1

RINDERT BROUWER

DOORDE EEUWEN HEEN

BEGRAAFPLAATSENIN EUROPA

2

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord 03

I Prehistorie: Mega 04

II Klassieke Oudheid: classicisme 05

III Christendom: kruis of bijbel 06

IV Middeleeuwen: de zwarte dood 07

V Vorstenhuizen: sic transit gloria mundi 08

VI Voor 1800: hodie mihi cras tibi 09

VII De funeraire revolutie 10

VIII Na 1800: tuinen van stilte 11

IX Joden 12

X Velden van eer & Erevelden 13

XI Crematie: ashes to ashes 14

XII 21e eeuw: leven na de dood 15

3

VOORWOORD

Memento Mori

In de lijnen van onze handpalmen zijn de letters MMte vinden, een blijvende verwijzing naar onze eindig-heid: Memento Mori = gedenk te sterven.De mens is het enige wezen dat aan dodenbezorgingdoet. Rond 600.000 jaar geleden werden de doden alergens bij elkaar gelegd, zoals blijkt uit de Simas delos Huesos (beendergroeve) in Atapuerca in Spanje.Circa 100.000 jaar geleden begroeven de Neander-thalers bewust hun doden. De eerste begraafplaatsenzijn ongeveer 40.000 jaar oud. Jagers en verzame-laars begroeven verspreid, dat bracht hun levenswijzemet zich mee. Zij trokken verder, de doden blevenachter. Na de ‘uitvinding’ van de landbouw setteldede mens zich en begroef zijn doden op een afgeba-kend terrein, een soort necropolis, een dodenstad,uitsluitend bedoeld voor begraven. Dat begraven wasmeer dan ‘zand erover’, want op dat zand kwam eenteken, een gedenkteken. Ter nagedachtenis, in me-moriam. Het teken markeerde de plaats waar mennaar terugkwam om te gedenken in het besef van ei-gen sterfelijkheid: Memento Mori.

de begraafplaatsen in Europaals geschiedenisboek

De vondst van een graf of een grafgift heeft menigmaal geleid tot een waardevolle aanvulling op of zelfsherschrijving van de geschiedenis. Door in de grondte graven zijn we veel te weten gekomen over hetverleden. In de archeologie vormen graven dan ookeen belangrijke bron van informatie. Kleding en sie-raden, gebruiksvoorwerpen en andere grafgiften zeg-gen iets over de techniek, handelscontacten, rangenen standen, religies en het geloof in het hiernamaalsvan onze voorouders.Grafvondsten hebben soms zelfs hun naam gegevenaan een bepaalde periode, een bepaalde cultuur ofeen bepaald volk, bijvoorbeeld het Trechterbekervolkof de Hallstattcultuur.Graven zijn een afspiegeling van maatschappelijke enculturele ontwikkelingen. Graven zijn een historischarchief bij uitstek, niet alleen onder het maaiveld,maar ook daarboven. Wat in de grond zit, levert inte-ressante verhalen op, maar net zo boeiend zijn deverhalen over wat er boven de grond staat op be-graafplaatsen.Begraafplaatsen zijn geschiedenisboeken, waarvande bladzijden door elkaar zijn geraakt. Ze vertellen degeschiedenis van steden en gemeenschappen, vanberoemdheden en gewone stervelingen, maar tonenin miniatuur ook de verschillende uitingen van kunsten cultuur.Aan de hand van begraven en begraafplaatsen kun-nen we van prehistorie tot nu de maatschappelijke enculturele ontwikkeling in Europa volgen.Middels een serie van twaalf onderwerpen volgen wechronologisch en thematisch die ontwikkeling, eenontwikkeling die elke keer in het teken staat van hetstreven naar de eenwording van Europa, telkens van-uit een andere invalshoek.

4

I. PREHISTORIE: MEGA

De oudste bouwwerken ter wereld bevinden zich inEuropa. Het zijn de megalieten (letterlijk: grote ste-nen), die in heel West-Europa zijn gebouwd van ca.4000 v.Chr. tot ca. 200 v.Chr. De piramiden in Egyptezijn niet ouder dan 3000 v.Chr. en de koningsgravenin Mycene dateren van 1400 v.Chr.

De overgang van jacht naar landbouw kwam vanafhet 10e millennium v. Chr. op gang en nam vanuit hetoosten geleidelijk heel Europa in bezit. Tegelijk metde landbouwdorpen verschenen begraafplaatsen.Allerlei volkeren en culturen waaierden uit over Eu-ropa, wisselden elkaar af, krompen weer ineen of ves-tigden zich in een bepaald gebied/land. In de loop vande prehistorie zien we twee golfbewegingen die grotedelen van Europa ‘overstromen’: in West-Europa demegalietenbouwers en in Midden-Europa de Kelten.De meest indrukwekkende, bekende, maar ook nog

steeds geheimzinnige bouwwerken zijn de megalithi-

sche graven. Er zijn vier gebieden, waar de megali-

thische bouwwerken zich concentreren: Noord-Eu-

ropa, Groot-Brittannië (met het beroemde Stone-

henge), langs de Atlantische kust en het Iberisch

schiereiland. De ganggraven in Zuid-Portugal en het

westen van Frankrijk (Barnenez en Bougon) zijn de

oudst bekende megalieten. Het hoogtepunt van de

megalietenbouw wordt bereikt met de oprichting van

het grootste (dolmen van La Roche-aux-Fées in Bag-

neux, Frankrijk) en het rijkst versierde monument

(Gavrinis in Bretagne en Newgran-ge in Ierland).

Naast deze megalithische graven (dolmens, hunebed-

den) zijn er andere vormen van begraven, zoals de

veenlijken en grafschepen, die voorkwamen bij de

Noormannen in Scandinavië.

De ontdekking in Hallstatt van een begraafplaats metca. 100 graven leidde tot de reconstructie van de ge-meenschap van de Kelten. Het was een welvarendegemeenschap, bekwaam in het bewerken van ijzer eneen volk dat handel dreef met o.a. Scandinaviërs,Grieken en Etrusken. Uit vondsten van en in anderegraven is af te leiden dat zij in heel Midden-Europawoonden, van Ierland tot Tsjechië. Het Keltisch kruisop begraafplaatsen, vooral in Wales en Ierland, her-innert nog steeds aan hen.

5

II. KLASSIEKE OUDHEID: CLASSICISME

Europa, de dochter van een Fenicisch koningspaar,wordt tijdens een wandeling langs het strand bena-derd door Zeus in de gedaante van een stier. Europalaat zich op de rug van de stier naar Kreta ontvoeren.Hier openbaart Zeus zich in zijn ware gedaante enmaakt haar de moeder van latere koningen.

Europa begon in Griekenland, zowel volgens de mytheals in werkelijkheid. Vanuit Griekenland en laterRome, samen de klassieke oudheid, werd de basis ge-legd voor zaken als filosofie, levensbeschouwing,kunst en architectuur, rouwrituelen, de wijze van lijk-bezorging en de graftekens, kortom: de Europese be-schaving.

Griekenland (ca. 2000 – 900 v.Chr.).Bij Homerus vinden we al de basis van de rituelenrond dood en uitvaart, die in wezen niet veranderdzijn: het afleggen, opbaren en het rouwbeklag; de uit-vaart; de dodenbezorging (crematie of begraven).In Mycene (15e eeuw v.Chr.) vinden we de oudstewijze van begraven in Hellas: koningsgraven, koepel-graven en schachtgraven voor de rijken. En in Athenebevindt zich de enige bewaard gebleven begraaf-plaats uit de antieke oudheid Kerameikos. En uiter-aard is veel over de Griekse grafcultuur terug te vin-den in diverse musea.

Hetzelfde geldt voor Etrusken en Romeinen.Voor de Etrusken (ca. 900-100 v.Chr.) geldt dat hetgrootste deel van onze kennis over hen afkomstig isvan hun begraafplaatsen en rotsgraven, vooral doorde beschilderingen. Grote necropoli (tumuli) zijn be-waard gebleven in o.a. Tarquinia en Cerveteri.

Een wandeling langs de Romeinse grafcultuur door di-verse musea of over de Via Appia Antica in Romelangs de Romeinse grafmonumenten, is bijna eenfeest der herkenning. De tekens op de graven, in detwee basisvormen staand of liggend, hebben in deloop van de geschiedenis de trends in kunst en archi-tectuur gevolgd, waarvan de basis is gelegd in deklassieke oudheid en die constant in variabele vormenwerden herhaald: Romaans, Renaissance, classicismeen de neostijlen.

6

III. CHRISTENDOM: KRUIS OF BIJBEL

Terwijl in het Oosten het geloof in een hiernanog-maals leidde tot het cremeren van de doden, werd inEuropa onder invloed van het christendom en het ge-loof in een hiernamaals het begraven de enige vormvan lijkbezorging. Begraafplaatsen werden wachtka-mers voor het Laatste Oordeel.

Het christendom ontstond als joodse sekte en namjoods/bijbelse gebruiken t.a.v. het begraven over. Inhet Romeinse Rijk werden daar Grieks/Romeinse ge-bruiken aan toegevoegd.De christenen begroeven aanvankelijk in de Catacom-ben (Rome, Italië). Op de graven van martelaren wer-den liturgische vieringen gehouden en daar ontstondde relikwieënverering.Aanvankelijk verspreidde het christendom zich in hetRomeinse Rijk. Na de val van het West-Romeinse Rijkkwam er een nieuwe impuls vanuit Ierland en Enge-land, gericht op de Germanen en vanuit Byzantium,gericht op de Slaven. Rond 1500 was heel Europa be-keerd tot het christendom.In de dodencultus is er een duidelijke eenheid tussenkerk en graf: begraven worden in de nabijheid vanmartelaren/heiligen (relikwieën) straalt af op de do-de. Kerken werden begraafplaatsen, waar d.m.v. re-lieken, missen met voorbeden en kerkgangers met af-laten het lot van de dode beïnvloed kon worden.In de Reformatie, te beginnen met Luther, werden af-laten, voorbeden, relikwieënverering, vagevuur enheiligen afgeschaft en daarmee de binding van hetgraf aan de kerk. Vanaf toen konden begraafplaatsenbuiten de woongebieden worden aangelegd en kregenbegraafplaatsen het karakter van wachtkamers: menlag er tot bij het Laatste Oordeel de beslissing tot eeu-wig leven of eeuwige verdoemenis viel.

De verschillen tussen Noord-Europa (reformatorisch)en Zuid-Europa (katholiek) vallen af te lezen aan debegraafplaatsen: bij de katholieken staat het kruiscentraal (kruisvormige graftekens, Calvarieberg), bijde protestanten staat de bijbel centraal (bijbel en bij-belteksten op graven).

7

IV. MIDDELEEUWEN: DE ZWARTE DOOD

Tussen 1346 en 1351 stierf een derde deel van deEuropese bevolking door de Zwarte Dood. De pestbrak het eerst uit rond 1330 in Oost-Azië en bereiktevia de zijderoute in 1346 de Zwarte-Zeehaven Kaffa.Scheepsratten namen de ziekte mee naar Venetië,Genua en Marseille, van waaruit de pest zich langs degrote handelsroutes snel verder verbreidde over heelEuropa.

Er zouden nog diverse pestepidemieën volgen. De be-graafplaatsen in en rond de kerken konden de stroomdoden niet aan; buiten de woonkernen werden pest-begraafplaatsen aangelegd. Van de begraafplaatsenis slechts de herinnering of de naam bewaard geble-ven, maar de sfeer van die tijd is terug te vinden inkunst en literatuur. Jeroen Bosch schilderde helse ta-ferelen, Pieter Breugel de Oudere schilderde in1561/62 ‘De triomf van de dood’. Er werden memo-rietafels geschilderd en postume portretten.De wijdverbreide legende van de 3 levenden en de 3doden (‘wat jullie zijn waren wij en wat wij zijn wor-den jullie’) leidde tot dodendansen, eerst als muur-schilderingen in kerken, kloosters, kerkhofkapellen enknekelhuizen. Vooral in Duitstalige landen kwamen zeveel voor: Berlijn, Straubing, Füssen, Basel, Bern, Lu-zern, Salzburg. Maar ook in het bergdorpje Pinzolo inde Dolomieten (Trento-Italië) is een mooie fresco ‘Balvan de dood’ (1539) bewaard gebleven. Later ver-schenen de dodendansen ook in prent en boek. Hetartistieke hoogtepunt zijn de 53 houtsneden van HansHolbein onder de titel ‘Icones mortis’ (1538). Ookvonden er opvoeringen plaats. In Verges (Spanje)wordt nog elk jaar op Witte Donderdag tijdens hetpassiespel een dodendans opgevoerd door als skeletverklede mannen en jongens.Op grafmonumenten werden transi’s afgebeeld, deoverledene in staat van ontbinding. In beeldhouwwer-ken en glas-in-loodramen van kerken werd het Laat-ste Oordeel uitgebeeld, bv. in de kathedraal van Char-tres.Er werd gezocht naar de oorzaken van en oplossingenvoor de pest. Heersers lieten pestzuilen oprichten(Wenen, Praag), er werden kerken en kapellen ge-bouwd voor de pestheiligen St. Rochus, St. Sebasti-aan en St. Rosalie (Nürnberg, Praag).

8

V. VORSTENHUIZEN:SIC TRANSIT GLORIA MUNDI

Op het concilie van Paderborn in 785 werd het chris-tendom staatsgodsdienst in Europa en vaardigde Ka-rel de Grote op straffe van onthoofding een verbod oplijkverbranding uit. ‘Wij zullen bevelen dat de lijkenzullen gebracht worden naar de kerkhoven en nietnaar de grafheuvels van de heidenen’.

En al was Karel de Grote een fel tegenstander van hetbegraven in de kerk, in 814 werd hij zelf in de kerk(Aken) begraven. Na hem werd het gebruikelijk degeestelijke en wereldlijke heersers bij te zetten in dekerk. Na het verbod in de 19e eeuw op het begravenin kerken, werd een uitzondering gemaakt voor vor-stenhuizen.Binnen een eeuw na de val van het West-RomeinseRijk stichtten de Franken een machtige eenheids-staat. In 800 werd Karel de Grote tot keizer gekroondvan een groot deel van West-Europa dat het HeiligeRoomse Rijk werd genoemd. Na zijn dood viel zijn rijkuiteen in wat later het koninkrijk Frankrijk werd enhet Duitse keizerrijk. Otto I herstelde in 962 het Hei-lige Roomse Rijk. Het waren deze keizers die in eenvoortdurend proces van uitbreiding en inkrimping eengroot deel van Europa regeerden. Na Rudolf I vanHabsburg (1273-1291) waren dat vooral de Habsbur-gers, aaneengesloten zelfs van 1438-1918.In de eenvoudige crypte van de Dom in Speyer ligt,samen met een aantal van zijn voorgangers, Rudolf Ibegraven. In schrille tegenstelling daarmee staat van-wege de pompeuze luxe de Kaisergruft in de Ka-puzinerkirche in Wenen, waar de gebalsemde licha-men van 146 Habsburgers zijn bijgezet in tinnen sar-cofagen; hun harten rusten in zilveren urnen in deAugustinerkirche en hun ingewanden in koperen pot-ten in de Stephansdom.Een hoogtepunt in macht vormde de regering van Ka-rel V (1519-1556), in ‘wiens rijk de zon nooit onder-ging’. Hij en de leden van de Spaanse tak van deHabsburgers zijn begraven in El Escorial bij Madrid.Ook elders in Europa vinden we mooie voorbeeldenvan vorstelijke begraafkerken, zoals de Basilique deSaint-Denis in Parijs, de Dom in Roskilde-Denemar-ken en de Westminster Abbey in Londen.

9

VI. VOOR 1800: HODIE MIHI CRAS TIBI

Tot de 15e eeuw slingerden schedels en botten vrijrond op begraafplaatsen. Daarna ging men er toeover de beenderen ordelijk te rangschikken in eenknekelhuis.In de 17e eeuw ging men begraven in twee etappes,eerst in een voorlopig graf en later op een definitieverustplaats: de ‘eerste’ en ‘tweede’ begrafenis. Er deedzich daarbij een opmerkelijk verschil voor tussenNoord- en Zuid-Europa: knekelhuizen en mummiebe-graafplaatsen.

In Noord-Europa werden na verloop van tijd de been-deren bij de ‘tweede begrafenis’ gerangschikt in kne-kelhuizen. Het gebruik nam men over van de Germa-nen, die in dorpen bij elkaar woonden en het welzijnvan de gemeenschap stelden boven die van het indi-vidu. Zij verzamelden het gebeente van allen die totde gemeenschap behoorden in een gemeenschappe-lijke laatste rustplaats. In het voormalige Germaansegebied werd het bijzetten in knekelhuizen als ‘tweede’begrafenis gebruikelijk. Soms gebeurde dat massaal;voorbeelden daarvan zijn te vinden in het Beinhaus inNaters (Zwitserland) en het kostnice in Kutna Hora(Tsjechië). Soms gebeurde dat met behoud van deindividualiteit: schedels werden beschilderd met o.a.de naam, zoals in de Karner in Hallstatt (Oostenrijk)of werden in een schedelkistje geplaatst, zoals in de‘étagères de la nuit’ in de kathedraal van St. Pol-de-Léon en op de begraafplaats St. Hilaire in Marville(beide in Frankrijk).In Zuid-Europa legde men meer nadruk op het rechtvan het individu. Er kwamen wel knekelhuizen voor,maar niet als verzamelplaats van leden van de ge-meenschap. Er ontstonden mummiebegraafplaatsen,waar lichamen na uitdroging, balseming of mummifi-cering bij een ‘tweede’ begrafenis een definitieve rust-plaats kregen.Deze praktijk was aanvankelijk voorbehouden aanvooraanstaande personen, zoals op Malta bij degrootmeesters van de Maltezer ridders. Ook werd hettoegepast op leden van het koninklijk huis. Later werdhet algemener. Onder de kapucijnerkerk Santa Mariadella Concezióne in Rome bevindt zich een uitstallingmummies. De grootste mummiebegraafplaats ter we-reld is te vinden in de Catacombe dei Cappucini vanPalermo, waar zich zo’n 6000 mummies bevinden.

10

VII. DE FUNERAIRE REVOLUTIE

Allerlei factoren, zoals het Verlichtingsdenken en degroei van de wetenschap, maar ook de bevolkings-groei en de verstedelijking, zorgden voor een fune-raire revolutie. Het begraven in kerken en stedenwerd verboden en begraafplaatsen werden buiten destad aangelegd.

Vooral Frankrijk en Oostenrijk waren van doorslagge-vende betekenis voor een funeraire revolutie.Na een eerste stap in 1763 door het parlement vanParijs gaf een decreet van Napoleon in 1804 de door-slag. In dezelfde week dat hij keizer werd, gingen inParijs de poorten open van Père Lachaise, waarmeeeen nieuw hoofdstuk in de funeraire geschiedenis be-gon. Voorheen werden de doden vooral anoniem be-graven, in massagraven midden in de stad. Na ver-loop van tijd werden de stoffelijke resten bijgezet ineen belendend knekelhuis. Levenden en doden leef-den samen; de dood werd aanvaard als onderdeel vanhet leven.In de 19e eeuw verrezen er dodensteden ver buitende stad. Men kocht er een stukje grond, bouwde ereen ‘huis’ voor zichzelf en zijn familieleden en betrokdat na de dood. Deze individualistische manier vanbegraven was een ontkenning van de dood: men ver-huisde slechts.In Parijs werden de begraafplaatsen in de binnenstad,geruimd en overgebracht naar de Catacomben, waarde stoffelijke resten van zo’n 6 miljoen ex-Parijze-naars liggen. Na Père Lachaise volgden in 1824 Mont-parnasse en in 1825 Montmartre.Voor Europese landen, die waren veroverd door Napo-leon, gingen dezelfde wetten gelden als in Frankrijk.De Habsburgse keizer Joseph II (1780-1790) benuttezijn korte regeerperiode met tal van verlichte veror-deningen. Zijn decreten van 1782 en 1784, geldendvoor alle Habsburgse landen, betekenden een warerevolutie voor de aanleg van begraafplaatsen: het be-graven in kerken en binnen de bebouwde kom werdverboden en het aanleggen van begraafplaatsen bui-ten de stad verplicht. Dit leidde tot de aanleg vanCommunale Friedhöfe, waarvan in Wenen het Fried-hof St. Marx nog rest.Hoe voorheen in Wenen begraven werd is te zien on-der de Stephansdom en in de Michaelerkirche-crypte.

11

VIII. NA 1800: TUINEN VAN STILTE

Elke tijd, elke plaats, elk volk en elke cultuur heeftzijn eigen gewoonten en normen. Dat geldt ook voorbegraven en begraafplaatsen. Op een rondreis doorEuropa valt al bij de poort van de begraafplaats opdat ieder land zijn eigen begraaftaal spreekt. Een op-vallend verschil is dat tussen Noord- en Zuid-Europa.In Noord-Europa ligt de nadruk op de natuur, in Zuid-Europa op steen.

In de 19e eeuw werden begraafplaatsen vaak als tuinontworpen, meestal in de romantische stijl. Dit ge-beurde in navolging van begraafplaats Père Lachaisein Parijs, die overal in Europa werd gezien als het ar-chetype van de buitenbegraafplaats.Groot-Brittannië volgde het Franse voorbeeld met deaanleg van buitenbegraafplaatsen in landschapsstijl.In Glasgow werd de Necropolis (1833) gesticht en inLonden de Magnificent Seven, met Kensal Green alsde oudste (1833) en Highgate (1839) als de beroemd-ste.In Noord- en Midden-Europa komt de wens om na dedood terug te keren uitstekend tot uiting in de ‘do-dentuinen’, waar beplanting een belangrijke rolspeelt. De ‘gewone’ begraafplaatsen in de Duitstaligeen Scandinavische landen getuigen met hun bloem-bedden of ligusterhaagjes van die wens. Het mooistevoorbeeld daarvan vinden we in Hamburg (Duitsland)op Friedhof Ohlsdorf, met 400 ha de grootste begraaf-plaats van Europa.In Zuid-Europa ziet de mens het liefst zijn herinneringaan de overledene uitgedrukt in steen. Dat geldtvooral voor de landen rond de Middellandse Zee. Al isin Frankrijk de ‘groene revolutie’ begonnen, tochheeft steen de overhand gekregen; door zowel eenstaande als een liggende steen wordt de hele graf-plaats bedekt.In Zuid-Frankrijk en Spanje zijn begraafplaatsen den-steden, doordat er niet in de grond, maar boven degrond grafhuisjes worden gebouwd. In Italië wordt deherinnering aan de overledenen vastgelegd in grotedramatische beeldhouwwerken. Mooie voorbeeldendaarvan zijn te vinden in Genua en Milaan.In de 20e eeuw ontstond er een taboe rond de dooddoor de verzakelijking in de maatschappij. Dat is ookterug te vinden op de begraafplaatsen; ze wordenstrakker, economischer en steeds uniformer.

12

IX. JODEN: PO NITMAN

Joodse begraafplaatsen nemen in Europa een bijzon-dere plaats in. Ondanks de diaspora, de verspreidingvan een volk, hield men vast aan eigen gewoonten.Joodse begraafplaatsen behoren tot de oudste be-graafplaatsen, omdat ze volgens de joodse traditieniet geruimd mogen worden. Ze vormen dan ookwaarlijk een stenen archief.

In de klassieke oudheid leefden de joden in de landenrond de Middellandse Zee. Zij begroeven hun dodenvoornamelijk in de Catacomben; voorbeelden daar-van zijn te vinden in Rome, Venosa (Zuid-Italië) enMalta.Vanaf de Middeleeuwen ontwikkelen zich binnen hetjodendom in de diaspora twee stromingen: de Sefar-dim en de Azjkenazim.

De Sefardische joden (afgeleid van Sefarad, de bij-belse naam voor Spanje) woonden op het Iberischschiereiland, maar werden in 1492 uit Spanje en in1580 uit Portugal verdreven. Vandaar trokken zenoordwaarts naar Nederland en Noord-Duitsland ofoostwaarts naar Italië en Turkije.Mooie voorbeelden van Sefardische begraafplaatsen,gekenmerkt door een liggende, vaak rijkversierdegrafsteen, vinden we in Ouderkerk-aan-de-Amstel(Nederland), Hamburg-Altona (Duitsland) en het Lidoin Venetië (Italië).

De Azjkenazische joden woonden in Midden- en Oost-Europa (Duitsland werd met de bijbelse naam Azj-kenaz aangeduid). Voortdurende pogroms en uitzet-tingen verdreven hen eerst oostwaarts naar Polen endaarna naar het westen. Hun begraafplaatsen wordenaanvankelijk vooral gekenmerkt door een eenvoudigestaande steen. Met de integratie van de joden zien weook een toenemende assimilatie van hun graftekens.De oudste joodse begraafplaats (1076) in Europa be-vindt zich in Worms (Duitsland), de opmerkelijkste isde oude joodse begraafplaats in Praag (Tsjechië) ende grootste bevindt zich in Lódz (Polen).Een goed voorbeeld van de assimilatie van de jodenis het joodse deel van het Zentralfriedhof in Wenen(Oostenrijk) of de nieuwe joodse begraafplaats inPraag (Tsjechië).

13

X. VELDEN VAN EER & EREVELDEN

Op 26 augustus 1346 liet koning Jan de Blinde zich opzijn paard vastbinden en meenemen tussen tweepaarden van zijn schildknapen Met het zwaard in dehand sneuvelde hij zo in de rijen van de Franse rid-ders in de slag bij Crécy tegen de Engelsen. Het wasde periode van de Honderdjarige oorlog.

Jan de Blinde werd begraven in de crypte van de ka-thedraal in Luxemburg. De soldaten van veldslagen,die sneuvelden, werden vroeger ter plekke verbrandof begraven. Pas in de 20e eeuw werden de massalevelden van eer aangelegd, waarop de slachtoffers vanoorlogsgeweld bijeen werden gebracht.Door de frontlinie van de Eerste Wereldoorlog te vol-gen worden de verschrikkingen van die oorlog duide-lijk. Het landschap is bezaaid met gedenktekens, mo-numenten, oorlogsmusea en oorlogsbegraafplaatsen.De frontlinie liep van de Vlaamse kust tot de Frans-Zwitserse grens.Ook de Tweede Wereldoorlog leidde tot miljoenenslachtoffers. Veel soldaten rusten in vreemde bodem.De Britten begroeven hun gesneuvelden ter plekke,vandaar dat er veel Britse oorlogsbegraafplaatsenzijn. Andere nationaliteiten, bv. de Amerikanen kozenvoor een grote verzamelbegraafplaats.Speciale instanties houden zich bezig met het beheervan oorlogsbegraafplaatsen, plaatsen ter eervolleherinnering, maar ook ter lering. Bv. Volksbund Deut-sche Kriegsgräberfürsorge of Commonwealth WarGraves Commission.

Naast de velden van eer, waar zij liggen die vielenvoor vorst, vaderland en vrijheid, hebben veel landenhun erevelden of erebegraafplaatsen voor hun natio-nale grootheden. In Wenen is een deel van het Zen-tralfriedhof gereserveerd voor de Ehrengräber vanhen die zich verdienstelijk hebben gemaakt op het ge-bied van kunst, literatuur, muziek, wetenschap en po-litiek. Hetzelfde geldt in Antwerpen op de ereveldenvan het Schoonselhof, in Londen in de WestminsterAbbey, in Parijs in het Pantheon, in Praag op het Vy-sehrad hrbitov en in Kopenhagen op het Assistens Kir-kegard.

14

XI. CREMATIE: ASHES TO ASHES

De geschiedenis van het cremeren vertoont vanaf deprehistorie tot heden een golfbeweging. Na de kerste-ning van Europa was het lange tijd een taboe. Maarna ruim duizend jaar van begraven heeft het creme-ren weer een plaats verworven in de Europese sa-menleving, overigens meer in Noord- dan in Zuid-Eu-ropa.

In zowel de prehistorie als in de klassieke oudheid be-stonden begraven en cremeren naast elkaar, met zonu en dan een voorkeur voor een van beide vormenvan lijkbezorging. Grafvondsten in hunebedden, graf-heuvels en urnenvelden in b.v. Nederland wijzendaarop. En uit Rome stamt het woord columbarium =duiventil.Na het verbod op crematie van Karel de Grote in 785wordt inhumatie de norm en dat zou eeuwenlang zoblijven. Crematie kreeg zelfs een negatieve bijklankvanwege de verwijzing naar het hellevuur en de on-mogelijkheid te kunnen verrijzen op de Jongste Dag.Crematie in de Middeleeuwen bestond dan ook uitketter- en heksenverbrandingen!In een noodsituatie, oorlog of een epidemie, werdengesneuvelden of slachtoffers nog wel eens verbrand.In het tijdperk van de Verlichting gingen er steedsmeer stemmen op voor deze hygiënische vorm vanlijkbezorging. Het duurde echter toch nog tot 1876voor het eerste crematorium werd geopend op decamposanto van Milaan, in 1878 gevolgd door Gotha(Duitsland).Vanwege het Vaticaanse verbod op cremeren (1886,in 1963 opgeheven) bleef crematie in zuidelijke, ka-tholieke landen marginaal, terwijl in Noordwest-Eu-ropa het gebruik wel aansloeg, vooral na de TweedeWereldoorlog.Met de crematie ontstonden er ook nieuwe rituelen ennieuwe vormen van bijzetting, variërend van land totland: verstrooiing, columbaria, urnengraven, urna-menten. In Nederland mag men de as mee naar huisnemen, in België wordt het lichaam tijdens de ‘koffie-pauze’ gecremeerd, zodat men daarna de dienst kanafsluiten, in Duitsland ‘spaart’ men de overledenenop, die soms pas weken later worden gecremeerd, inEngeland wordt de as in een ‘Garden of Remem-brance’ bijgezet of plant men een roos.

15

XII. 21E EEUW: LEVEN NA DE DOOD

L’histoire se repète, de geschiedenis herhaalt zich. Alsdit gezegde waar is, betekent het voor begraven enbegraafplaatsen, dat er na het taboe op de dood ende daaruit voortvloeiende verzakelijking een herle-ving komt van begraafrituelen, m.a.w. er is leven nade dood.

Europa wordt één, maar dat betekent niet dat iederland zijn eigen culturele identiteit moet opofferen.Begraafplaatsen vertegenwoordigen een belangrijkecultuurhistorische waarde. Maar dat mag niet alleengelden voor het verleden, we moeten niet alleen be-houden, restaureren en conserveren, maar ook conti-nueren en vernieuwen.Er zijn in Europa verschillende, soms tegengesteldebewegingen gaande. Enerzijds zien we een verre-gaande verzakelijking, die zich uit in globalisering enuniformiteit. Debet daaraan zijn het taboe op dedood, de daaruit voortvloeiende onverschilligheid enhet ontstaan van multinationale uitvaartondernemin-gen, die een McDeath–keten gaan vormen.Anderzijds groeit het bewustzijn dat niet de uitvaart-ondernemingen en begraafplaatsverordeningen moe-ten uitmaken hoe wij onze doden willen herdenken,maar dat wij dat zelf kunnen en mogen doen.Een toenemend aantal kunstenaars houdt zich bezigmet funeraire kunst: grafmonumenten, beschilderdedoodskisten, baarkleden, lijkwaden, keramische ur-nen, asmedaillons, maar ook begraafplaatsontwer-pen. Het zijn de elementen die later cultuurhistorieworden.Organisaties en verenigingen zetten zich in voor hetbehoud van het funeraire erfgoed.Misschien ligt de redding van de begraafplaatscultuurook wel in de toenemende multi-culti maatschappij,waarin immigranten hun eigen culturele erfgoed mee-nemen en onze begraafplaatsen verrijken met meervariatie: o.a. moslims en chinezen.De eenwording van Europa moet op begraafplaatsenniet leiden tot een eenheidsworst, maar juist tot eenbewustwording van ieders eigen culturele identiteit:een eenheid in verscheidenheid.

16

DOOR DE EEUWEN HEEN

BEGRAAFPLAATSEN IN EUROPA

© ATELIER TERRE AARDE

tekst: Rindert Brouwerfoto’s: Jeannette Goudsmit en Rindert Brouwer

Atelier Terre aardeRindert Brouwer & Jeannette Goudsmit

e-mail: terre.aarde@planet.nlinternet: www.atelier-terreaarde.nl