 7 miljard euro. Dat komt door de kosten van apothekers, groothandel en BTW.

Nederlandse patiënten hebben relatief snel toegang tot nieuwe medicijnen, in vergelijking met andere Europese landen. In Nederland duurt dit gemiddeld 228 dagen na de registratie.

Als de overheid gaat onderhandelen over de prijs van een nieuw geneesmiddel en daarvoor een financieel arrangement sluit, duurt het gemiddeld 506 dagen voordat het middel beschikbaar is voor een patiënt.

De vijfjaarsoverleving bij kanker blijft stijgen en ligt nu op 64 procent.

Nederland is wereldwijd het land waar de minste antibiotica wordt verstrekt.

OPVALLENDE KENGETALLEN

8

45

52

20

24

25

27

34

38

40

Eén plaatje met cijfers zegt soms meer dan duizend woorden. Dat geldt zeker voor de grafieken en tabellen in deze MedicijnMonitor. Wat mij bijvoorbeeld meteen opviel toen ik deze uitgave bekeek, was hoe goed Nederland het doet in Europa!

Zo geven we per inwoner veel minder uit aan geneesmiddelen dan de gemiddelde Europeaan. Ons land staat al jaren op nummer één in Europa als het gaat om kwaliteit van zorg, weten we dankzij de Euro Health Consumer Index. In de categorie geneesmiddelen van die index scoorde Nederland afgelopen jaar 89 van de 100 punten; goed voor een gedeelde eerste plaats met Duitsland.

Nieuwe medicijnen zijn in Nederland meestal snel beschikbaar voor de patiënt. Gemiddeld duurt het na de registratie 228 dagen voordat een geneesmiddel wordt vergoed via de zorgver-zekering en beschikbaar is. In de meeste Europese landen duurt dat aanzienlijk langer, blijkt uit het overzicht op pagina 38. In veel buurlanden wordt overigens slechts de helft van alle gere-gistreerde medicijnen vergoed, maar in Nederland is dat 71 procent. Ook dat is gunstig voor de patiënt.

Zo is er meer om trots op te zijn, ook als we alleen naar Nederland kijken. De vijfjaarsoverleving van kanker is bijvoorbeeld de afgelopen twintig jaar gestegen van 52 naar 64 procent. En er overlijden veel minder mensen aan diabetes dan vijftien jaar geleden. Medicijnen leveren een belangrijke bijdrage aan al deze verbeteringen.

Toch is er nog veel werk te doen. Daarom geven we niet op totdat we voor ernstige ziektes, zoals Alzheimer of kanker, een effectief medicijn hebben. Ook blijven wij ons inzetten voor de veiligheid van geneesmiddelen. Er worden bijvoorbeeld steeds meer vervalste geneesmiddelen aangeboden, vooral online. En duurzame betaalbaarheid van alle mooie innovaties blijft natuur-lijk een belangrijk aandachtspunt.

Tot slot gaan we samen met de overheid manieren zoeken om geneesmiddelenontwikkeling te versnellen, op een veilige en verantwoorde manier. Dat is voor veel patiënten van groot belang, soms zelfs van levensbelang. Want achter elk cijfer schuilen mensen, met een goede of minder goede kwaliteit van leven. Daar zijn we ons zeer van bewust.

Gerard Schouwdirecteur Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen

VOORWOORD

5

MEDICIJNEN VOOR MORGEN7 DUURZAAM BETAALBARE ZORG23BETER LEVEN43ZIEKTEGEBIEDEN60

INHOUD

7

2018 MEDICIJNMONITOR

MEDICIJNMONITOR 2017

Bij de ontwikkeling van nieuwe medicijnen zijn veel partijen betrokken. Ongeveer 83 procent van de geneesmiddelen wordt ontdekt door geneesmiddelenbedrijven en 17 procent in samenwerking met universiteiten en academische centra. Geneesmiddelenbedrijven brengen nieuwe geneesmiddelen vervolgens op de markt, zodat patiënten ze kunnen gebruiken. Vergeleken met andere sectoren is de geneesmiddelensector de bedrijfstak die het grootste deel van zijn omzet in onderzoek herinvesteert.

Zodra een mogelijke werkzame stof voor een nieuw geneesmiddel wordt ontdekt, vraagt de onderzoeker patent aan. Tijdens de octrooiperiode van twintig jaar is de vinding beschermd. Gedurende zo’n twaalf jaar wordt het mogelijke nieuwe geneesmiddel uitgebreid getest op werkzaamheid en veiligheid. Na deze kostbare ontwikkelfase heeft het geneesmiddelenbedrijf nog zo’n acht jaar om de hoge investeringen terug te verdienen. Na het aflopen van deze periode mogen andere aanbieders het middel ook maken en daalt door de toegenomen concurrentie vaak de prijs. Berekeningen laten zien dat door octrooien die in de periode 2016-2021 verlopen, de kosten voor bestaande geneesmiddelen met ongeveer 500 miljoen euro zullen afnemen. In het ontwikkelproces valt er ook door vermindering van regeldruk nog veel geld en tijd te besparen. Door lagere regeldruk zouden bedrijven ongeveer één miljoen euro kosten per ge-neesmiddel kunnen besparen, en geneesmiddelen zouden ongeveer één jaar eerder beschikbaar kunnen zijn voor patiënten.

In 2017 liepen er wereldwijd 24.000 klinische onderzoeken naar geneesmiddelen. Geneesmiddelenbedrijven werken hard aan oplossingen voor zeldzame ziekten, er komen veel nieuwe biologische geneesmiddelen en geneesmiddelen op basis van de nieuwste technologieën, zoals immunotherapie en gentherapie. De afgelopen jaren zijn steeds meer nieuwe, hoopgevende medicijnen toegelaten, in 2017 waren dat er 92.

MEDICIJNEN VOOR MORGEN

MEDICIJNEN VOOR MORGEN

Wie ontdekken innovatieve geneesmiddelen?

Wie brengen geneesmiddelen naar de markt?

Octrooi doorloop

Geld dat vrijkomt door octrooiverloop

Regeldruk verminderen

Top 5 investeringen in R&D

Klinische onderzoeken

Zeldzame ziekten zijn niet zeldzaam

Weesgeneesmiddelen

Weesgeneesmiddelen in ontwikkeling

Biologische geneesmiddelen in ontwikkeling

Nieuwe generatie geneesmiddelen, ATMP’s

Aantal geneesmiddelen

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

20

21

98

MEDICIJNMONITOR 2018 2018 MEDICIJNMONITOR

Bron: Nature februari 2014, artikel Where do new medicines originate from in the EU, door Lincker, Ziogas, Carr, Porta, Eichler (EMA) Bron: Nature februari 2014, artikel Where do new medicines originate from in the EU, door Lincker, Ziogas, Carr, Porta, Eichler (EMA)

De publieke en de private sector zetten zich samen in voor de ontwikkeling van nieuwe genees-middelen. Het begint allemaal bij het ontdekken van moleculen die uiteindelijk een genees-middel kunnen worden. Dit onderzoek vindt plaats op universiteiten en universitaire medische centra en wordt gefinancierd door de overheid, fondsen, of geneesmiddelenbedrijven. Ook het bedrijfsleven voert veel onderzoek uit naar nieuwe geneesmiddelen. Het merendeel (83 procent) van de geneesmiddelen is ontdekt door geneesmiddelenbedrijven.

Alleen de beste geneesmiddelen bereiken de patiënt. Voordat een uitvinding een veilig genees-middel is, is het uitgebreid onderzocht en getest. Dat maakt de ontwikkeling van geneesmidde-len langdurig, risicovol en daarom ook kostbaar. Hiervoor zijn flinke investeringen nodig. Publie-ke organisaties hebben vaak niet de mogelijkheden om die risicovolle investeringen te maken. Het zijn geneesmiddelenbedrijven die uiteindelijk de geneesmiddelen bij de patiënt brengen.

WIE ONTDEKKEN INNOVATIEVE GENEESMIDDELEN? GENEESMIDDELENBEDRIJVEN BRENGEN DE MEDICIJNEN OP DE MARKTGENEESMIDDELENBEDRIJVEN ONTDEKKEN HET MERENDEEL VAN DE NIEUWE MEDICIJNEN.

HIERBIJ WERKEN ZE SAMEN MET ZOWEL ANDERE BEDRIJVEN ALS MET PUBLIEKE ORGANISATIES

Publiek (universiteiten, umc’s)

en publiek-private samenwerking

Privaat-private samenwerking

Bedrijfsleven groot

Bedrijfsleven middelgroot

Bedrijfsleven MKB

7%

17%

27% 21%

28%

Bedrijfsleven MKB

Bedrijfsleven groot

Bedrijfsleven middelgroot

13%

28% 59%

87% VAN DE TUSSEN 2010 EN 2012 DOOR DE EMA GOEDGEKEURDE MEDICIJNEN WERD OP DE MARKT GEBRACHT DOOR GROTE EN MIDDELGROTE BEDIJVEN EN 13% DOOR HET MKB

1110


Bron: Van Gool, 2016

Octrooien zijn het hart van de innovatieve geneesmiddelensector. Op twee manieren jagen octrooien innovatie aan: ze beschermen de hoge investeringen die nodig zijn voor het intensieve onderzoekstraject naar een nieuw geneesmiddel. En door die bescherming kan het bedrijf de kennis openbaar maken, wat andere onderzoekers weer kan inspireren.Zodra een potentieel nieuw geneesmiddel is ontdekt, wordt een octrooi aangevraagd. Vanaf dan is het patent twintig jaar geldig. Als het patent is verlopen kunnen andere bedrijven het genees-middel namaken en dan daalt de prijs van het geneesmiddel vaak aanzienlijk. Tijdens de hele octrooiperiode kunnen bedrijven natuurlijk ook een ander geneesmiddel voor dezelfde aandoe-ning ontwikkelen. In werkelijkheid is de ‘echte’ octrooiperiode daardoor vaak maar enkele jaren.

OCTROOI DOORLOOPDE GEMIDDELDE DUUR IN JAREN VAN DE ONTWIKKELINGS- EN OCTROOIPERIODE VAN EEN GENEESMIDDEL

200

10JAAR

2JAAR

8JAAR

5JAAR

Molecuul ontdekt, octrooi aangevraagd

Na ongeveer 10 jaar onderzoek duurt het nog zo’n 2 jaar voor-dat het medicijn is geregistreerd en de vergoed-ing is vastge-legd

Na ongeveer 12 jaar is het medicijn beschikbaar voor de patiënt

Het genees -middel en - bedrijf heeft nog 8 jaar om de investeringen terug te verdienen voordat het octrooi afloopt

Preklinisch onderzoek

Klinisch onderzoek

Registratie & vergoeding

Resterende octrooiperiode

Aanvullend Beschermend

Certificaat (ABC)

Octrooi-expiratie

Bron: IQVIA patent exclusivity database, 2017, Farminform 2017, berekeningen door Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen

De omzet van de geneesmiddelensector is de afgelopen tien jaar vrijwel stabiel gebleven. Dit komt onder andere door het verlopen van octrooien. Nadat de octrooiperiode van een genees-middel is afgelopen, mogen andere bedrijven het geneesmiddel namaken. Deze bedrijven gaan vervolgens met elkaar concurreren. Hierdoor daalt de prijs aanzienlijk en worden de kosten aan geneesmiddelen ook veel lager. Deze berekening geeft een beeld van wat het effect is van de concurrentie na octrooiverloop: door de octrooien die in de periode van 2016-2021 verlopen, nemen de kosten van bestaande geneesmiddelen met bijna 500 miljoen euro af. De besparingen die door octrooiverloop worden gerealiseerd, kunnen gebruikt worden om de kosten van nieuwe geneesmiddelen te betalen.

GELD DAT VRIJKOMT DOORDAT OCTROOIEN VERLOPENNAAR VERWACHTING VALT ER IN 2021 DOOR OCTROOIVERLOOP ONGEVEER 500 MILJOEN EURO VRIJ

€ 0

€ 100

€ 50

€ 150

€ 250

€ 350

€ 200

€ 300

€ 500

€ 450

€ 400

20182017 2019 2020 2021

Vrijvallend geld in miljoenen euro’s

Totaal

Extramuraal

Intramuraal

Uitgelicht zijn de geneesmiddelen waarvan het octrooi tussen 2016 en 2021 verloopt. Er is gerekend met de omzet van 2017 op jaarbasis van deze geneesmiddelen (apotheekinkoopprijs).De omzetdaling is naar rato en cumulatief berekend.

1312


Bron: The 2017 EU Industrial R&D Investment Scoreboard, European Commission

Geneesmiddelenbedrijven investeren onophoudelijk in onderzoek naar nieuwe geneesmid-delen. Van alle sectoren is de geneesmiddelenindustrie de sector die het grootste deel van zijn omzet herinvesteert in onderzoek en ontwikkeling (R&D).

TOP 5 INVESTERINGEN VAN DE EIGEN OMZET IN R&D, WERELDWIJD

1 Gezondheidsindustrie

(farmaceutische bedrijven en

biotechnologie)

2 IT hardware

3 Software

4 Auto-industrie

5 Luchtverkeer en defensie

13,5% 11,2% 11,0% 5,0% 4,5%

Bronnen: Actal/KPMG, ‘Onderzoek regeldruk geneesmiddelen’ & ‘Vervolgonderzoek regeldruk toelating vergoedingenstelsel’ 2015

Door onnodige regeldruk bij de registratie en vergoeding van een nieuw geneesmiddel te verminderen, kunnen nieuwe geneesmiddelen een jaar eerder op de markt komen. Dit kan een miljoen euro per geneesmiddel besparen.

MINDER REGELS: LAGERE KOSTEN EN SNELLER TOEGANG TOT NIEUWE GENEESMIDDELEN

Klinisch onderzoek

Registratie Post-registratieHet sneller toelaten van geneesmiddelen tot het vergoedingsstelsel betekent een besparing die kan oplopen tot 1.000.000 euro per geneesmiddel.

Afstemming met Zorg- instituut en departement 2 - 6 weken

Inhoudelijke beoorde-ling zorgverzekeraars 4 maanden

Onnodig opstellen register € 400.000 - 800.000

Toelating tot GVS2 weken

Onnodig opstellen beoordelingsdossier € 70.000 - 200.000

Aanvraag voorwaarde- lijke toelating 6 maanden

Ontwikkeling Intramuraal Extramuraal Effect

De totale doorlooptijd van een registratie en klinisch onderzoek kan 12-13 maanden sneller. Dit heeft een substantieel effect op het verlagen van de ontwik-kelingskosten en daarmee op de prijs van nieuwe ge-neesmiddelen.

1514


MEER DAN 6.000 VERSCHILLENDE ZIEKTES IN TOTAAL

1 MILJOEN NEDERLANDERS MET EEN ZELDZAME AANDOENING

80% VAN DEZE ZIEKTES ZIJN ERFELIJK BEPAALD

ZELDZAME ZIEKTEN ZIJN NIET ZELDZAAM

Men spreekt van een zeldzame ziekte, als minder dan 1 op de 2.000 mensen de aandoening heeft. Per zeldzame ziekte zijn er in Nederland vaak maar een paar honderd tot duizend patiënten. Er zijn ongeveer 6.000 zeldzame aandoeningen bekend. Dat betekent dat, als je al deze patiënten bij elkaar optelt, zeldzame ziektes helemaal niet zeldzaam zijn. Ongeveer één miljoen Nederlanders, 6 procent van de bevolking, heeft een zeldzame aandoening.

Bron: Analysis Group, The Biopharmaceutical Pipeline, 2017

Onderzoekers speuren continu naar geneesmiddelen tegen ziektes waarvan we de strijd nu nog verliezen. Het is een wereldwijde zoektocht: in 2017 liepen in totaal ruim 24.000 onderzoeken naar nieuwe geneesmiddelen. Daarvan zijn bijna 15.000 projecten nog in de preklinische fase, maar 10.000 projecten zijn al in de klinische fase of wachten op registratie en vergoeding. Tij-dens de ontwikkeling vallen nog veel potentiële geneesmiddelen af, zodat alleen de geneesmid-delen met de beste werkzaamheid en veiligheid op de markt komen. Driekwart van de genees-middelen die in 2017 in ontwikkeling waren, hebben een volledig nieuwe werking.

WERELDWIJD 24.000 (PRE)KLINISCHE ONDERZOEKEN74% VAN DE PRODUCTEN IN DE FASE KLINISCH ONDERZOEK ZIJN PRODUCTEN MET EEN VOLLEDIG NIEUWE WERKING

Preklinisch onderzoek

FASE 1 FASE 3FASE 2

Klinisch onderzoek

Registratie & vergoeding

14.863projecten

3.723projecten

4.424projecten

1.257projecten 122

projecten

waarvan 3.205 een nieuwe

werking

waarvan 54 een nieuwe werking

waarvan 3.073 een nieuwe

werking

waarvan 671 een nieuwe

werking

Bron: Zeldzame Ziekten Fonds, 2018

1716


Bron: orphanet report series, 2018 Bron: EMA, 2018

Een weesgeneesmiddel of ‘orphan drug’ is een medicijn voor een ziekte die zeldzaam is. Tot nu toe zijn er ruim honderd weesgeneesmiddelen ontwikkeld. Daarvan waren de meeste voor oncologische (44) en immunologische aandoeningen (18). Dat is goed nieuws voor patiënten met deze aandoeningen. Toch zijn er nog veel zeldzame ziektes waarvoor nog geen oplossing is gevonden. Er zijn meer dan zesduizend zeldzame aandoeningen. De geneesmiddelensector gaat daarom onvermoeid door met de ontwikkeling van weesgeneesmiddelen.

Er zijn nu honderden middelen in onderzoek tegen zeldzame ziektes. Dat klinkt makkelijker dan het is: onderzoek naar zeldzame ziekten is vaak lastig om uit te voeren. Een weesgeneesmiddel wordt ontwikkeld voor een kleine groep patiënten waardoor het moeilijker is een representatief onderzoek op te zetten. Het aantal patiënten dat voor een eventueel medicijn in aanmerking komt is klein en de investeringen zijn hoog. Toch blijft dit onderzoek hard nodig. Daarom stimu-leren overheden wereldwijd de ontwikkeling van nieuwe weesgeneesmiddelen.

WEESGENEESMIDDELEN PER INDICATIEGEBIED HONDERDEN WEESGENEESMIDDELEN IN ONDERZOEKSFASEIN TOTAAL ZIJN ER TOT EN MET DIT JAAR 102 WEESGENEES MIDDELEN OP DE EUROPESE MARKT VERSCHENEN

1.971 MEDICIJNEN IN DE ONDERZOEKSFASE KREGEN SINDS 2000 IN EUROPA EEN ‘AANWIJZING TOT WEESGENEESMIDDEL’

Oncologie en immunologie 44Spijsverteringssysteem 18

Bloed en bloedvormende organen 5

Anti-infectiva 8

Cardiovasculair systeem 5

Zintuigstelsel 3Hormonale preparaten 3

Zenuwstelsel 8

Overige 3Huidaandoeningen

Ademhalingssysteem 2Spier- en skeletsysteem 1

102

WEESGENEES-MIDDELEN

TOTAAL

2

220

2016

348364

500

759

2000-2005

2006-2010

1.971MEDICIJNEN IN DE TESTFASE SINDS HET JAAR 2000

144

2017

2011-2015

1918


Bron: PhRMA, 2017

We weten steeds meer over het menselijk lichaam en over ziektes. Ook worden technologieën steeds geavanceerder. Door deze ontwikkelingen kunnen we geneesmiddelen maken, die een eeuw geleden ondenkbaar waren, zoals biologische geneesmiddelen. Biologische geneesmid-delen zijn geneesmiddelen waarvan de werkzame stof afkomstig is van een levend organisme, zoals bacteriën, of dierlijke of menselijke cellen. De biotechnologie heeft tot een revolutie in de geneeskunde geleid. Een revolutie waar we vandaag de dag nog middenin zitten. In 2017 waren er bijna drieduizend biologische geneesmiddelen in ontwikkeling.

STEEDS MEER BIOLOGISCHE GENEESMIDDELEN IN ONTWIKKELING

Kanker

Hart- en vaatziekten

Neurologische aandoeningen

Mentale stoornissen

Zeldzame ziekten

Diabetes-gerelateerde aandoeningen

Auto-immuun ziekten

Ziekte van Alzheimer 77

135

171

190

311

566

420

836

Aantallen biologische geneesmiddelen in ontwikkeling naar aandoening

NANO-PIL BRENGT MEDICIJN OP SPECIFIEKE PLEK IN HET LICHAAM

2120


946 GEN- EN CELTHERAPIEËN IN ONTWIKKELING, OOK WEL ATMP’S (ADVANCED THERAPY MEDICINAL PRODUCTS) GENOEMD

Bron: Informa, 2017

NIEUWE GENERATIE GENEESMIDDELEN IN ONTWIKKELING

Oncologie

Immunologie & afweersysteem

Overig

Zenuwstelsel

Bloed

Oren

Metabolisme en genetisch

Geslachtsorganen

Cardiovasculair

Ogen

Lymfestelsel

Spier- en skeletsysteem

Spijsverteringsysteem

Huidaandoeningen

Ademhalingstelsel

Anti-infectiva

497

37

10

62

32

3

40

16

81

35

8

49

22

2

37

15

946

GEN- EN CELTHERAPIEËN IN

ONTWIKKELING

Nieuwe medicijnen zijn allang geen gewone pillen meer, maar complexe en gerichte behande-lingen op maat. Wereldwijd zijn er allerlei nieuwe soorten therapieën in ontwikkeling die een nieuwe definitie van een geneesmiddel geven. Zo waren er in 2017 in totaal 946 gen- en celthe-rapieën in ontwikkeling, vooral voor kanker. De nieuwe generatie geneesmiddelen zijn ook steeds vaker therapieën met monoclonale antilichamen, of een DNA- of RNA-therapie. Deze nieuwe soorten therapieën zijn in veel opzichten anders dan ‘gewone’ geneesmiddelen. Door deze ‘reparerende’ medicijnen, zoals gentherapie, heeft een patiënt jaren, misschien zelfs decennia, geen andere behandeling meer nodig voor zijn ziekte. Dat is geweldig nieuws, maar roept ook allerlei vragen op over de toelating en vergoeding van deze nieuwe behandelingen. Door nu al dit soort vraagstukken te bespreken, kunnen deze innovatieve therapieën patiënten ook echt helpen zodra ze beschikbaar zijn.

Bron: European Medicines Agency (EMA), 2018

In de afgelopen twintig jaar is het aantal geneesmiddelen dat voor de Europese markt is goed-gekeurd, toegenomen. In 2017 zijn er 92 geneesmiddelen goedgekeurd door het Europese Medicijn Agentschap (EMA). De EMA beoordeelt nieuwe geneesmiddelen op werkzaamheid en veiligheid, zodat alleen de beste geneesmiddelen op de markt komen. In 2017 is bekendgemaakt dat de EMA verhuist van Londen naar Amsterdam. De komst van de EMA is positief nieuws voor de bedrijven die in Nederland geneesmiddelen ontwikkelen, en maakt het aantrekkelijk voor andere bedrijven om dat ook te doen. De EMA kan zo als magneet werken voor innovatie in Nederland.

AANTAL GENEESMIDDELEN GOEDGEKEURD DOOR DE EMA

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

In de afgelopen 20 jaar goedgekeurd door de Europese toezichthouder

25

41

26

42

3239

24

34

24

5158

66

117

51

87

57

81 82

93

81

90

100

110

0

10

20

30

50

60

70

80

40

120

2016

92

2017

2322


Er is steeds meer mogelijk in de zorg. Door nieuwe technologieën en betere behandelingen leven we steeds langer en neemt de kwaliteit van ons leven toe. Deze goede zorg heeft ook een prijs. We geven in Nederland relatief veel uit aan zorg; jaarlijks bijna 4.200 euro per inwoner. Dat is ongeveer net zo veel als in andere landen met een hoog inkomen.En dat bedrag blijft groeien. Dat komt niet omdat we steeds meer geld uitgeven aan geneesmid-delen. Sterker nog, we geven per Nederlander relatief weinig uit aan medicijnen. De uitgaven aan geneesmiddelen zijn al jaren vrijwel stabiel ten opzichte van de totale zorgkosten, die elk jaar met miljarden stijgen. Zo gaven we in 2017 ruim 73 miljard euro uit aan gezondheidszorg, in 2018 loopt dat naar verwachting verder op naar 78 miljard. De medicijnkosten liggen de laatste tien jaar rond de 5 miljard, dat is maar 7 procent van het zorgbudget. Ook binnen de ziekenhuizen is het aandeel van geneesmiddelen in de totale kosten beperkt. Daar zien we wel een toename in de kosten, waar ze in de apotheken dalen. De stijging van kos-ten komt vooral door de toename in de hoeveelheid geneesmiddelen die worden voorgeschreven. Dat betekent dat de gemiddelde prijs van geneesmiddelen vrijwel niet is veranderd. Vooral bij generieke geneesmiddelen is dat goed zichtbaar: de omzet van generieke geneesmiddelen neemt af, terwijl het volume toeneemt. Tegenover de kosten staan ook economische opbrengsten.

In Nederland hebben patiënten relatief snel toegang tot nieuwe geneesmiddelen en de meeste in Europa geregistreerde geneesmiddelen zijn in Nederland beschikbaar. Wel duurt het twee keer zo lang voordat patiënten de beschikking hebben over nieuwe geneesmiddelen die vallen onder financiële arrangementen. Ook worden nieuwe geneesmiddelen minder vaak voorgeschreven.

DUURZAAM BETAALBARE ZORG

DUURZAAM BETAALBARE ZORG

Kosten zorg

Kosten geneesmiddelen

Omzet geneesmiddelen relatief stabiel

Aandeel geneesmiddelen in ziekenhuisbudget

Omzet geneesmiddelen

Volume geneesmiddelen

Ontwikkeling omzet geneesmiddelen

Ontwikkeling volume geneesmiddelen

Waaruit bestaan de rijksuitgaven geneesmiddelen?

Tegen de trend: gemiddelde prijzen geneesmiddelen dalen

Economische footprint

Van handelsvergunning tot patiënt

Beschikbaarheid van medicijnen

Geneesmiddelen met financiële arrangementen

Nieuwste geneesmiddelen minder voorgeschreven

27

25

24

28

30

31

32

33

34

36

37

38

39

40

41

2524


Bron: Journal of the American Medical Association: Healthcare spending in the United States and other high-income countries (2017) Bron: Journal of the American Medical Association: Healthcare spending in the United States and other high-income countries (2017)

Nederland staat garant voor goede zorg. We geven in Nederland ongeveer evenveel uit aan de gezondheidszorg als andere landen met een hoog inkomen: jaarlijks is dat 4.194 euro per inwoner. Dat is ongeveer 10,5 procent van het bruto nationaal product. Dat is iets lager dan het gemiddelde in landen met een hoog inkomen: daar wordt gemiddeld 4.369 euro per inwoner uitgegeven aan zorg, wat in deze landen gemiddeld 11,5 procent is van het bruto nationaal product.

We geven in Nederland weinig geld uit aan geneesmiddelen ten opzichte van andere landen met een hoog inkomen. Per hoofd van de bevolking is dat in Nederland jaarlijks ongeveer 376 euro. Dat is ruim onder het gemiddelde van jaarlijks 604 euro per inwoner in landen met een hoog inkomen.

KOSTEN ZORG PER HOOFD VAN DE BEVOLKING KOSTEN GENEESMIDDELEN PER HOOFD VAN DE BEVOLKING

Japan

Canad

a

Frankrijk

Verenigd

Ko

ninkrijk

Australië

Duitsland

Nederland

Gem

iddelde

Zwitserland

Dene m

arken

Zwed

en

Verenigd

e Staten

2.723

3.7424.369

3.005

4.194

5.489

2.952

4.178

5.472

3.513

5.211

7.582

8.000

7.000

6.000

3.000

2.000

1.000

5.000

4.000

0

Kosten zorg (Euro GIP/capita)

Zwed

en

Duitsland

Australië

Nederland

Canad

a

Dene m

arken

Frankrijk

Gem

iddelde

Japan

Verenigd

Ko

ninkrijk

Zwitserland

Verenigd

e Staten

376

538628

456

562

757

452544

675

494

604

1.1631.200

1.000

1.100

900

800

700

600

300

200

100

500

400

0

Kosten geneesmiddelen (Euro GIP/capita)

2726


Bron: Rijksbegroting 2018; Farminform 2018

De afgelopen tien jaar is het bruto budgettair kader zorg (BKZ) gestegen van 50,1 miljard naar 73,5 miljard euro in 2017. In vergelijking met de totale zorgkosten, is de omzet van de genees-middelensector relatief weinig gestegen: in 2017 was de bruto omzet van de sector 5,3 miljard euro. In 2010 was deze 4,9 miljard euro (exclusief apothekerskosten en BTW). Receptgenees-middelen maken dus een steeds kleiner deel uit van de totale zorgkosten.

OMZET GENEESMIDDELEN RELATIEF STABIEL

Omzet receptgeneesmiddelenTotale zorgkosten (BKZ)

80

70

60

50

40

30

20

10

0201620132010 201520122009 2014201120082007 2017

Zorgkosten in miljarden euro

73,5

5,3

2928


Bron: Rijksbegroting 2018, Farminform 2018

Er is steeds meer mogelijk in de gezondheidszorg door nieuwe technologieën. Deze complexe zorg wordt steeds vaker verleend in ziekenhuizen. Bovendien leven we steeds langer door deze betere zorg. De kosten aan medisch-specialistische zorg worden daardoor ook steeds hoger. In 2007 waren de ziekenhuiskosten nog 15,7 miljard euro. In 2017 zijn deze kosten gestegen tot 24 miljard euro. De kosten aan geneesmiddelen in de ziekenhuizen zijn in dezelfde periode ook gestegen; van 0,9 miljard naar 2,4 miljard euro. Dit komt doordat nieuwe geneesmiddelen steeds vaker in het ziekenhuis worden toegediend. Daarnaast zijn sinds 2012 veel ‘dure’ genees-middelen overgeheveld van de openbare apotheken naar het ziekenhuisbudget. Die overheveling verklaart 0,9 miljard euro (59 procent) van de totale groei van 1,5 miljard. Uiteindelijk geeft een ziekenhuis 10 procent van haar kosten uit aan geneesmiddelen, en gaat 90 procent naar andere zaken zoals nieuwe technologieën.

AANDEEL GENEESMIDDELEN IN ZIEKENHUISKOSTEN BEPERKT

5

10

15

20

25

02000 20092004 20152002 20122006 20112001 20102005 2016 20172003 20142007 20132008

Zorgkosten in miljarden euro

Totale budget ziekenhuizen

Omzet van in het ziekenhuis toegediende receptgeneesmiddelen

De omzet aan intramurale geneesmiddelen is gebaseerd op de inkoopprijzen van de apotheek. De uiteindelijke prijs die het ziekenhuis betaalt, komt tot stand na onderhandelingen met veldpartijen.

24

2,4

3130


Bron: Farminform 2018 Bron: Farminform, 2018

De omzet van de totale markt van receptgeneesmiddelen is in de afgelopen tien jaar licht geste-gen. De veranderingen zijn met name verschuivingen: de omzet van in het ziekenhuis verstrekte geneesmiddelen (intramuraal) is gestegen tot 2,4 miljard euro in 2017. De omzet van door de openbare apotheek verstrekte geneesmiddelen (extramuraal) is gedaald naar 2,9 miljard euro in 2017. Dit komt omdat in de periode 2011-2013 dure geneesmiddelen zijn overgeheveld van de openbare apotheek naar het ziekenhuisbudget. Ook worden nieuwe geneesmiddelen, die bij introductie soms relatief kostbaar zijn, steeds vaker in het ziekenhuis toegediend.

De hoeveelheid geneesmiddelen die worden voorgeschreven is in tien jaar gestegen. In 2017 werden er in totaal 9,2 miljard standaard-dagdoseringen toegediend. Dat is een maat om de ge-middelde hoeveelheid doseringen die een patiënt per dag nodig heeft, vast te stellen. De meeste daarvan worden door de openbare apotheek verstrekt, en maar een klein deel in het ziekenhuis. Nieuwe geneesmiddelen worden steeds vaker in het ziekenhuis toegediend, maar voor steeds kleinere patiëntaantallen. Het volume van intramurale geneesmiddelen is daardoor nagenoeg gelijk gebleven.

OMZET GENEESMIDDELEN IN ZIEKENHUIZEN EN DAARBUITEN

VOLUME GENEESMIDDELEN IN ZIEKENHUIZEN EN DAARBUITEN

6

5

3

2

1

4

0

Extramurale omzet

geneesmiddelenin euro’s

Extramuraal volume

geneesmiddelen

Intramurale omzet geneesmiddelen

in euro’sIntramuraal

volume geneesmiddelen

Totale omzet (apotheekinkoopprijzen) geneesmiddelen in miljarden euro’s

Totaal volume geneesmiddelen in miljarden standaard-dagdoseringen

2007 2008 2011 2012 20152009 2010 2013 2014 2016 2017

10

5

6

7

8

9

3

2

1

4

02007 2008 2011 2012 20152009 2010 2013 2014 2016 2017

De echte marktprijs komt tot stand na onderhandelingen tussen overheid en/of veldpartijen.

5,3

2,9

2,4

9,28,8

0,3

3332


Bron: Farminform, 2018 Bron: Farminform, 2018

De omzet van receptgeneesmiddelen ligt al jaren rond de 5,3 miljard euro. Het merendeel van de omzet is van merkgeneesmiddelen (specialité) en biosimilars: in 2017 ongeveer 4,5 miljard euro. De generieke geneesmiddelen hadden in 2017 ongeveer 900 miljoen euro omzet. Biosi-milars vallen onder specialité, omdat ze niet exact hetzelfde zijn als de biologische geneesmid-delen die ze vervangen.

De hoeveelheid geneesmiddelen die worden verkocht, is de afgelopen tien jaar onafgebroken gestegen. Het totaal aantal doseringen steeg in 2017 naar 9,2 miljard. Daarvan was het grootste aandeel generieke geneesmiddelen. Deze zijn gestegen naar 6,8 miljard standaard-dagdoserin-gen. De verkoop van merkgeneesmiddelen (specialité) en biosimilars daalde in 2017 naar 2,4 miljard standaard-dagdoseringen.

ONTWIKKELING OMZET GENEESMIDDELEN IN NEDERLAND

ONTWIKKELING VOLUME GENEESMIDDELEN IN NEDERLAND

Omzet totaal

Volume totaal

Omzet generiek

Volumegeneriek

Omzet specialité en biosimilars

Volume specialité en biosimilars

20172007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 20160

2

1

4

3

6

5

Ontwikkeling omzet geneesmiddelen (apotheekinkoopprijzen) in miljarden euro’s

0

4

2

8

6

10

20172007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Ontwikkeling in miljarden standaard-dagdoseringen

9,25,3

4,5

0,9

6,8

2,4

3534


Bron: Farminform, 2018; Stichting Farmaceutische Kengetallen, 2017

De Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen gaat in haar berekeningen uit van de lijstprijzen van geneesmiddelen. De lijstprijzen zijn openbaar en bestaan uit de omzet van de geneesmiddelenbedrijven en de omzet van de groothandels. In 2017 bedroegen deze 5,3 miljard euro, 7 procent van de totale zorguitgaven. De uitgaven aan geneesmiddelen inclusief apothekersmarges enBTW zijn 7 miljard euro (10 procent). In werkelijkheid zijn de kosten van de geneesmiddelen-bedrijven lager. Verzekeraars, ziekenhuizen, apotheken en soms de overheid zelf onderhandelennamelijk met de fabrikant over de prijs van een geneesmiddel. Dit bevordert concurrentie enverlaagt de kosten van geneesmiddelen.

WAARUIT BESTAAN DE RIJKSUITGAVEN AAN GENEESMIDDELEN?

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Uitgaven in miljarden euro’s

6

6,5

7

3

4

4,5

5

5,5

3,5

7,5

Fabrikant Groothandel Apotheek Overheid (6% BTW)

7,00,4

0,6

4,7

1,3

5,3

3736


Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen 2017, CBS 2018 Bron: PwC Economische footprint Nederlandse geneesmiddelensector, 2017

In Nederland is de omzet van de geneesmiddelensector weinig gestegen ten opzichte van het volume. Dat betekent dat de gemiddelde prijs van geneesmiddelen weinig tot niet is veranderd. In de afgelopen twintig is de gemiddelde prijs dan ook vrijwel constant gebleven.Het versterken van de marktwerking, zoals bijvoorbeeld door het preferentiebeleid, heeft ertoe geleid dat de prijzen van geneesmiddelen sterk dalen zodra er concurrentie op de markt komt. Daardoor kunnen nieuwe geneesmiddelen, die soms relatief kostbaar zijn wanneer ze op de markt verschijnen, betaald worden met de besparingen.

Nederland is één van de weinige plaatsen op de wereld met zoveel bedrijvigheid in de genees-middelenontwikkeling, op zo’n kleine oppervlakte. Binnen een straal van 120 kilometer liggen 2.500 geneesmiddelenbedrijven, waarvan 420 zich richten op onderzoek en ontwikkeling naar geneesmiddelen. In totaal werken er 65.000 mensen in Nederland in de geneesmiddelensector. Hiervan hou-den 18.000 mensen zich direct bezig met het onderzoeken, ontwikkelen en produceren van medicijnen. Bij het ontwikkelen van nieuwe geneesmiddelen zijn niet alleen grotere bedrijven betrokken, maar ook kleinere startups en universitaire centra.

TEGEN DE TREND: PRIJZEN GENEESMIDDELEN STABIEL GENEESMIDDELENSECTOR GOED VOOR DE NEDERLANDSE ECONOMIEPRIJSINDEX VOOR CONSUMENTENBESTEDINGEN AFGEZET TEGEN PRIJSINDEX VOOR

RECEPTGENEESMIDDELEN (1996=100)

1. Huisvesting, water en energie2. Vervoer3. Totaal bestedingen

4. Onderwijs5. Voedingsmiddelen6. Gezondheid

87%

12% 1% farmaceutische grondstoffen industrie

ontwikkelen en vervaardigen van geneesmiddelen

klinisch onderzoek

65.000banen in de

geneesmiddelensector

2.500bedrijven in de

geneesmiddelensector

waarvan

420in de geneesmiddelen

ontwikkeling

waarvan

18.000directe werk-gelegenheid

1

2

4 3

6

5

200019981996 2002 2004 2006 2008 2010 2012

80

90

110

130

150

170

100

120

140

160

180

2014 2017

Recept -genees -middelen prijsindex

3938


Bron: EFPIA, Patient W.A.I.T. indicator 2017 Bron: Patient W.A.I.T. indicator, 2017

Om een geneesmiddel te mogen verkopen, moet een fabrikant zijn nieuwe geneesmiddel laten registreren. Dit kan op Europees niveau via het Europese Medicijn Agentschap (EMA), of nati-onaal via het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Zij beoordelen het nieuwe geneesmiddel op werkzaamheid en veiligheid.Als het geneesmiddel is geregistreerd, wordt het nog niet automatisch vergoed door de zorg-verzekeraars. Daarvoor vindt een extra beoordeling plaats door het Zorginstituut Nederland. Gemiddeld duurt het in Nederland 228 dagen voordat een geneesmiddel wordt vergoed en beschikbaar is voor de patiënt. Daarmee staan we op de vierde plaats in Europa. Sommige lan-den, zoals Frankrijk en Duitsland, stellen het geneesmiddel al tijdens de vergoedingsprocedure beschikbaar voor de patiënt.

Nederland vergoedt 71 procent van de geneesmiddelen die door het Europese Medicijn Agent-schap (EMA) zijn geregistreerd. Daarmee staan we op de zesde plaats in Europa. In geen enkel land worden alle geneesmiddelen vergoed vanuit de zorgverzekering. Sommige geneesmiddelen zijn bijvoorbeeld zo goedkoop, dat patiënten deze zelf moeten betalen. Ook kan een fabrikant ervoor kiezen om het geneesmiddel in Nederland niet te verkopen, bijvoor-beeld omdat er al genoeg alternatieven op de markt zijn.

VAN HANDELSVERGUNNING TOT BESCHIKBAAR VOOR DE PATIËNT

BESCHIKBAARHEID VAN BIJ DE EMA GEREGISTREERDE GENEESMIDDELEN

979632

606563

535500

490479

467438436

411396

379329329

291281

269228

123111106

ServiëPolen

PortugalLitouwenBulgarijeFrankrijkSlovenië

KroatiëLetland

ItaliëEstlandBelgiëIerland

SlowakijeOostenrijk

SpanjeNoorwegen

ZwedenDenemarken

NederlandZwitserland

Verenigd KoninkrijkDuitsland

DE GEMIDDELDE TIJD IN DAGEN DIE VERSTRIJKT TUSSEN HET VERKRIJGEN VAN DE HANDELSVERGUNNING EN HET MOMENT WAAROP EEN GENEESMIDDEL VOOR DE PATIËNT BESCHIKBAAR KOMT

IN NEDERLAND IS 71% VAN DE BIJ DE EMA GEREGISTREERDE MEDICIJNEN BESCHIKBAAR VOOR DE PATIËNT

Servië

Portug

al

Oo

stenrijk

Kro

atië

No

orw

egen

Litouw

en

Slovenië

Verenigd

Ko

ninkrijk

Spanje

Zwitserland

Letland

Slow

akije

Denem

arken

Polen

Zwed

en

Estland

Belg

ië

Duitsland

Ho

ngarije

Nederland

Bulg

arije

Frankrijk

Ierland

Italië

5%

3%33%

14%20% 21% 23%

28% 31% 34%

13%37%

60%

38%

60%

40%

34%

41%47% 47% 51% 53%

28%

55%

34%

69% 71% 73% 77% 79% 82% 85%

62% 86% 80% 79% 77% 72% 66% 53%3% 2%

26% 59% 53% 53% 49% 19% 11% 31% 29% 27% 23% 21% 18% 15%

beschikbaarniet beschikbaargeen cijfers

4140


Bron: EMA, 2018; Z-index, 2018 Bron: Farminform, 2018

Sinds 2012 onderhandelt de minister van volksgezondheid soms over de prijs waarvoor een nieuw geneesmiddel wordt toegelaten in Nederland. Voor deze geneesmiddelen wordt een ‘financieel arrangement’ afgesloten. Deze beoordeling en de onderhandelingen met de minister die erop volgen, leiden tot vertra-ging in de toelatingsprocedure. De kortste tijd tussen registratie en vergoeding bij een financieel arrangement is 62 dagen en de langste duur 1.384 dagen (bijna vier jaar). Gemiddeld duurt de vergoedingsprocedure nu 506 dagen. Dit is ongeveer twee keer zo lang als bij geneesmiddelen zonder financieel arrangement. In de tussentijd hebben patiënten in principe geen toegang tot het nieuwe geneesmiddel.

Als een nieuw geneesmiddel is geregistreerd en wordt vergoed, is het beschikbaar voor de patiënt. In werkelijkheid krijgt maar een klein deel van de patiënten innovatieve geneesmiddelen: in 2017 was 0,6 procent van de voorgeschreven geneesmiddelen korter dan vijf jaar op de markt. Dit is in de afgelopen twintig jaar sterk afgenomen.

TWEE KEER ZO LANG VERGOEDINGSTRAJECT BIJ FINANCIËLE ARRANGEMENTEN

NIEUWSTE GENEESMIDDELEN MINDER VAAK VOORGESCHREVEN

AANTAL DAGEN VANAF EMA-REGISTRATIE TOT HET GENEESMIDDEL VERGOED WORDT VOOR DE PATIËNT

Geneesmiddelen met financieel arrangement

Geneesmiddelen zonder financieel arrangement

37 230

62 506

1.078

1.384

maximaal

gemiddeld

minimaalBerekeningen zijn exclusief producten met toegang tijdens vergoedingsprocedure (bijvoor-beeld voor andere indicaties).

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Voorgeschreven doses (DOT) in aantal miljarden5 jaar of korter op de markt

langer dan 5 jaar op de markt

5,6% 6,7%6,8% 6,9%

6,7% 5,5%5,1% 5,8% 5,2% 4,2%

3,2% 1,9% 1,2%0,7% 0,7% 0,8% 0,7% 0,7% 0,7% 0,6% 0,6%

9

0

1

2

3

5

6

7

8

4

10

2016 2017

4342


Geneesmiddelen zijn onmisbaar voor het dagelijks functioneren van heel veel mensen. Door goed gebruik van geneesmiddelen leven mensen langer, gezonder en met een betere kwaliteit van leven.

Innovatieve geneesmiddelen op het gebied van kanker hebben er toe geleid dat de overlevings-kans bij veel typen kanker is gestegen. Niet alleen bij volwassenen, maar ook bij kinderen. Kanker wordt, net als hiv en diabetes, steeds vaker een chronische in plaats van een dodelijke ziekte.

Niet alleen de overlevingskans verbetert vaak door innovatieve medicijnen, ook de kwaliteit van leven neemt toe. Zo dragen geneesmiddelen tegen bijvoorbeeld psoriasis er aan bij dat ruim vierhonderdduizend patiënten in Nederland in hun dagelijks leven minder belemmerd worden door hun huidaandoening. En dat het overgrote deel van patiënten met hepatitis C door nieuwe medicijnen volledig geneest.

Goed gebruik van veilige geneesmiddelen blijft een belangrijk aandachtspunt. Veel genees-middelen die online worden aangeboden, zijn vervalst. Deze vervalste medicijnen kunnen de gezondheid in gevaar brengen, doordat ze niet werken of gevaarlijke stoffen bevatten. De geneesmiddelensector werkt daarom aan een nieuw systeem om echte medicijnen snel van vervalsingen te kunnen onderscheiden. Ook blijft de sector zich inzetten voor een verantwoord antibioticagebruik. Nederland heeft het laagste antibioticagebruik wereldwijd.

BETER LEVEN

BETER LEVEN

Ziekte van Alzheimer

Overlevingskans kanker

Borstkanker

Kanker bij kinderen

Aids

Hepatitis

Antibiotica (resistentie)

Psoriasis

Diabetes

Rivierblindheid

Vervalste geneesmiddelen

Verduurzaming verpakkingen

44

45

46

48

49

51

52

53

54

56

57

58

4544


Een op de vijf mensen krijgt dementie. Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie, 70 procent van de dementiepatiënten lijdt aan deze ziekte. Er is nog geen medicijn dat Alzheimer kan genezen: bestaande therapieën behandelen alleen de symptomen van de ziekte van Alzhei-mer. Wereldwijd werken geneesmiddelenontwikkelaars hard aan een doorbraak tegen deze ziekte. Er bevinden zich momenteel ruim honderd geneesmiddelen tegen Alzheimer in diverse onder-zoeksfases. In totaal doen ruim 50.000 proefpersonen mee aan deze onderzoeken. Nieuwe resultaten van deze klinische onderzoeken worden in 2018 verwacht.

Bron: Alzheimer’s & Dementia: Translational Research & Clinical Interventions 3, 2017

RUIM 100 GENEESMIDDELEN TEGEN ALZHEIMER IN ONTWIKKELING

FASE 1

2.153proefpersonen

FASE 3

42.504proefpersonen

FASE 2

9.416proefpersonen

Geneesmiddelen in pijplijn en aantal proefpersonen per onderzoeksfase

25geneesmiddelen

52geneesmiddelen

28geneesmiddelen

105

GENEES-MIDDELEN

TOTAAL

De vijfjaarsoverleving bij veel soorten kanker blijft stijgen. Dankzij innovatieve geneesmiddelen zijn huid-, prostaat-, borst- en schildklierkanker de afgelopen jaren in veel gevallen chronische ziekten geworden. De vijfjaarsoverleving van huidkanker is zelfs 93 procent. Dat is goed nieuws voor patiënten. Voor kankersoorten die nog minder goed te behandelen zijn, worden veel inno-vatieve geneesmiddelen ontwikkeld.

OVERLEVINGSKANS PATIËNT MET KANKER GESTEGEN

Prostaatkanker 79% 87%

Alle soorten kanker 52%

Longkanker 16%12%

Schildklierkanker 83%74%

Leverkanker 14%8%

Darmkanker 62%56%

Periode1996-2000

Periode2006-2010

Periode2011-2015

60%

Huidkanker 88% 92%

Borstkanker 82% 86%

64%

93%

89%

19%

85%

19%

65%

88%

TOENAME VIJFJAARSOVERLEVING VAN PATIËNTEN MET VERSCHILLENDE SOORTEN KANKER

Bron: www.cijfersoverkanker.nl, 2018

4746


Bron: www.cijfersoverkanker.nl / www.statline.nl, 2018

* voorlopig cijfer

In 2016 werd bij ruim 14.500 Nederlanders borstkanker vastgesteld. Hiermee is het de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. Het aantal nieuwe gevallen van borstkanker neemt nog steeds toe. Door eerdere diagnose en behandeling met steeds betere geneesmiddelen overleven steeds meer vrouwen borstkanker. De vijfjaarsoverleving is sinds 1996 gestegen met zes procent naar 88 procent.

BORSTKANKER IN NEDERLAND

2004 2008 20122006 2010 2014 2016

12.146

3.333

12.531

3.350

13.145

3.357

13.403

3.245

14.380

3.230

14.663

3.045 3.175*

14.451

Aantal nieuwe gevallen per jaar van borstkanker in Nederland

Aantal patiënten per jaar dat aan borstkanker overlijdt

88%VIJFJAARS-OVERLEVING

14.451NIEUWE GEVALLEN VAN BORSTKANKER PER JAAR


4948



Er zijn veel verschillende soorten kanker bij kinderen. De meest voorkomende vorm van kanker bij kinderen is bloedkanker, ook wel leukemie genoemd. De afgelopen dertig jaar is de vijfjaars-overleving voor deze vorm van kanker met 20 procent toegenomen. Deze toename komt onder meer doordat er meer kennis is, stamceltransplantatie in opkomst is en er innovatieve medicijnen beschikbaar zijn.

OVERLEVINGSKANS KINDEREN MET KANKER TOEGENOMEN

Nier 76% 93%

Leukemie 64%

Geslachtsorganen 96%81%

Alle soorten kanker 81%69%

Periode1981-1990

Periode2011-2015

85%

Bot 60% 73%

Weke delen ‘o.a. spier en vet’ 65% 74%

TOENAME VIJFJAARSOVERLEVING VAN PATIËNTEN MET VERSCHILLENDE SOORTEN KANKER

Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), 2017

In Nederland overlijden steeds minder mensen aan aids. Van een doodsvonnis twintig jaar gele-den is hiv nu een chronische ziekte. Patiënten worden door betere medicatie minder snel ziek en blijven langer leven. De geneesmiddelen zijn inmiddels zo verbeterd dat ze nog maar één keer per dag moeten worden ingenomen. Ook kunnen patiënten met de diagnose hiv tegenwoordig door goed gebruik van medicatie tijdens de zwangerschap en het toedienen van hiv-remmers na de geboorte een gezonde baby krijgen.

IN NEDERLAND STEEDS MINDER STERFGEVALLEN DOOR AIDSDOOR BETERE MEDICATIE BLIJVEN PATIËNTEN LANGER LEVEN

0

100

200

300

400

500

Aantal overleden aan aids

1983 1986 1989 1992 2005 20101995 2000 2016

5150


Bron: Maag Lever Darm stichting, 2018

Hepatitis is een ontsteking van de lever, die vaak veroorzaakt wordt door een virus. Er zijn verschillende varianten van hepatitis. In Nederland zijn er jaarlijks 400.000 acute hepatitis B patiënten en 35.000 hepatitis C patiënten. Hoewel hepatitis B in aantallen steeds vaker voor-komt, ontwikkelt slechts 10 procent een chronische variant hiervan, en 90 tot 95 procent van de patiënten geneest volledig. De hepatitis C-variant komt minder vaak voor, maar ontwikkelt zich veel vaker naar een chronische variant. Door nieuwe geneesmiddelen is de behandeling veel ef-fectiever geworden en zijn bestaande intensieve therapieën overbodig geworden. Ook kunnen er meer patiënten geholpen worden. Het overgrote deel van de patiënten met hepatitis geneest.

HEPATITIS B EN C ZIJN GOED TE BEHANDELENHET OVERGROTE DEEL VAN DE PATIËNTEN GENEEST DOOR NIEUWE GENEESMIDDELEN VOOR HEPATITIS

400.000acute

hepatitis B-gevallen

10%ontwikkelt chronische hepatitis B

80%ontwikkelt chronische hepatitis C

35.000acute

hepatitis C-gevallen

500jaarlijkse sterfgevallen

aan hepatitis B en hepatitis C

40.000chronische hepatitis B

28.000chronische hepatitis C

5352


Bron: psoriasis.nl, juli 2017

Psoriasis is een veel voorkomende chronische huidziekte. In Nederland leven 425.000 mensen met deze aandoening. In Europa loopt dit aantal op tot vijftien miljoen. Van de mensen met ma-tige tot ernstige psoriasis voelt 84 procent zich gediscrimineerd vanwege hun huidaandoening. Geneesmiddelenbedrijven ontwikkelen verschillende nieuwe medicijnen tegen huidziekten. Voor de behandeling van psoriasis zijn diverse soorten biologische geneesmiddelen beschikbaar voor patiënten.

NAAR SCHATTING HEEFT 2 TOT 3% VAN DE WERELDBEVOLKING PSORIASIS

2-3%wereldwijd

15.000.000in Europa

425.000in Nederland

Bron: OESO, 2017

Bacteriën die in toenemende mate ongevoelig zijn voor antibiotica, vormen een serieuze be-dreiging voor de gezondheidszorg. Door de toenemende antibioticaresistentie wordt het in de toekomst moeilijker om infecties te behandelen. Deze kunnen zelfs levensgevaarlijk worden. Nederland verstrekt wereldwijd de minste antibiotica en zet zich in om het wereldwijde pro-bleem van antibioticaresistentie aan te pakken. Geneesmiddelenontwikkelaars trekken hierbij samen op met de overheid, het Europese geneesmiddelenagentschap EMA, de Wereldgezond-heidsorganisatie WHO en andere partijen.

IN NEDERLAND MINSTE ANTIBIOTICA VERSTREKT

15

20

25

30

10

5

0

Dagelijkse dosering per 1.000 inwoners

35

Nederland

Finland

Ko

rea

Duitsland

Canad

a

Luxemb

urg

Zwed

en

Tjechië

Ierland

No

orw

egen

Israël

Belg

ië

Estland

Turkije

Slow

akije

Slovenië

Portug

al

Italië

Letland

IJsland

Nieuw

-Zeeland

Denem

arken

Spanje

Frankrijk

Oo

stenrijk

Verenigd

Ko

ninkrijk

Polen

Ho

ngarije

Australië

Griekenland

5554


Diabetes is een van de meest voorkomende chronische aandoeningen: 1,2 miljoen Nederlanders hebben een vorm van diabetes. Elke week komen hier rond de twaalfhonderd nieuwe patiënten bij. Veel mensen weten niet dat ze de ziekte onder de leden hebben. In 2016 overleden onge-veer drieduizend mensen rechtstreeks aan diabetes. Om diabetes effectief te behandelen, zijn naast goede geneesmiddelen genoeg bewegen en gezond eten ook belangrijk.

Bron: FaMe-net en CBS 2018

LANGER LEVEN MET DIABETES

1

3

6

54

2

150

80

90

100

110

120

130

140

70

60

50

40

30

20132010 20122009 201420112008200720062001 2002 2003 2004 2005

Indexcijfers diabetes

1 3

4

5

62 Aantal diabetes patiënten (V)

Aantal diabetes patiënten (M)

Aantallen sterfte aan diabetes I en II (M)

Aantallen sterfte aan diabetes I en II (V)

Aantal nieuwe patiënten (V)

Aantal nieuwe patiënten (M)

5756


Bron: WHO, 2017

Door onbeperkt en kosteloos geneesmiddelen te verstrekken aan miljoenen mensen in meer dan dertig landen waar de parasitaire infectie ‘rivierblindheid’ voorkomt, zijn honderdduizenden ge-vallen van blindheid voorkomen. In vier landen is rivierblindheid inmiddels helemaal uitgeroeid. Veel geneesmiddelenbedrijven boeken steeds meer vooruitgang in het toegankelijk maken van levensreddende medicijnen.

GUATEMALA WAS IN 2016 HET VIERDE LAND TER WERELD WAAR RIVIERBLINDHEID IS UITGEROEID

MexicoGuatemalaColombiaEcuador

Rivierblindheid uitgeroeid

Rivierblindheid komt nog voor

Rivierblindheid komt niet voorBron: Interpol Operation Pangea, 2018

Veel geneesmiddelen die online worden aangeboden, zijn vervalst. De afgelopen jaren is het aantal vervalste geneesmiddelen vertienvoudigd. In 2017 werden 25 miljoen potentieel gevaarlijke medicijnen in beslag genomen. Ook de waarde van deze vervalste geneesmiddelen is aanzienlijk toegenomen. Vervalste medicijnen kunnen levensgevaarlijk of zelfs dodelijk zijn, omdat de kwaliteit en samenstelling niet zijn gewaarborgd. Om vervalste medicijnen tegen te gaan, werkt de geneesmiddelensector mee aan een nieuw systeem om medicijnen snel van vervalsingen te kunnen onderscheiden. Ieder doosje met echte en veilige medicijnen krijgt de komende jaren een unieke blokjescode.

AANTAL VERVALSTE GENEESMIDDELEN NEEMT TOE

Aantal ingenomen vervalste medicijnen (miljoen) Waarde ($ miljoen)

25

20

5

10

15

100

0 0

20

40

60

80

2011 2013 20152012 2014 2016 2017

6,310,5

36,032,0

81,0

53,0 51,0

2,43,75

10,1 9,6

20,7

12,2

25,0

5958


Bron: Brancheplan verduurzaming verpakkingen, 2018

Om de hoeveelheid verpakkingsmaterialen in de geneesmiddelensector de komende jaren te verminderen is het ‘brancheverduurzamingsplan Farmacie en zelfzorggeneesmiddelen’ opgesteld. Ook moeten gebruikte materiaalsoorten verbeterd worden zodat de milieubelasting door verpak-kingen vermindert.De geneesmiddelensector zet zich onder andere in om meer bulkverpakkingen te gebruiken in plaats van blisterverpakkingen. Ook wordt het herverpakken in deeldozen zo veel mogelijk beperkt en zal er nog meer gebruik gemaakt gaan worden van gerecycled of gecertificeerd karton voor de doosjes.

GENEESMIDDELENSECTOR VERPAKT STEEDS DUURZAMER

0% 100%

83%

21%

47%

68%

62%

40%

42%

100%

83% gebruikt secundaire verpakkingen als minimum besteleenheid

21% verpakt al in bulkverpakkingen in plaats van blisterverpakking

100% verstrekt geen gratis draagtassen meer

47% gebruikt geen of recyclebare stickers op verpakkingen

68% heeft duurzame verpakkingen als onderdeel in het ontwikkelproces, of is dit aan het opzetten

62% gebruikt gerecycled of gecertificeerd karton voor secundaire verpakkingen

40% gebruikt nog PVC dat niet herkend wordt door sorteermachines

42% herverpakt nog in deeldozen

MEDICIJNMONITOR 2018 2018 MEDICIJNMONITORZIEKTEGEBIEDEN WAAROP DE LEDEN VAN DE VERENIGING ACTIEF ZIJN

ALLERGIEAlmirall B.V.UCB Pharma B.V..

ALZHEIMERAmgen B.V.AstraZeneca BVBiogen Netherlands BVBoehringer Ingelheim BVEisai B.V.JanssenLilly Nederland B.V.Lundbeck B.V.MSD BVRoche Nederland B.V.Shire International Licensing B.V.

ASTMAAmgen B.V.AstraZeneca BVBoehringer Ingelheim BVChiesi Pharmaceuticals B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Mundipharma Pharmaceuticals BVNovartis Pharma BVRoche Nederland B.V.

ATHEROSCLEROSEAmgen B.V.AstraZeneca BVMSD BVPfizer bvSanofi

BACTERIËLE INFECTIESBayer B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenMSD BVTramedico BVZambon Nederland B.V.

BEROERTEAstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVBristol-Myers Squibb BV CSL BehringDaiichi Sankyo Nederland B.V.SanofiWill-Pharma B.V.

BLOEDAANDOENINGEN (OVERIG)AbbVie B.V.CSL BehringGlaxoSmithKline BV (GSK)Novartis Pharma BVShire International Licensing B.V.Takeda Nederland bvWill-Pharma B.V.

BORSTKANKERAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BV

HEMATOLOGISCHE TUMORENAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVJanssenMundipharma Pharmaceuticals BVPfizer bvRoche Nederland B.V.Servier Nederland Farma B.V.Takeda Nederland bvVifor Pharma

HEPATITISAbbVie B.V.Bristol-Myers Squibb BV Dr. Falk Pharma Benelux B.V.Gilead Sciences Netherlands BVGlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenMSD BVRoche Nederland B.V.

HIV/AIDSAbbVie B.V.Bristol-Myers Squibb BV Gilead Sciences Netherlands BVGlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenMSD BV

HORMONALE AANDOENINGEN (OVERIG)Shire International Licensing B.V.Takeda Nederland bv

HUIDAANDOENINGENAbbVie B.V.Almirall B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Sanofi

HUIDKANKERAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBristol-Myers Squibb BV MSD BVNovartis Pharma BVRoche Nederland B.V.

HYPERTENSIEAstellas Pharma BVAstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVDaiichi Sankyo Nederland B.V.Menarini Farma NederlandMerck BVMSD BVNovartis Pharma BVSanofiServier Nederland Farma B.V.

Bristol-Myers Squibb BV Celgene BVEisai B.V.Lilly Nederland B.V.Mundipharma Pharmaceuticals BVNovartis Pharma BVPfizer bvRoche Nederland B.V.SanofiServier Nederland Farma B.V.Vifor Pharma

CONGESTIEF HARTFALENAmgen B.V.AstraZeneca BVBoehringer Ingelheim BVMerck BVNovartis Pharma BVServier Nederland Farma B.V.Takeda Nederland bvVifor Pharma

COPDAstraZeneca BVBoehringer Ingelheim BVChiesi Pharmaceuticals B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Mundipharma Pharmaceuticals BVNovartis Pharma BV

DEPRESSIEGlaxoSmithKline BV (GSK)Lilly Nederland B.V.Lundbeck B.V.

DIABETESAmgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVGlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenLilly Nederland B.V.Merck BVMSD BVPfizer bvSanofiServier Nederland Farma B.V.

EPILEPSIEEisai B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Shire International Licensing B.V.UCB Pharma B.V.

GROEISTOORNISSENFerring B.V.Ipsen Farmaceutica BVLilly Nederland B.V.Merck BVPfizer bv

HARTRITMESTOORNISSENDaiichi Sankyo Nederland B.V.Pfizer bv

Takeda Nederland bvZambon Nederland B.V.

INFECTIEZIEKTES (OVERIG)AbbVie B.V.Astellas Pharma BVAstraZeneca BVBayer B.V.Chiesi Pharmaceuticals B.V.Gilead Sciences Netherlands BVGlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenMSD BVNovartis Pharma BVPfizer bvWill-Pharma B.V.

INFLAMMATOIRE DARMZIEKTENAbbVie B.V.Amgen B.V.Biogen Netherlands BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVDr. Falk Pharma Benelux B.V.Ferring B.V.JanssenMSD BVMundipharma Pharmaceuticals BVPfizer bvRoche Nederland B.V.Shire International Licensing B.V.Takeda Nederland bvTramedico BVVifor Pharma

ISCHEMISCHE HARTZIEKTEAmgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Daiichi Sankyo Nederland B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Menarini Farma NederlandMerck BVMSD BVSanofiTakeda Nederland bv

KANKER (OVERIG)AbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Bristol-Myers Squibb BV Celgene BVEisai B.V.Ipsen Farmaceutica BVJanssenLilly Nederland B.V.Merck BVMSD BVNorgine B.V.Novartis Pharma BVPfizer bv

Roche Nederland B.V.SanofiServier Nederland Farma B.V.Takeda Nederland bv

LEUKEMIEAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVGilead Sciences Netherlands BVJanssenNovartis Pharma BVPfizer bvRoche Nederland B.V.SanofiShire International Licensing B.V.Takeda Nederland bv

LEVERAANDOENINGEN (OVERIG)AbbVie B.V.Dr. Falk Pharma Benelux B.V.Norgine B.V.Zambon Nederland B.V.

LONGAANDOENINGEN (OVERIG)Chiesi Pharmaceuticals B.V.

LONGKANKERAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBoehringer Ingelheim BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVLilly Nederland B.V.Merck BVMSD BVNovartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Takeda Nederland bvVifor Pharma

MAAG-DARM TUMORENAmgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVIpsen Farmaceutica BVLilly Nederland B.V.Merck BVNovartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Servier Nederland Farma B.V.Vifor Pharma

MULTIPLE SCLEROSEBayer B.V.Biogen Netherlands BVCelgene BVMerck BVNovartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Sanofi

NEUROLOGISCHE AANDOENINGEN (OVERIG)Allergan B.V.Almirall B.V.

Amgen B.V.Astellas Pharma BVAstraZeneca BVBayer B.V.Bristol-Myers Squibb BV Ferring B.V.Ipsen Farmaceutica BVJanssenLilly Nederland B.V.Novartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Sanofi

PSORIASISAbbVie B.V.Amgen B.V.Celgene BVGlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenLilly Nederland B.V.MSD BVNovartis Pharma BVPfizer bv

PSYCHISCHE AANDOENINGEN (OVERIG)GlaxoSmithKline BV (GSK)JanssenLilly Nederland B.V.Lundbeck B.V.Mundipharma Pharmaceuticals BVPfizer bvRoche Nederland B.V.SanofiShire International Licensing B.V.UCB Pharma B.V.

REUMATISCHE AANDOENINGENAbbVie B.V.Amgen B.V.AstraZeneca BVBristol-Myers Squibb BV Celgene BVJanssenLilly Nederland B.V.Menarini Farma NederlandMSD BVMundipharma Pharmaceuticals BVPfizer bvRoche Nederland B.V.SanofiTakeda Nederland bvUCB Pharma B.V.

SCHIMMELINFECTIESAstellas Pharma BVBayer B.V.Gilead Sciences Netherlands BVJanssenMSD BVWill-Pharma B.V.

SCHIZOFRENIEBoehringer Ingelheim BVJanssenLilly Nederland B.V.Lundbeck B.V.

SPIJSVERTERINGSKANAAL (OVERIG)AbbVie B.V.Amgen B.V.Bayer B.V.

Amgen B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Menarini Farma NederlandMSD BV NIERZIEKTENAmgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVChiesi Pharmaceuticals B.V.Eisai B.V.Pfizer bvRoche Nederland B.V.Vifor Pharma

OOGAANDOENINGENBayer B.V.Chiesi Pharmaceuticals B.V.Novartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Tramedico BV

OSTEO-ARTHRITISAstraZeneca BVPfizer bv

OSTEOPOROSISAmgen B.V.Lilly Nederland B.V.Menarini Farma NederlandMSD BVTakeda Nederland bvTramedico BVWill-Pharma B.V.

PIJN EN ANESTHESIEAbbVie B.V.Almirall B.V.Bayer B.V.Biogen Netherlands BVBoehringer Ingelheim BVEisai B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Grünenthal BVLilly Nederland B.V.Menarini Farma NederlandMSD BVMundipharma Pharmaceuticals BVPfizer bvTakeda Nederland bvZambon Nederland B.V.

PARKINSONAbbVie B.V.Biogen Netherlands BVGlaxoSmithKline BV (GSK)Lundbeck B.V.MSD BVUCB Pharma B.V.Zambon Nederland B.V.

PERIFERE VAATZIEKTENAmgen B.V.AstraZeneca BVBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVMSD BVPfizer bvSanofiTakeda Nederland bv

PROSTAATKANKERAbbVie B.V.

Celgene BVFerring B.V.GlaxoSmithKline BV (GSK)Norgine B.V.Pfizer bvRoche Nederland B.V.Shire International Licensing B.V.Takeda Nederland bvTramedico BVWill-Pharma B.V.Zambon Nederland B.V.

STOFWISSELINGSZIEKTEN (OVERIG)Chiesi Pharmaceuticals B.V.CSL BehringNorgine B.V.Novartis Pharma BVSanofiShire International Licensing B.V.Takeda Nederland bv

SLAAPSTOORNISSENGlaxoSmithKline BV (GSK)Takeda Nederland bvUCB Pharma B.V.

SPIERAANDOENINGEN (OVERIG)Biogen Netherlands BVNorgine B.V.

TROMBOSEBayer B.V.Boehringer Ingelheim BVBristol-Myers Squibb BV Daiichi Sankyo Nederland B.V.Pfizer bvSanofi

TRANSPLANTATIEAmgen B.V.Astellas Pharma BVBristol-Myers Squibb BV Chiesi Pharmaceuticals B.V.Novartis Pharma BVRoche Nederland B.V.Tramedico BV

TUBERCULOSEJanssen

URINESYSTEEM - AANDOENINGENAstellas Pharma BVFerring B.V.Gedeon Richter BeneluxGlaxoSmithKline BV (GSK)Lilly Nederland B.V.MSD BVTakeda Nederland bvZambon Nederland B.V.

VOORTPLANTINGS- SYSTEEM (OVERIG)Bayer B.V.Ferring B.V.Gedeon Richter BeneluxMenarini Farma NederlandTakeda Nederland bvWill-Pharma B.V.

Dit is een overzicht van de belangrijkste ziekten waarop de leden van de Vereniging Innovatieve Genees-middelen actief zijn. Dit overzicht is een momentopname, want bedrijven ontwikkelen continu nieuwe producten of veranderen de portfolio´s.

6160

62

MEDICIJNMONITOR 2018

UitgaveVereniging Innovatieve Geneesmiddelen

EindredactieMerit Boersma, Desiree Haneveld-Goedkoop, Hermine Klein

RedactieMerit Boersma, Hermine Klein, Anton van Tuyl, Matthijs Vermeer

Data-analisten Berend de Roos, Matthijs Vermeer

InfographicsTim Lips,Shootmedia, Groningen

VormgevingStudioDam, Amsterdam

FotografieRuud de Graaf, Amersfoort (portret Gerard Schouw)

DrukwerkDrukkerij SpringerUit, Schoorl

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgavemag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, door fotokopieën, opnamen of enigeandere wijze, zonder voorafgaande toestemming vande uitgever.Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldig-heid samengesteld. Een aantal feiten uit dezepublicatie is afkomstig uit recente publicaties van deVereniging Innovatieve Geneesmiddelen, EFPIA enandere bronnen. Deze zijn gecontroleerd op juistheiden zijn actueel op het moment van publicatie. Welhebben deze feiten, net als de in de publicatieopgenomen infographics, een tijdgebonden karakter.De uitgever aanvaardt geen aansprakelijkheid vooronjuistheden in deze uitgave.

© 2018Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen

64

OP WEG NAAR EEN NIEUWE GENEESMIDDELENAGENDA

Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen

Postbus 116332502 AP Den Haag

070 - 313 22 22info@innovatievegeneesmiddelen.nlwww.vereniginginnovatievegeneesmiddelen.nl

2018 MEDICINMONITOR MEDICIJN MONITOR ......zoals Alzheimer of kanker, een effectief medicijn hebben....

Documents

Transcript of 2018 MEDICINMONITOR MEDICIJN MONITOR ......zoals Alzheimer of kanker, een effectief medicijn hebben....