Manuele therapie bij hoofdpijnAuteur• Dr. Harriët Wittink, Lector Leefstijl en Gezondheid, Kenniscentrum Innovatie van Zorgverlening,

Hogeschool Utrecht

Definitie hoofdpijn

Hoofdpijn wordt door de International Headache Society (IHS) gedefinieerd als pijn boven de orbitomeatale lijn.

Inleiding

Hoofdpijn is de meest prevalente neurologische aandoening en een van de meest geziene klachten bij de huisarts. Hoofdpijn komt vaak voor op alle leeftijden, daarbij gaat het om spanningshoofdpijn, migraine, clusterhoofdpijn of cervicogene pijn. Migraine komt vaker voor bij vrouwen, bij spanningshoofdpijn is er vrijwel geen verschil tussen mannen en vrouwen1. Spanningshoofdpijn komt meer voor dan migraine.

• In Europa is een gemiddelde prevalentie van 52,8% (13,3-86,6%) voor episodische spanningshoofdpijn en 2,3 % (0,5-4,8%) voor chronische spanningshoofdpijn[43]. De leeftijd bij het ontstaan van span-ningshoofdpijn piekt rond de 35-40 jaar en neemt af met de leeftijd. In Europa wordt geschat dat er bijna 50 miljoen mensen zijn met migraine en 84,4 miljoen mensen met spanningshoofdpijn. De 2010 kosten van deze hoofdpijnen worden geschat op 43,5 miljard[24];

• Migraine is een breinaandoening die voorkomt bij 13-18% vrouwen en 5-10% mannen. Migraine is geassocieerd met (1) abnormale functie van een aantal gebieden in het brein en hun netwerken (2) veranderingen in de structuur van de witte en grijze stof van het brein (3) veranderingen in de chemie in het brein[45];

• Spanningshoofdpijn zijn sterk geassocieerd met (mentale) stress. Wat het precieze mechanisme is, is nog onbekend, maar de etiologie ligt waarschijnlijk meer centraal dan perifeer17.

Overzicht wetenschappelijk onderzoek

Zie referentielijst voor kwantiteit [2-10,13-16,18-23,25-44,46-50]. In systematische reviews [11,21] en evidence statements (NICE) wordt de kwaliteit matig tot zeer matig benoemd.

Manueel therapeutische diagnostiek

Hoofdpijn wordt onderverdeeld in primaire hoofdpijn, als de hoofdpijn op zichzelf staat en secundaire hoofdpijn als het een gevolg is van een andere aandoening .

De International Headache Society (IHS) hanteert de volgende classificatie voor primaire hoofdpijnen[30]:

Spanningshoofdpijn: drukkende, knellende, meestal tweezijdige hoofdpijn zonder misselijkheid of braken. Duur: minuten-dagen. Meestal geen

1/5

FactsheetHoofdpijn

licht- of geluidsovergevoeligheid; pijn is gering/matig; verergert niet bij inspanning.

• Episodisch: minder dan 1 dag/maand, duurt 30 minuten tot 7 dagen;• Frequent: meer dan 1 dag/maand, maar minder dan 15 dagen/maand gedurende tenminste 3 maanden

(≥12 and <180 dagen per jaar), duurt 30 minuten tot 7 dagen;• Chronisch: 15 of meer dagen/maand gedurende meer dan 3 maanden (≥180 dagen per jaar), duurt uren

of is constant.

Migraine: herhaalde aanvallen van matige tot heftige, meestal eenzijdige, bonzende hoofdpijn met mis-selijkheid en/of braken, soms een aura, verergert bij lichamelijke activiteit, overgevoeligheid voor licht en geluid. Aanvalsduur altijd 4-72 uur.

• Migraine met aura: Aura: stereotiepe, meestal visuele sensaties vóór migraine; binnen een uur begint hoofdpijnfase;

• Migraine zonder aura.

Middelengeïnduceerde hoofdpijn: chronische hoofdpijn, >3 dagen per week, meer dan helft van de tijd, bij gebruik van hoofdpijnmedicatie, specifieke migrainemiddelen of >5 eenheden coffeïne per dag.

Clusterhoofdpijn: aanvalsgewijze, hevig bonzende of stekende, eenzijdige hoofdpijn rondom het oog of temporaal, 15-180 minuten durend, met bewegingsdrang. Treedt op in clusters van enkele weken.

Cervicogene hoofpijn: geclassificeerd als secundaire hoofdpijn, als gevolg van nekproblematiek (cervicale wervelkolom of weke delen van de nek), en wordt ervaren in een of meer regio’s in het hoofd of gezicht. Er moet ten minste sprake zijn van klinische tekenen dat de pijn vanuit de nek komt met klinisch, laborato-rium of radiologisch bewijs. Pijn verdwijnt met succesvolle behandeling van de causale oorzaak.

Manuele therapeutische interventies (subgroepen, acuut/subacuut/ chronisch)

Spanningshoofdpijn• Een studie met 75 mensen met spanningshoofdpijn suggereert geen verschil tussen (chiropractische)

manipulatie plus frictie massage en frictie massage plus placebo in het verminderen van hoofdpijn intensiteit drie maanden na behandeling, maar er is wat onzekerheid [Lage kwaliteit][10]. Acht behandelingen namen plaats gedurende 4 weken;

• Een studie met 82 mensen met spanningshoofdpijn liet zien dat manuele therapie bestaande uit cervicale en thoracale mobilisaties, oefeningen en houdingscorrectie meer klinisch effectief is dan standaard zorg in het verminderen van het aantal hoofdpijndagen 26 dagen later [Lage kwaliteit][16]. Maximaal 9 behandelingen van 30 minuten namen plaats in de eerste 8 weken na randomisatie;

• Een studie met 81 mensen met spanningshoofdpijn vergeleek fysiotherapie met fysiotherapie plus craniocervicale training en vond significante verschillen 6 maanden na interventie in het voordeel van de craniocervicale trainingsgroep op hoofdpijnfrequentie, intensiteit en duur. Fysiotherapie bestond uit massage, houdingscorrectie en (Maitland) mobilisaties. In de craniocervicale trainingsgroep oefen-den patiënten zelfstandig (6 maanden) na behandeling[47]. De interventie duurde 6 weken. De cranio-cervicale training duurde 15 min/keer en patiënten werden geïnstrueerd om gedurende die tijd 2 x 10 minuten per dag zelf te trainen.

Hoewel er wat bewijs lijkt te zijn dat manueel therapie positief effect kan hebben spanningshoofdpijn, hebben de SIGN en NICE richtlijn groep besloten dat er onvoldoende bewijs is om een aanbeveling voor of tegen manipulatie te maken voor het voorkomen van spanningshoofdpijn. Ook Bronfort11 concludeert dat

2/5

FactsheetHoofdpijn

er onvoldoende bewijs is voor manipulatie bij spanningshoofdpijn. De Canadese richtlijn voor chiropracto-ren[13] beveelt craniocervicale flexie oefeningen aan (eg, Resistance Exercise Systems, TheraBand®) voor lange termijn management van patiënten met frequente of chronische spanningshoofdpijn (10 minuten, 2x per dag 6 weken lang, daarna zelfstandig tenminste 2x per week 6 maanden lang), gebaseerd op de studie van van Ettekoven et al.47.

Migraine• Eén studie met 127 mensen met migraine suggereert dat manipulatie meer klinisch effectief is dan

placebo in het verminderen van het aantal migraine dagen 3 maanden na behandeling, maar er is wat onzekerheid [Lage kwaliteit][46]. De interventie bestond uit maximaal 16 chiropractische behandelingen gedurende 2 maanden;

• Eén studie met 147 mensen met migraine suggereert dat er geen verschil is tussen manipulatie en ami-triptyline in het verlagen van het aantal migraine dagen bij 3 maanden na behandeling, maar er is wat onzekerheid. [Hele lage kwaliteit][35] . De chiropractische interventie duurde 8 weken.

Hoewel er wat bewijs lijkt te zijn dat manueel therapie positief effect kan hebben op het verlagen van het aantal migraine dagen, hebben de SIGN en NICE richtlijn groep besloten dat er onvoldoende bewijs is om een aanbeveling voor of tegen te maken voor manipulatie voor het voorkomen van migraine. Bronfort 11concludeert dat er matig bewijs is voor manipulatie om migraine te voorkomen, gebaseerd op de studie van Nelson et al.[35]. De Candeese richtlijn voor chiropractoren 13 beveelt manipulatie aan (1-2 x week voor 8 weken) voor migraine met of zonder aura gebaseerd op de twee bovenstaande studies [35,46].

Cervicogene hoofdpijnEr is één Cochrane review12 waarin 5 studies zijn beschreven waarin manipulatie is gebruikt. Er is matig bewijs dat manipulatie effectiever is dan geen behandeling in het reduceren van hoofdpijn intensiteit en frequentie 1 week en 12 maanden na een behandeling van 6 weken; manipulatie was beter dan placebo manipulatie in het verminderen van pijn, disability en aantal hoofdpijnen drie weken na behandeling. Een vergelijking massage plus placebo laser liet significant betere effecten zien voor manipulatie (effect size 0.6; 95% CI 0.1-1.1).

• Manipulatie wordt aanbevolen bij het behandelen van cervicogene hoofdpijn.Er zijn geen artikelen gevonden voor clusterhoofdpijn of middelen geïnduceerde hoofdpijn en manuele therapie.

Kosteneffectiviteit Er zijn geen gepubliceerde data over kosteneffectiviteit.

Na- en bijeffecten

Zie factsheet bij- en nawerkingen van manueel therapeutische interventies in de cervicale wervelkolom.

Prognose, herstel belemmerende factoren

• Migraine heeft een sterke associatie met angst en stemmingsstoornissen, allergieën, chronische pijn en epilepsie. Migraine met aura, maar niet migraine zonder aura, is een risico factor voor ischemische beroerte en stille hersenlesies op MRI, vooral in vrouwen met frequente aanvallen1;

• Migraine wordt minder in 30% van de patiënten, persisteert in 45% en transformeert in een ander type hoofdpijn in 25% van de patiënten;

• In een 12 jarige longitudinale populatie studie3 hadden 64 personen migraine op baseline. Na 12 jaar was 42% in remissie, 38% had en 20% had meer dan 14 migraine dagen per jaar (slechte uitkomst). Een slechte uitkomst was geassocieerd met een hoge migraine frequentie op baseline en start van migraine voor de leeftijd van 20 jaar;

3/5

FactsheetHoofdpijn

• In dezelfde studie hadden 146 personen frequente episodische spanningshoofdpijn en 15 personen chronische spanningshoofdpijn op baseline. Na 12 jaar had 45% infrequente of geen spanningshoofdpijn, 39% had frequente episodische spanningshoofdpijn en 16% had chronische spanningshoofdpijn (slechte uitkomst). Een slechte uit-komst was geassocieerd met co-morbide migraine, niet getrouwd zijn en slaapproblemen.

Richtlijnen

• NHG standaard hoofdpijn: https://www.nhg.org/standaarden/samenvatting/hoofdpijn (2004)

• Nederlandse vereniging voor Neurologie: richtlijnen diagnostiek en behandeling chronisch recidiverende hoofd-pijn zonder neurologische afwijkingen (2008): http://www.neurologie.nl/uploads/136/1169/richtlijn_hoofdpijn_versie_2008.pdf;

• NICE clinical guideline: http://www.nice.org.uk/nicemedia/live/13901/60853/60853.pdf (2012);

• SIGN: diagnosis and management of headache in adults: http://www.sign.ac.uk/pdf/sign107.pdf (2008);

• Clinical practice guideline for the management of headache disorders in adults (2012, Canadese chiropractoren): http://files.chiropracticcanada.ca/Headache%20CPG%20final%20Jan2012_English.pdf[13];

Zie ook de factsheets van de International Association for the Study of Pain (IASP): http://www.iasp-pain.org/Content/NavigationMenu/GlobalYearAgainstPain/GlobalYearAgainstHeadache/FactSheets/default.htm.

Diagnostiek

• zie NICE poster voor primaire hoofdpijn;• zie diagnostiek cervicale wervelkolom voor cervicogene hoofdpijn.

Alarmsignalen; overweeg verwijzing naar huisarts [NICE]:• Hoofdpijn met tekenen van drukverhoging (hoesten, niesen);• Persoonlijkheidsveranderingen / achteruitgang schoolprestaties;• Verminderd bewustzijn;• Nieuwe focale neurologische afwijkingen;• Nekstijfheid / neurologische afwijkingen;• Toenemende hoofdpijn met koorts;• Plotselinge hoofdpijn die maximale intensiteit bereikt binnen 5 minuten;• Orthostatische hoofdpijn (hoofdpijn die verandert met veranderingen in houding);• Recent hoofdletsel (binnen 3 maanden);• Substantiële verandering in de klachten en symptomen van hoofdpijn;• Inspanningsgerelateerde hoofdpijn (moet medicamenteus behandeld worden).

Daarnaast verwijzen bij patiënten die presenteren met nieuwe hoofdpijn en• Een verlaagd immuunsysteem (HIV of immunosuppressiva);• Leeftijd onder de 20 jaar en geschiedenis van kanker;• Geschiedenis van kanker die uitzaait naar de hersenen;• Braken zonder een andere duidelijke oorzaak.

Profielen

Zie diagnostiek

4/5

FactsheetHoofdpijn

Interventies passend bij profielen

Zie manueel therapeutische interventies

Behandelfrequentie en behandelduur

Zie manueel therapeutische interventies

Conclusie

• Er is onvoldoende bewijs om een aanbeveling voor of tegen manipulatie te maken voor het voorkomen van spanningshoofdpijn;

• Er is onvoldoende bewijs om een aanbeveling voor of tegen te maken voor manipulatie voor het voorkomen van migraine;

• Er is matig bewijs dat manipulatie bij cervicogene hoofdpijn effectief is.

©2013 Nederlandse Vereniging voor Manuele Therapie (NVMT)

H. Wittink (2013). Factsheet Manuele Therapie bij hoofdpijn (2015 2e druk). Amersfoort: NVMT.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk of kopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Nederlandse Vereniging voor Manuele Therapie te Amersfoort (NL). Citeren uit en/of verwijzen naar dit document is toegestaan, mits vergezeld van een juiste bronvermelding.

Voor leden:De verantwoording behorende bij deze factsheet en meer factsheets kunt u downloaden op de volgende wijze:Ga naar http://www.nvmt.nl > log in en klik op deze link: http://tiny.cc/z2n4sx.

5/5

FactsheetHoofdpijn

Manuele therapie bij hoofdpijnAuteur• Dr. Harriët Wittink, Lector Leefstijl en Gezondheid, Kenniscentrum Innovatie van Zorgverlening,

Hogeschool Utrecht

Referentielijst

1. IASP headache factsheets. 2011. Ref Type: Report

2. Anderson RE and Seniscal C. A comparison of selected osteopathic treatment and relaxation for tension-type headaches. Headache 2006;46:1273-80.

3. Ashina S, Lyngberg A, and Jensen R. Headache characteristics and chronification of migraine and tension-type headache: A population-based study. Cephalalgia 2010;30:943-52.

4. Ashina S, Serrano D, Lipton RB et al. Depression and risk of transformation of episodic to chronic migraine. J.Headache Pain 2012;13:615-24.

5. Astin JA and Ernst E. The effectiveness of spinal manipulation for the treatment of headache disorders: a systematic review of randomized clinical trials. Cephalalgia 2002;22:617-23.

6. Bendtsen L and Jensen R. Tension-type headache: the most common, but also the most neglected, headache disorder. Curr.Opin.Neurol. 2006;19:305-9.

7. Biondi DM. Noninvasive treatments for headache. Expert.Rev.Neurother. 2005;5:355-62.

8. Biondi DM. Physical treatments for headache: a structured review. Headache 2005;45:738-46.

9. Borusiak P, Biedermann H, Bosserhoff S, and Opp J. Lack of efficacy of manual therapy in children and adolescents with suspected cervicogenic headache: results of a prospective, randomized, placebo-controlled, and blinded trial. Headache 2010;50:224-30.

10. Bove G and Nilsson N. Spinal manipulation in the treatment of episodic tension-type headache: a randomized controlled trial. JAMA 1998;280:1576-9.

11. Bronfort G, Haas M, Evans R, Leininger B, and Triano J. Effectiveness of manual therapies: the UK evidence report. Chiropr.Osteopat. 2010;18:3.

12. Bronfort G, Nilsson N, Haas M et al. Non-invasive physical treatments for chronic/recurrent headache. Cochrane.Database. Syst.Rev. 2004;CD001878.

13. Bryans R, Descarreaux M, Duranleau M et al. Evidence-based guidelines for the chiropractic treatment of adults with headache. J.Manipulative Physiol Ther. 2011;34:274-89.

14. Castien RF, van der Windt DA, Blankenstein AH, Heymans MW, and Dekker J. Clinical variables associated with recovery in patients with chronic tension-type headache after treatment with manual therapy. Pain 2012;153:893-9.

1/5

Verantwoording FactsheetHoofdpijn

15. Castien RF, van der Windt DA, Dekker J, Mutsaers B, and Grooten A. Effectiveness of manual therapy compared to usual care by the general practitioner for chronic tension-type headache: design of a randomised clinical trial. BMC. Musculoskelet.Disord. 2009;10:21.

16. Castien RF, van der Windt DA, Grooten A, and Dekker J. Effectiveness of manual therapy for chronic tension-type headache: a pragmatic, randomised, clinical trial. Cephalalgia 2011;31:133-43.

17. Cathcart S, Winefield AH, Lushington K, and Rolan P. Stress and tension-type headache mechanisms. Cephalalgia 2010;30:1250-67.

18. Chaibi A and Russell MB. Manual therapies for cervicogenic headache: a systematic review. J.Headache Pain 2012;13:351-9.

19. Chaibi A, Tuchin PJ, and Russell MB. Manual therapies for migraine: a systematic review. J.Headache Pain 2011;12:127-33.

20. Fernandez-de-las-Penas C, Alonso-Blanco C, Cuadrado ML, Miangolarra JC, Barriga FJ, and Pareja JA. Are manual therapies effective in reducing pain from tension-type headache?: a systematic review. Clin.J.Pain 2006;22:278-85.

21. Fernandez-de-las-Penas C, Alonso-Blanco C, San Roman J, and Miangolarra-Page JC. Methodological quality of randomized controlled trials of spinal manipulation and mobilization in tension-type headache, migraine, and cervicogenic headache. J.Orthop. Sports Phys.Ther. 2006;36:160-9.

22. Grimshaw DN. Cervicogenic headache: manual and manipulative therapies. Curr.Pain Headache Rep. 2001;5:369-75.

23. Grunnet-Nilsson N and Bove G. [Therapeutic manipulation of episodic tension type headache. A randomized, controlled clinical trial]. Ugeskr.Laeger 2000;162:174-7.

24. Gustavsson A, Svensson M, Jacobi F et al. Cost of disorders of the brain in Europe 2010. Eur. Neuropsychopharmacol. 2011;21:718-79.

25. Haas M, Aickin M, and Vavrek D. A preliminary path analysis of expectancy and patient-provider en counter in an open-label randomized controlled trial of spinal manipulation for cervicogenic headache. J.Manipulative Physiol Ther. 2010;33:5-13.

26. Haas M, Groupp E, Aickin M et al. Dose response for chiropractic care of chronic cervicogenic headache and associated neck pain: a randomized pilot study. J. Manipulative Physiol Ther. 2004;27:547-53.

27. Haas M, Spegman A, Peterson D, Aickin M, and Vavrek D. Dose response and efficacy of spinal manipulation for chronic cervicogenic headache: a pilot randomized controlled trial. Spine J. 2010;10:117-28.

28. Hall T, Chan HT, Christensen L, Odenthal B, Wells C, and Robinson K. Efficacy of a C1-C2 self-sustained natural apophyseal glide (SNAG) in the management of cervicogenic headache. J.Orthop.Sports Phys.Ther. 2007;37:100-7.

29. Hobson WH, Shiraki R, Steiner D, and Van Horn M. Spinal manipulation vs. amitriptyline for the treatment of chronic tension headache: a randomized clinical trial. J. Manipulative Physiol Ther. 1996;19:278-9.

30. International Headache Society (IHS). Hoofdpijn classificatie. 2013. Ref Type: Report

31. Jensen OK, Nielsen FF, and Vosmar L. An open study comparing manual therapy with the use of cold

2/5

Verantwoording FactsheetHoofdpijn

packs in the treatment of post-traumatic headache. Cephalalgia 1990;10:241-50.

32. Jull G, Trott P, Potter H et al. A randomized controlled trial of exercise and manipulative therapy for cervicogenic headache. Spine (Phila Pa 1976.) 2002;27:1835-43.

33. Jull GA and Stanton WR. Predictors of responsiveness to physiotherapy management of cervicogenic headache. Cephalalgia 2005;25:101-8.

34. Lyngberg AC, Rasmussen BK, Jorgensen T, and Jensen R. Prognosis of migraine and tension-type headache: a population-based follow-up study. Neurology 2005;65:580-5.

35. Nelson CF, Bronfort G, Evans R, Boline P, Goldsmith C, and Anderson AV. The efficacy of spinal manipulation, amitriptyline and the combination of both therapies for the prophylaxis of migraine headache. J.Manipulative Physiol Ther. 1998;21:511-9.

36. Nilsson N. A randomized controlled trial of the effect of spinal manipulation in the treatment of cervicogenic headache. J.Manipulative Physiol Ther. 1995;18:435-40.

37. Nilsson N, Christensen HW, and Hartvigsen J. The effect of spinal manipulation in the treatment of cervicogenic headache. J.Manipulative Physiol Ther. 1997;20:326-30.

38. Parker GB, Tupling H, and Pryor DS. A controlled trial of cervical manipulation of migraine. Aust.N.Z.J.Med. 1978;8:589-93.

39. Posadzki P and Ernst E. Spinal manipulations for cervicogenic headaches: a systematic review of randomized clinical trials. Headache 2011;51:1132-9.

40. Posadzki P and Ernst E. Spinal manipulations for the treatment of migraine: a systematic review of randomized clinical trials. Cephalalgia 2011;31:964-70.

41. Posadzki P and Ernst E. Systematic reviews of spinal manipulations for headaches: an attempt to clear up the confusion. Headache 2011;51:1419-25.

42. Posadzki P and Ernst E. Spinal manipulations for tension-type headaches: a systematic review of randomized controlled trials. Complement Ther.Med. 2012;20:232-9.

43. Sahler K. Epidemiology and cultural differences in tension-type headache. Curr.Pain Headache Rep. 2012;16:525-32.

44. Sandor PS and Afra J. Nonpharmacologic treatment of migraine. Curr.Pain Headache Rep. 2005;9:202-5.

45. Sprenger T and Borsook D. Migraine changes the brain: neuroimaging makes its mark. Curr.Opin.Neurol. 2012;25:252-62.

46. Tuchin PJ, Pollard H, and Bonello R. A randomized controlled trial of chiropractic spinal manipulative therapy for migraine. J.Manipulative Physiol Ther. 2000;23:91-5.

47. van Ettekoven H and Lucas C. Efficacy of physiotherapy including a craniocervical training programme for tension-type headache; a randomized clinical trial. Cephalalgia 2006;26:983-91.

48. Vernon H, Jansz G, Goldsmith CH, and McDermaid C. A randomized, placebo-controlled clinical trial of chiropractic and medical prophylactic treatment of adults with tension-type headache: results from a stopped trial. J.Manipulative Physiol Ther. 2009;32:344-51.

49. Vernon H, McDermaid CS, and Hagino C. Systematic review of randomized clinical trials of complementary/alternative therapies in the treatment of tension-type and cervicogenic headache.

3/5

Verantwoording FactsheetHoofdpijn

Complement Ther.Med. 1999;7:142-55.

50. Voigt K, Liebnitzky J, Burmeister U et al. Efficacy of osteopathic manipulative treatment of female patients with migraine: results of a randomized controlled trial. J.Altern.Complement Med. 2011;17:225-30.

NICE Overzicht hoofdpijn en diagnose

Zie volgende pagina voor dit schema.

4/5

Verantwoording FactsheetHoofdpijn

NICE Overzicht hoofdpijn en diagnoseVertaald en aangepast van de Hoofdpijnrichtlijn van NICE: © National Institute for Health and Clinical Excellence, 2012.

Eigenschap

hoofdpijn

Spanningshoofdpijn Migraine (met of zonder aura) Cluster hoofdpijn

Pijn locatie[1] Bilateraal Uni- of bilateraal Unilateraal (rond het oog, boven

het

oog en langs het hoofd/gezicht).

Pijn kwaliteit Drukkend/knellend (niet

pulserend)

Pulserend (kloppend of dreunend

in

jonge mensen tussen 12-17 jaar)

Variabel (scherp, borend, bran-

dend,

kloppend of drukkend)

Pijn intensiteit Mild tot matig Matig - hoog Hoog, erg hoog

Andere

symptomen

Geen • Gevoeligheid voor licht en/of

geluid en/of braken

• Aura: met of zonder hoofd-

pijn, volledig reversibel.

Ontwikkelt zich over ten

minste 5 minuten, duurt 5-60

minuten. Typische verschijn-

selen zijn flikkerende lichten,

zigzaglijnen of gedeeltelijk

verlies van visus (scotomen),

sensorische verschijnselen

zoals gevoelloosheid en/of

paresthesieen en/of spraak

problemen

Aan dezelfde kant als de

hoofdpijn:

• rood of waterig oog

• nasale verstopping en/of

lopende neus

• gezwollen ooglid

• zweten voorhoofd en gezicht

• verkleinde pupil en/of

hangend ooglid

Duur 30 minuten -

constant

4-72 uur in volwassenen, 1-72 uur

bij jonge mensen tussen 12-17 jaar

15-180 minuten

Frequentie < 15 dagen/

maand

≥15 dagen/

maand

langer dan

3 maanden

< 15 dagen/

maand

≥15 dagen/

maand

langer dan 3

maanden

1 om de dag tot

8/dag[3], dan

remissie[4] voor

langer dan een

maand

1 om de dag tot

8/dag[3], dan

remissie[4] voor

minder dan

een maand

binnen een

jaar

Episodische

spannings-

hoofdpijn

Chronische

spannings-

hoofpijn[2]

Episodische

migraine (met of

zonder aura)

Chronische

migraine met of

zonder aura

Episodische

cluster

hoofdpijn

Chronische

cluster

hoofdpijn

1 Hoofdpijn kan worden gevoeld in het hoofd, gezicht of nek.

2 chronische migraine en chronische spanningshoofdpijn overlappen vaak. Als er symptomen van migraine zijn, stel dan

de diagnose chronische migraine.

3 Frequentie van terugkerende hoofdpijn tijdens een aanval van cluster hoofdpijn.

4 De pijnvrije periode tussen cluster hoofdpijn aanvallen.

©2013 Nederlandse Vereniging voor Manuele Therapie (NVMT)

H. Wittink (2013). Verantwoording Factsheet Manuele Therapie bij hoofdpijn (2015 2e druk). Amersfoort: NVMT.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk of kopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Nederlandse Vereniging voor Manuele Therapie te Amersfoort (NL). Citeren uit en/of verwijzen naar dit document is toegestaan, mits vergezeld van een juiste bronvermelding.

Voor leden:De verantwoording behorende bij deze factsheet en meer factsheets kunt u downloaden op de volgende wijze:Ga naar http://www.nvmt.nl > log in en klik op deze link: http://tiny.cc/z2n4sx.

5/5

Verantwoording FactsheetHoofdpijn