Economische vooruitzichten Is het herstel nu al in gevaar?

Han de JongChief Economist

16 & 17 september 2015

Agenda

• Divergentie in de mondiale economie• Eurozone in herstel• Nederlandse economie loopt voorop• Miljoenennota loopt vooruit op verkiezingen

2

De presentatie begint met korte analyse van de mondiale economie, waarna wordt ingezoomd op de economie van achtereenvolgens de eurozone en Nederland.

Aan het eind wordt ingegaan op de op 16 september gepresenteerde Miljoenennota.

3

4

Divergentie in de mondiale economie

Inkoopmanagersindex industrie

Bron: Thomson Reuters Datastream

30

35

40

45

50

55

60

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Geïndustrialiseerd Opkomend

De Inkoopmanagersindex geeft het vertrouwen van bedrijven weer. Het is daarmee een vrij betrouwbare index die aangeeft hoe de economie er voor staat.

De lijnen in de grafiek bewegen zich over het algemeen vrij parallel aan elkaar. Dit is logisch, want we leven in een geïntegreerde wereld. De laatste jaren zien we echter dat de (groene) lijn van de geïndustrialiseerde landen zich boven die van de opkomende landen beweegt. Terwijl de geïndustrialiseerde landen stabiliseren, zakken de opkomende landen terug. De index van het vertrouwen van ondernemers is in opkomende landen zelfs onder 50 gezakt, een indicatie dat veel van deze landen in een recessie zijn geraakt.

Een dergelijke divergentie duurt over het algemeen niet zo lang. Het kan daarna twee kanten op: óf de teleurstellende zaken in de opkomende landen trekken ons naar beneden, óf positieve gang van zaken in de geïndustrialiseerde landen stuwen de opkomende landen omhoog.

5

Problemen in opkomende economieën

• Vertraging in China• Daling grondstoffenprijzen• Politieke onrust• Slecht macro-economisch management• Verkrapping financiële condities

Maar: Positieve impuls vanuit ‘ons soort landen’

6

7

China: afkoeling zet door, maar wordt gemanaged

% jaar-op-jaar % jaar-op-jaar

Bron: Thomson Reuters Datastream

10

15

20

25

30

5

10

15

20

25

11 12 13 14 15

Industriële productie (l.a.) Detailhandelsomzet (l.a.)Investeringen (r.a.)

China is een belangrijke speler in dit geheel. De Chinese economie is behoorlijk afgekoeld. De vraag is dan ook: hoe gaat dit verder?

Hoewel we geen gedetailleerd beeld hebben van de Chinese economie, kunnen we wel een paar conclusies trekken.

De regering werd bij haar aantreden een aantal jaren geleden geconfronteerd met een fors groeiende economie, maar ook met tal van onzekerheden: een huizenmarkt-bubble, corruptie, onhoudbare situaties in de financiële sector, milieuproblemen, etc. De Chinese regering besloot om al deze problemen tegelijk aan te pakken. Dat is goed. Het nadeel hiervan is evenwel dat door alle genomen – noodzakelijke - maatregelen de groei op korte termijn wordt gedrukt.

Dit is wel een bron van zorg, maar we hoeven niet in paniek te raken. De afgelopen decennia hebben namelijk geleerd dat als de Chinese economie al te zeer vertraagt, men wat tegengas geeft. Daar heeft China zeker de financiële middelen voor. Bovendien is onze afhankelijkheid van de Chinese groei niet zo groot dat wij sterk worden geraakt.

De omringende landen in Azië zijn erg afhankelijk van de industriële bedrijvigheid in China. Die landen ondervinden dus wél de nadelige gevolgen van de teruggelopen Chinese economie.

8

9

Eurozone duidelijk in herstelfase

Bron: Thomson Reuters Datastream

index % k-o-k

-3.0-2.5-2.0-1.5-1.0-0.50.00.51.01.5

30

35

40

45

50

55

60

04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

BBP (% k-o-k, r.a.) Inkoopmanagersindex (PMI, l.a.)

De Eurozone-economie draait heel verdienstelijk. De grafiek laat zien dat de economie nu al een paar kwartalen groeit met ongeveer 2% op jaarbasis.

10

Waarom groeien wij juist lekker?

11

• Lage rente

• Gedaalde euro

• Gedaalde grondstoffenprijzen

• Begrotingsbeleid niet meer restrictief

• Huizenprijsdaling omgeslagen in stijging

• Kredietkanaal herstelt zich

Maar: Opkomende economieën zetten een rem op onze groei

De economische groei in de eurozone lijkt houdbaar. We hebben de wind mee.

12

Olieprijzen blijven langer laag

13

Brent olie, USD per vat

Bron: Thomson Reuters Datastream

405060708090

100110120130

10 11 12 13 14 15

Eurozone: lage rente

14Bron: Thomson Reuters Datastream

Rente op leningen aan niet-financiële bedrijven

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Looptijd tot 1 jaar Looptijd 1-5 jaar

Deze meewind komt door een aantal factoren.

Ten aanzien van grondstoffen: er wordt meer olie geproduceerd dan er wordt verbruikt. Dat zet de prijs onder een neerwaartse druk. Daarnaast is de rente ongekend laag.

15

Eurozone: kredietvoorwaarden soepeler

Bron: Thomson Reuters Datastream, ECB Bank Lending Survey

Netto verandering t.o.v. vorig kwartaal

16

-40

-20

0

20

40

60

80

03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Grote bedrijven MKB

krapper

soepeler

gemiddelde 03‐14 12,9

Ook versoepelen de banken hun kredietvoorwaarden.

Deze slide is gebaseerd op een enquête van de Europese Centrale Bank (ECB). Per kwartaal wordt commerciële banken gevraagd hoe het is gesteld met de kredietvoorwaarden.

Zijn er meer banken die aangeven dat zij deze voorwaarden verkrappen dan dat er banken zijn die zeggen dat zij de voorwaarden versoepelen, dan komt de waarneming uit boven de '0'. De grafiek laat zien dat banken in de eurozone per saldo momenteel zeggen de kredietvoorwaarden te versoepelen. Dat steunt het economisch herstel.

17

Nederlandse economie groeit weer

18

-6

-4

-2

0

2

4

6

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

BBP-groei

% j-o-j

Bron: Thomson Reuters Datastream

Voor Nederland zien we – ongeveer - hetzelfde beeld als voor de eurozone als geheel. De Nederlandse economie groeit momenteel met zo'n 2%.

Goed te zien is de diepe recessie van 2009-2010, gevolgd door een licht herstel dat voornamelijk internationaal werd gegenereerd. Daarvan heeft dus met name het grootbedrijf geprofiteerd en niet, of in veel mindere mate, het MKB.

Dat MKB kreeg daarna – in de jaren 2012-2013 - ook nog eens te maken met twee jaar negatieve groei. Het is dus goed te begrijpen dat het MKB er nog zwak voorstaat.

19

Vergelijking groeiprestaties

2009-2013Nederland -2,9

België +1,8Frankrijk +2,0Duitsland +2,5

20Bron: OECD

We moeten wel constateren dat Nederland het de afgelopen jaren qua groei veel slechter heeft gedaan dan de ons omringende landen.

Daarvoor is een aantal oorzaken te noemen:

• Nederland heeft te maken gehad met een enorme daling op de huizenmarkt; gemiddeld genomen daalden de huizenprijzen met zo'n 20%. Dit is van grote invloed geweest op de economie. Landen om ons heen hadden dat probleem niet of nauwelijks.

• De dekkingsgraad van de pensioenfondsen daalde. Gevolg: de pensioenpremie werd verhoogd en de uitkeringen verlaagd. Het resultaat: de consument had minder geld te besteden en het vertrouwen nam af.

• Nederland heeft anders/meer bezuinigd dan de landen om ons heen en wel op een manier die niet altijd even bevorderlijk is voor de economie. Bijvoorbeeld: de verhoging van de BTW met 2%.

21

Oorzaken van achterblijvende prestaties

• Meer cyclische economie

• Malaise huizenmarkt

• Bezettingsgraad pensioenfondsen

• Bezuinigingen

22

Vergelijking groeiprestaties

2005-2008 2009-2013 2015-2016*Nederland 13,1 -2,9 4,3

België 8,7 +1,8 3,1Frankrijk 6,7 +2,0 2,8Duitsland 9,2 +2,5 3,9

23Bron: OECD, * = ramingen

Kijken we echter naar de jaren vóór 2009 en vervolgens naar 2015 en de verwachtingen voor 2016, dan zien we een heel ander beeld.

Vóór de crisis deed Nederland het een stuk beter dan de ons omringende landen en de verwachting is dat onze economie de komende periode ook weer wat harder zal groeien.

24

Nederland: Herstel van het vertrouwen

25

-60

-30

0

30

-30

-15

0

15

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Producentenvertrouwen Consumentenvertrouwen

indices

Bron: Thomson Reuters Datastream

Huizenprijzen stijgen weer en verkopen nemen toe

26

0

50

100

150

200

250

-15

-10

-5

0

5

10

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Huizenprijzen (% joj, l.a.) Transacties (*1000, r.a.)

Bron: Thomson Reuters Datastream

Er is een breed herstel van vertrouwen in de economie; zowel bij producenten als bij consumenten.

Ook de huizenmarkt trekt weer aan. Het aantal transacties neemt toe en ook de prijzen van de huizen stijgen weer. Misschien niet spectaculair, maar wel gestaag en dat alles zorgt voor een positieve dynamiek.

27

Nederland: bezettingsgraad en bedrijfsinvesteringen

28Bron: Thomson Reuters Datastream

-20

-10

0

10

20

73

75

77

79

81

83

85

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Bezettingsgraad (%, l.a.) Bedrijfsinvesteringen (% j-o-j, r.a.)

Ook bij de bedrijven constateren we een herstel van vertrouwen.

De bezettingsgraad vertoont al sinds 2013 een stijgende lijn. En stijgt de bezettingsgraad, dan verbeteren ook de investeringen.

Deze bedrijfsinvesteringen groeien met 5 à 7%. Ook dit is misschien geen spectaculair percentage, maar het kan wel worden aangemerkt als 'heel verdienstelijk'.

29

Nederland bank lending survey - kredietvraag

30

-5.0

-2.5

0.0

2.5

5.0

-200

-100

0

100

200

03 04 05 06 07 08 10 11 12 13 14

Ondernemingen (l.a.) Hypotheken (l.a.)Consumentenkrediet (l.a.) BBP-groei (% j-o-j, r.a.)

Netto verandering t.o.v. vorig kwartaal

Bron: Thomson Reuters Datastream

De Nederlandsche Bank doet eens per kwartaal onderzoek naar de kredietvoorwaarden van banken én naar de kredietvraag.

Als de kolommen in de grafiek omhoog wijzen, dan zeggen banken dat ze meer kredietaanvragen krijgen. De ontwikkeling van de kredietaanvragen llopt mooi in de pas met de BBP-groei. Te zien is dat de kredietvraag al enkele kwartalen verbetert, al bestaat die verbetering wel grotendeels uit aanvragen voor woninghypotheken. Ook bij bedrijfskredieten beginnen we een verbetering te zien. Al met al duidt dit wel op een verbetering van de economische situatie.

31

Economische groei breder gedragen

32

-2.5

-1.5

-0.5

0.5

1.5

2.5

11 12 13 14 15 16

Uitvoer

Bedrijfsinvesteringen

Part. consumptie

Woninginvesteringen

Overheidsbestedingen

BBP

Aandeel in BBP-groei in % BBP

Bron: Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau (voor ramingen 2015 en 2016)

De verwachting is dat we in 2016-2017 een groei zullen hebben van tussen de

2 en 2,5%.

Het is verheugend te constateren dat álle bestedingscomponenten positief bijdragen aan de groei; er staat niets meer onder de streep.

33

Ramingen Nederlandse economie

34Bron: ABN AMRO Economisch Bureau

Ramingen voor de verschillende sectoren

35Bron: ABN AMRO Economisch Bureau

Manufacturing

BBP

Agrarisch

Food

Bouw

RetailLeisure

Transport TMT

Zakelijke Dienstverlening

0

1

2

3

4

0 1 2 3 4 5

Prod

uctie

‐groei 2016 (%

)

Productie‐groei 2015 (%)

Het is voor het eerst in jaren dat alle waarnemingen in het eerste kwadrant van de grafiek staan. Al deze sectoren kennen dus productiegroei en deze plussen verwachten we ook voor 2016.

36

Pensioenvermogen (als % BBP per eind 2013)

Nederland 166,3IJsland 148,7Zwitserland 119,0Australië 103,3VK 100,7VS 83,0Canada 71,3Chili 62,2

Duitsland 6,2België 5,2Frankrijk 0,4

Japan 29,3

37Bron: OECD

Pensioenambitie (uitkering als % laatst verdiende loon)

Nederland 103,3

België 63,9Frankrijk 72,3Duitsland 57,8

Zwitserland 77,8

VK 48,0VS 49,9

38Bron: OECD

Nederland heeft een ongekend pensioensysteem en heeft ook enorme pensioenpotten.

De slide laat het pensioenvermogen van de verschillende landen zien, als percentage van de omvang van de economie (BBP).

Hieruit blijkt dat de Nederlandse pensioenpotten verreweg de grootste zijn van de hele wereld. Nu zijn de pensioensystemen per land wel wat anders georganiseerd en zijn de problemen van sommige landen dus wat minder groot dan deze cijfers suggereren.

Toch maakt men zich in Nederland zorgen over onze pensioenen.

Redenen: in de balans staan tegenover die grote pensioenpotten, de verplichtingen. Om te weten hoe groot die verplichtingen zijn, moeten die 'contant' worden gemaakt en daarvoor gebruikt men de rente. En die rente is momenteel bijzonder laag. Daardoor zijn de verplichtingen sterk gegroeid en zijn dekkingsgraden van de fondsen gedaald.

Daarnaast: de pensioenambitie van Nederland is erg hoog. Hier gaat men bij pensionering (meestal) iets in inkomen vooruit, terwijl in andere landen het besteedbaar inkomen flink daalt en soms zelf wordt gehalveerd.

39

Hoogtepunten begroting 2016

• Lastenverlichting EUR 5 miljard, inkomstenbelasting• Koopkracht +1,4%, voor werkenden +2,5%• Maar lasten voor het bedrijfsleven stijgen juist wat• Begrotingstekort naar 1,5% BBP• Vaderschapsverlof van 2 naar 5 dagen• Schenkingsregeling in 2017 verruimd• Er wordt zo’n EUR 700 miljoen extra geld vrijgemaakt voor zorg,

defensie en vluchtelingen

Dit is echt een begroting in anticipatie op verkiezingen

40

Hoe kunnen we de begroting 2016 taxeren?

Het is opvallend – en wellicht ook jammer – dat op het moment het niet goed ging met de economie, de overheid ging bezuinigen. Dat heeft de bedrijvigheid zeker geen goed gedaan. En nu we er weer wat beter voorstaan, neemt de overheid juist stimulerende maatregelen.

Er zou wellicht iets voor te zeggen zijn als de overheid een wat meer anti-cyclisch beleid zou voeren.

41

Sociale zekerheidsuitgaven en premies

42

50

70

90

110

130

150

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14Uitgaven sociale zekerheidWettelijk sociale verzekeringspremies

Miljard euro

Bron: CBS

Rentelasten zijn gedaald

43

10

11

12

13

14

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Rentelasten

Bron: CBS

Miljard euro

Verder zijn ambtenaren op de nullijn gezet

44

40

45

50

55

60

65

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Beloning van werknemers

Miljard euro

Bron: CBS

Maar aardgasbaten vallen terug

45

5

7

9

11

13

15

17

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Aardgasbaten

Miljard euro

Bron: CBS

En de overheidsinvesteringen teruggeschroefd

46

15

20

25

30

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14

Bruto investeringen in vaste activa

Miljard euro

Een aantal onderdelen nader bekeken.

Mede onder invloed van crisis stijgen de zorgkosten al een aantal jaren.

Doordat de rente is gedaald, zijn ook de rentelasten naar beneden gegaan. Het ligt niet in de verwachting dat de rente snel weer gaat stijgen.

De ambtenaren – al een aantal jaren op de nullijn – krijgen een loonsverhoging. Deze wordt in hoge mate gefinancierd uit een vermindering van de pensioenopbouw.

Door vermindering van de productie, zullen de aardgasbaten in 2015 – nog niet zichtbaar op de slide – verder teruglopen.

De overheidsinvesteringen zijn de laatste jaren aanzienlijk teruggeschroefd.

In feite geen positief nieuws, want onze infrastructuur en de groeipotentie van ons land hangt af van deze investeringen.

Het is wellicht een 'makkelijke' bezuiniging, omdat het mensen meer indirect treft. Dit geldt uiteraard niet voor de bedrijven.

Het zou goed zijn als deze neerwaartse trend de komende jaren zou worden omgebogen.

47

Gunstige scores op diverse ranglijsten

Ease of Doing Business 2015 (Wereldbank) 27

Global Competitiveness Index 2014 (WEF) 8

Global Corruption Perceptions Index 2014 8

Global Happiness Report 2015 (UN) 7

Global Innovation Index 2015 5

DHL Global Connectedness Index 1

48

Alles bij elkaar genomen kun je zeggen dat het met onze economie na zware jaren weer duidelijk beter daait. De groei is terug, de werkloosheid daalt. En de overheidsfinanciën verbeteren, zelfs bij een behoorlijke lastenverlichting in 2016. Buiten ‘ons soort landen’ is de situatie minder gunstig en dat vormt voor ons een bedreiging. Toch denken we niet dat ons herstel nu al weer serieus in gevaar komt. We gaan ervan uit dat de Chinese leiders een harde landing van hun economie weten te voorkomen. Bovendien moeten we onze afhankelijkheid van de Chinese groei ook weer niet overdrijven en heeft ons economisch herstel in de breedte duidelijk aan kracht gewonnen. Dat heeft onze kwetsbaarheid beperkt. Ten slotte dient gezegd dat de Nederlandse economie er op internationale vergelijkingslijstjes meestal behoorlijk goed afkomt. Er wordt nogal eens geklaagd in dit land, maar we zijn ondertussen wel gewoon lekker bezig met z’n allen.

49

Ontdek Insights: een website waar u al onze macro-economische en sectorkennis terugvindt

Bezoek nu abnamro.nl/insights