1. B E LV E D E R E

2. < Belvedere.nu > Praktijkboek cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling 3. Inhoud Voorwoord 7 Inleiding9Belvedere13 Themas17 Argumenten 97Nu 109Initiatief en beweging 115 Feiten en waarden 141Verbeelding en ontwerp 163Kosten en opbrengsten193Morgen en overmorgen 209 Indexen 235 4. Voorwoord Tien jaar Belvedere Nog maar tien jaar geleden was het helemaal niet vanzelfsprekend om cultuurhistorie een plek te geven in de ruimtelijke ordening. Daar moest door de opstellers van de Nota Belvedere hard voor worden gevochten. Maar zo vernieuwend als Belvedere toen was, zo vanzelfsprekend is het nu. Belvedere is de norm geworden, ook in mijn beleid van de monumentenzorg.En er zijn mooie resultaten bereikt. Alleen al via de subsidieregeling zijn meer dan 400 projecten ondersteund, waarvan ik persoonlijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie n van de meest aansprekende voorbeelden vind. Was de Nieuwe Hollandse Waterlinie tien jaar geleden als een verborgen geheim in het groen alleen bij fijnproevers bekend, nu is het een nationaal erkend project met een investeringsagenda van tientallen miljoenen euros, waar ieder jaar duizenden Nederlanders volop van kunnen genieten.Inmiddels zijn diverse andere projecten rondom verdedigingswerken opgestart. Verdedigingswerken die ons mee- nemen door onze nationale geschiedenis: de restanten van de Romeinse rijksgrens (de Limes) uit het jaar nul, de Staats-Spaanse linies in Zeeland uit de tachtigjarige oorlog, de verdedigingswerken langs onze kust van de Atlantikwall uit de Tweede Wereldoorlog en tot slot de atoombunkers en militaire terreinen uit de koude oorlog.Juist omdat verdedigingswerken ons zon tastbaar beeld geven van onze cultuurhistorie, steken publieke, private n particuliere partijen er graag tijd, geld en aandacht in. En gelukkig geldt dat niet alleen voor verdedigingswerken. Of het nu gaat om de inrichting van de openbare ruimte, de aanleg van nieuwe natuur of de ontwikkeling van woningbouw: de praktijk laat zien dat de cultuurhistorie waarde kan toevoegen aan ruimtelijke ontwikkeling en vice versa. Beide grootheden versterken elkaar.Maar wat is nu het geheim van de smid? Het standaardantwoord hierop is dat elk project anders is en dus ook anders aangepakt moet worden. Daar ben ik het mee eens. Maar desondanks zijn er, tussen de oogharen door kijkend, toch wat rode draden te ontdekken in die tien jaar ervaring met het Belvedere denken en werken. Deze lessen staan opgetekend in dit boek. Als naslagwerk voor degenen die al zo werken, ter inspiratie voor degenen die met Belvedere aan de slag willen.dr. Ronald H.A. Plasterk Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 7 belvedere.nu / Voorwoord 5. InleidingDagelijks worden er gemiddeld zon tweehonderd woningen in Nederland opgeleverd. Per dag houden bijna zeven landbouwbedrijven op te bestaan en komt er ongeveer twee kilometer aan straten en wegen bij. De cijfers zeggen iets over het tempo waarin de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland zich voltrekt. Dat is hoog. Maar ze vertellen niets over het landschaps- of stadsbeeld dat eruit voortkomt. Welke kwaliteiten hebben plaats moeten maken voor de nieuwe ontwikkelingen? Welke kwaliteiten komen er voor in de plaats? En hoe wordt een en ander gewaardeerd?Ruimtelijke ingrepen en transformaties hebben een grote invloed op de dagelijkse leefomgeving van een gemeen- schap. Die leefomgeving heeft een belangrijke culturele betekenis. Er zijn geschiedenissen en herinneringen aan verbonden, soms ook tradities en mythen. Mensen genieten ervan en ergeren zich eraan. Juist die culturele bete- kenis van de leefomgeving is nogal eens ongrijpbaar gebleken en veronachtzaamd. Woonwijken, bedrijventerrei- nen, ruilverkavelingen en andere ruimtelijke interventies toonden aan het eind van de vorige eeuw een culturele onverschilligheid die steeds meer mensen tegen de borst stuitte.Rond de eeuwwisseling kwam daar een beleidsmatige reactie op. De cultuurhistorie kwam nadrukkelijk in beeld, omdat de culturele betekenis van de ruimte daar zijn wortels in heeft. Belanghebbenden kunnen er een gezamen- lijke referentie in vinden, een gezamenlijke taal van waaruit nieuwe ontwikkelingen vorm kunnen krijgen. Het rijk bracht in 1999 de nota Belvedere uit, een beleidsnota over de relatie tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. De cultuurhistorische identiteit wordt sterker richtinggevend voor de inrichting van de ruimte, en het rijksbeleid zal daarvoor goede voorwaarden scheppen, zo luidde de centrale doelstelling. Het devies van de nota Belvedere was Behoud door Ontwikkeling, een begrip dat kernachtig weergeeft waar het om te doen was: het voortbestaan van oude gebouwen en structuren, het voortzetten van inrichtingsprincipes en het voortbouwen op historische processen, in relatie tot nieuwe gebruiksvormen. Voortbestaan, voortzetten en voortbouwen: de cultuurhistorie moet kwaliteit en betekenis toevoegen aan ruimtelijke ontwikkelingen, maar zonder nieuwe belemmeringen op te werpen.Zo kreeg de cultuurhistorie een actievere rol in de ruimtelijke ordening. De reguliere monumentenzorg was tot dan toe vooral gericht op de bescherming van monumentale panden, objecten en structuren, maar onttrok zich over het alge- meen aan de ruimtelijke dynamiek. Omgekeerd liet de ruimtelijke ordening de cultuurhistorie veelal links liggen. Zolang er geen monumentenstatus in het geding was, was er nauwelijks aandacht voor. Beide domeinen zijn inmiddels naar elkaar toegegroeid. De modernisering van de monumentenzorg zal deze toenadering ook instrumenteel bezegelen. Belvedere kiest positie tussen bescherming en ontwikkeling, maar zonder er afstand van te nemen. Bescherming9 belvedere.nu / Inleiding 6. als doel op zich kan nog steeds een waardevolle strategie zijn en het blijft belangrijk om ook ontwikkelingen in gang te zetten met heel andere motieven dan de cultuurhistorie. Belvedere gaat mee in de ruimtelijke ontwikke- ling, maar verrijkt deze met het gebruik en dus het behoud van al dan niet beschermde cultuurhistorische waarden.Leeswijzer Na een intensieve impuls van tien jaar begint de denk- en werkwijze van Behoud door Ontwikkeling tot tastbare resultaten te leiden. Deel 1 laat aan de hand van dertien themas, gellustreerd met concrete projecten, zien tot waar dit denken ons heeft gebracht, welke afwegingen zijn gemaakt en welke vragen er nog liggen voor het verder evolu- eren van dit denken. In vier argumenten, voorzien van korte toelichtingen, worden de conclusies veralgemeniseerd.In deel 2 wordt de rijke verzameling voorbeelden, kennis, redeneringen, ervaringen en tips ontsloten die de laat- ste tien jaar heeft opgeleverd. Ze zijn gerangschikt naar vijf domeinen die in meer of mindere mate aan ieder project verbonden zijn: initiatief en beweging; feiten en waarden; verbeelding en ontwerp; kosten en opbreng- sten en morgen en overmorgen over het bestendigen van de opgedane kennis en ambitie. Iedereen kan daar zelf zijn weg in vinden, van de bouwer die een nieuwe woning op een agrarisch erf wil zetten tot de gemeentelijke projectleider die een hele woonwijk of binnenstad moet revitaliseren.10 belvedere.nu / Inleiding 7. Belvedere 8. ThemasArgumentenStuwkracht door verbreding 18Cultuurhistorie kan de ruimtelijke ontwikkeling99 Vestingwerken, Den Bosch extra betekenis en kwaliteit geven Planologische normen gaan samen met historische waarden24Dynamiek kan een belangrijke voorwaarde voor behoud zijn101 Strubben-Kniphorstbosch, Drenthe en rivierverruiming, Deventer Cultuurhistorie kan tegenstellingen overbruggen 103 Van sturing op incident naar gebiedsmentaliteit 30 VechtVisie en Op Buuren, MaarssenCultuurhistorie kan de waarde van ruimtelijke investeringen vergroten105 Ambities vragen nazorg 36Hart van Zuid, Hengelo Continu schakelen tussen schaalniveaus en betekenissen 42 Nieuwe Hollandse WaterlinieKleinschalige oplossingen voor sluipende verrommeling 48Agrarisch landschappelijk bouwen, Noord-Groningenen Dordtse Kleuren, Dordrecht Herbouw tussen inspiratie en reconstructie 54 Huis de Wiers, Nieuwegein en Kasteel Heemstede, Houten Voortbouwen op een meerdimensionaal verleden 60Leidsche Rijn, UtrechtGebiedsidentiteit in de hoofden en de harten66 Daip, Grevelingskanaal Naoorlogs erfgoed: niet aaibaar, wel van waarde72 Paddepoel Zuidwest, GroningenNiet te kopiren maatwerk 78Snelle Loop, GemertOndergronds erfgoed ontsluiten en beleven 84Castellum en Hoochwoert, Woerden Herbestemming met accent op vroeger of vandaag 90 SugarCity, Halfweg en GWL-terrein, Amsterdam 9. Themas uit dewerkpraktijk 10. Informatiecentrum BastionderStuwkracht Projecten die starten vanuit een cultuurhistorische urgentie kunnen uitgroeien tot spraakmakende ruimtelijke projecten door groot te denken en breed te kijken. Een res- door verbredingtauratie heeft meer spin-off als er een actueel gebruik aan verbonden is, of als deze deel uitmaakt van een bredere ontwikkelingsstrategie. De financieringskansen en het draag- vlak nemen toe, zonder dat dit ten koste hoeft te gaan van de historische waarden.Vestingwerken, Den BoschWat in 1998 begon met een sectoraal restauratieplan voor de Bossche vestingwerken, is inmiddels uitgegroeid tot een stadsontwikkelingsproject van formaat. Het project Versterkt Den Bosch kent maar liefst 78 deelprojecten, verschillende evenementen en vele participanten en steunbetuigers. De vestingwerken, die vanaf de veertiende eeuw zijn aangelegd, krijgen er weer een centrale en beeldbepalende rol in de stad mee.De directe aanleiding voor de opschaling was het feit dat de gemeente het restau- ratieplan niet van de grond kreeg. De financiering kwam niet rond en er was onvoldoende bestuurlijk draagvlak. Ook het Projectbureau Belvedere wees een eerste subsidieverzoek af, 20 belvedere.nu / Themas21 belvedere.nu / Themas 11. omdat het te veel op behoud leunde en er geen verbinding werd gelegd met ruimtelijkeEuropese samenwerkingsverbanden. Deze zijn onder meer georganiseerd rond vesting- ontwikkelingen. Daarop besloot de gemeente een andere koers te gaan varen. Doel was nietsteden, steden die het water in hun binnenstad een nieuwe functie geven en steden die langer de restauratie op zich, maar de totaalontwikkeling van de binnenstadsrand aan de militair erfgoed benutten in hun ruimtelijke ontwikkeling. Behalve een grote hoeveelheid hand van de vestingwerken. De initiatiefnemer van het restauratieplan, de sector Stads- kennis, heeft dat middelen opgeleverd die onder meer zijn ingezet bij de restauratie van bedrijven, benaderde de sector Stadsontwikkeling om gezamenlijk een visie op te stellen.de westelijke wal en de ecologische inrichting van het Vughtereiland (tussen de Dommel en het Bossche Broek). Inmiddels heeft Den Bosch de leiding gekregen over de interna- Katalysator en richtsnoer tionale vestingstedenorganisatie Walled Towns Friendship Circle. Hoewel de koerswijziging voor beide afdelingen wennen was, bleek deze uiteindelijk Er is een aparte stichting actief die zich concentreert op de relatie met het bedrijfs- een schot in de roos. De restauratie kon als katalysator en richtsnoer gaan fungerenleven, de Stichting s Hertogenbosch Vestingwerken. Het bestuur bestaat voornamelijk uit voor tal van ruimtelijke opgaven: verbetering van de openbare ruimte, natuurontwikke- huidige en voormalige ondernemers. Deze stichting zoekt naar verschillende manieren ling, waterberging en stedelijke ontwikkeling. Langs de opgegraven, gerestaureerde en om bijdragen te verwerven. Er is een Club van Steunberen, waar bedrijven zich voor een waar nodig herbouwde stadsmuur wordt een avontuurlijke wandelroute aangelegd. Devast bedrag van een paar duizend euro bij kunnen aansluiten. De tegenprestatie: publi- singelgracht wordt bevaarbaar gemaakt, in aanvulling op het eerdere herstel van deciteit, netwerkkansen en informatie uit de eerste hand. Daarnaast heeft de stichting alle Binnendieze een stelsel van waterverbindingen in de oude binnenstad. De restauratie-banken in Den Bosch en een paar andere bedrijven kunnen inschrijven als Fundamenten. werkzaamheden vergroten hierdoor de aantrekkingskracht van het stadscentrum. De Deze bedrijven verbinden zich tegen een aanzienlijke bijdrage aan n specifiek deel- restauratie van de wal bij de Hekellaan kent straks misschien zelfs een koppeling van project. Met ieder Fundament afzonderlijk wordt een sponsorplan opgesteld. drie belangen: restauratie, belevingswaarde en bereikbaarheid. Hier bestaan plannenOm de vestingwerken niet alleen via fysieke ingrepen onder de aandacht te brengen, om de restauratie te combineren met de bouw van een ondergrondse parkeergarage. maar de beleving ook op andere manieren te versterken, is tevens een educatief spoor Een bovengronds parkeerveld kan daardoor verdwijnen, het zicht op de vestingwerkengevolgd. Op het Bastion Oranje, een zeventiende-eeuws bastion, is het informatie- verbetert, het water komt terug in de gracht en er ontstaat een logische en mooie voet- centrum Bastionder gebouwd. Het ontwerp is van Marc van Roosmalen en Marlne van gangersroute tussen de binnenstad en het buiten de singels gelegen Zuiderpark.Gessel, die samen met landschapsarchitect Martien van Osch (OSLO) de externe leden Het project heeft bovendien betekenis voor de natuur. De vestingwal is een eco- van het vaste ontwerpersteam vormen. Dit onder het maaiveld gelegen, met gras systeem op zichzelf en in het zuiden grenst de vesting direct aan natuurgebied hetbegroeide gebouw, vormt momenteel het vertrekpunt voor rondleidingen over de vesting- Bossche Broek, een van de acht poorten naar het nationale landschap Het Groene Woud.werken en door het Bossche Broek. Een trap met een aanlegsteigertje legt een directe In het westen gaat de restauratie hand in hand met natuurvriendelijke oevers van de verbinding met de stadsgracht. Dommel. Deze rivier fungeert hier als stadsgracht en vormt een ecologische verbindings- zone. Onder het gerestaureerde Bastion Maria aan de Dommel is een onzichtbaar bassinVestingstad van Europa aangelegd dat extra ruimte voor waterberging biedt bij hevige regenval en tegelijk de Hoewel een groot deel van de projecten nog concreet vorm moet krijgen, hebben de tot muren van het gedeeltelijk herbouwde bastion vormt. op heden uitgevoerde projecten en educatieve activiteiten Den Bosch als vestingstad op Architectonische contrasten tussen gerestaureerde en toegevoegde elementen, de kaart gezet. De stad werd in 2005 uitgeroepen tot Vestingstad van Europa en won met houden oud en nieuw nadrukkelijk als zodanig herkenbaar. De eenheid tussen alle het vestingproject in 2007 de Regional Champions Award. De vestingwerken zijn ook verschillende deelprojecten wordt bewaakt door te werken met een vast ontwerpteam,benoemd tot kanjermonument, een predicaat dat het ministerie van OCW heeft toe- dat wordt gevoed door een op de opgave afgestemd planteam met deskundigen op hetgekend aan rijksmonumenten van grote betekenis en met een dringende restauratie- gebied van onder meer archeologie, verkeer, civiele techniek, openbare ruimte en ecologie.behoefte. De gemeente en de sectoren Stadsbedrijven en Stadsontwikkeling in het Er is bovendien een onafhankelijke en breed opgezette klankbordgroep actief, diebijzonder zetten de integrale, ontwikkelingsgerichte aanpak inmiddels bij meer projecten gevraagd en ongevraagd adviseert. in. De verbreding heeft aanvankelijk wellicht meer energie en geld gekost dan het eerder voorgenomen restauratieplan, maar heeft uiteindelijk zoveel enthousiasme en inkomsten Samenwerkingopgeleverd dat de extra inspanningen al lang en breed zijn terugverdiend. Dankzij deze brede aanpak, wist de gemeente de nodige overheidssubsidies en bijdragen van non-profit organisaties binnen te slepen. Alleen al internationaal is zon vier miljoen euro verworven. De gemeente s-Hertogenbosch neemt deel aan een groot aantal22 belvedere.nu / Themas23 belvedere.nu / Themas 12. Natuur en water hebben meer ruimte nodig. Voor beide belangen zijn planologische programmas opgezet en beschermingsregimes ontwikkeld, ondersteund met harde wettelijke normen. Maar betekent dit ook dat een belang als cultuurhistorie dan per definitie ondersneeuwt, of laten de belangen zich goed combineren als er ruimte is om de mogelijkheden te verkennen? Verschillende projecten tonen aan dat natuur, water en cultuurhistorie soms dichter bij elkaar liggen dan op het eerste gezicht lijkt.In het Drentse esdorpenlandschap zijn nogal wat strubben te vinden. Dit zijn knoestige, grillig uitgelopen bosjes van eikenstruiken. Eeuwen geleden onderhielden de dorpelingen een hakhoutbos tussen de landbouwgrond op hun essen en de heide waar hun schapen graasden. Dit eikenbos vormde ook een natuurlijke barrire zodat de schapen niet op de akkers konden komen. Aan de kant van de heide ontstond kreupelhout doordat de schapen de jonge twijgjes eraf knabbelden en jonge boompjes op die manier kort hielden. De eiken langs de rand kregen daardoor nooit de kans hoog op te groeien. Tussen Schipborg en Anloo waren de strubben dusdanig bepalend voor het bosrijke landschap, dat het gebied zijn naam eraan ontleent: het Strubben-Kniphorstbosch. In 2006 waren de strubben echter nauwelijks meer herkenbaar. De akkers en heide-Planologische normen velden waren goeddeels verdwenen. In het begin van de twintigste eeuw bebosten land- goedeigenaren delen van het terrein. Ook Defensie kreeg een groot deel in het bezit, engaan samenexploiteerde dat deels als productiebos en deels als oefenterrein met schietbanen, een stormbaan, barakken en loopgraven. De strubben raakten overwoekerd en uit het zicht. Andere cultuurhistorische sporen was hetzelfde lot beschoren. Want niet alleen de ken- met historische waarden merkende strubben vertegenwoordigen hier een cultuurhistorische waarde. Er zijn ook veertien archeologische rijksmonumenten en 42 plekken van hoge archeologische waar- de. Dankzij de rijke bewoningsgeschiedenis wordt het gebied ook wel de Randstad van Strubben-Kniphorstbosch, Drenthede prehistorie genoemd. Maar alleen de grootste archeologische monumenten, zoals de hunebedden en de grafheuvel Galgenberg, hadden nog een zelfstandige plek in het en rivierverruiming, Deventer landschap. Andere grafheuvels en oude karrensporen waren onzichtbaar geworden.Ecologische hoofdstructuur Toen Defensie aangaf het terrein te willen verlaten, wees de rijksoverheid het geheel aan 26 belvedere.nu / Themas27 belvedere.nu / Themas 13. als archeologisch reservaat, het enige in Nederland. Dat betekende dat vanaf dat moment de Monumentenwet van toepassing was en dat ingrijpen zonder overleg verbo- den was. Staatsbosbeheer werd de nieuwe eigenaar en nam ook van een aantal land- goedeigenaren grond over. Vanwege de positie in de ecologische hoofdstructuur, golden er ook specifieke ecologische vereisten voor de inrichting. Niettemin leefde bij Staatsbosbeheer het besef dat bij het opstellen van een nieuw inrichting- en beheerplan de cultuurhistorie leidend en de natuur volgend diende te zijn. Voor deze organisatie was dat nieuw. Maar in de uitwerking, in samenwerking met landschapsarchitect Berno Strootman en cultuurhistoricus Jan Neefjes, bleek dat leidend en volgend een tegen- stelling suggereerden die er niet was. De Cultuurhistorische Inventarisatie uit 2006 maakte duidelijk dat veel middel- eeuwse karrensporen en andere historische landschappelijke patronen hun ligging dan- ken aan prehistorische orintatiepunten als grafheuvels en hunebedden. Strootman wilde de routes tussen de monumenten, zoals de vele historische routes naar de Galgenberg, opnieuw open en zichtbaar maken. Staatsbosbeheer stelde voor om opnieuw schaapskuddes in te zetten in het beheer van de heide- en strubbengebieden. Op verschillende open te maken en te houden plekken, zoals rond de stormbaan, zijn inmiddels de eerste rasters uitgezet. Bij het Strubben-Kniphorstbosch beschouwden de planmakers natuur en cultuur niet los van elkaar, maar ze onderzochten beide in hun ruimtelijke, historische en ecolo- gische samenhang. Natuurbeheer kreeg daarmee een andere betekenis: in plaats van de zelfredzaamheid van de natuur centraal te stellen, bracht het inrichting- en beheerplan de historische beheervormen terug die het landschap ooit vormden. Daarmee blijven devolgens de gemeente de oudste openbare wandelplaats van Nederland. Niet in de laatste strubben voortbestaan en ontstaan naar verwachting nieuwe kansen voor bijzondereplaats dankzij de ligging aan de IJssel, op de oever recht tegenover de binnenstad, heeft plant- en diersoorten als de bruine vuurvlinder, het rozenkransje en de hazelworm. HetDe Worp van oudsher een grandeur waar Deventer trots op is. In de negentiende eeuw militair erfgoed kan op termijn wellicht vleermuizen gaan herbergen.verschijnt er chique bebouwing, zoals de muziekkoepel, de buitensociteit en het IJsselhotel aan het water. De visuele relatie tussen de rivier, het plantsoen, het hotel en Ruimte voor de Rivier de binnenstad vertroebelt als de gemeente in 1932 besluit, na ettelijke overstromingen, Natuur kent als belang een stevige basis in met name Europese richtlijnen en regelgeving. om een dijk aan te leggen tussen de Worp en de uiterwaard van de IJssel. Ook water is ten opzichte van cultuurhistorie een sterk belang. Hier speelt de urgentieNu dankzij de klimaatverandering de IJssel meer water dreigt af te voeren dan de een rol. Het behoud van erfgoed moet het opnemen tegen de dreiging van natte voeten huidige bedding toelaat, is onder meer bij Deventer een ingreep nodig. De door politiek of erger. Toch liggen ook hier kansen om vanuit een inspirerende rol een eigen plek teen bevolking omarmde ontwerpvariant zoekt de extra ruimte in de aanleg van een aantal verwerven in de belangenafweging. In van oudsher sterk door de waterhuishouding gesoleerde riviergeulen, waarvan de IJssel er hier meer had, de zogenaamde hanken. De getekende landschappen, biedt de geschiedenis aanknopingspunten voor nieuwe belangrijkste ruimtelijke pluspunten van deze ontwerpvariant zijn dat het IJsselhotel wateropgaven, die op hun beurt soortgelijke kansen opleveren om de cultuurhistorieweer pal aan het water ligt, het zicht vanaf de binnenstad intact blijft en de verbinding weer tot leven te brengen. Bijvoorbeeld door voormalige militaire inundatievelden in te tussen de Worp en de IJssel wordt versterkt. Net als in het Strubben-Kniphorstbosch, richten voor de noodopvang van overtollig water. Of door bekenstelsels weer meerheeft de aandacht voor de cultuurhistorische waarden geleid tot een plan dat niet alleen water af te laten voeren, waardoor ze weer dominanter worden in het veenlandschap.een antwoord biedt op de water- en natuuropgave, maar tegelijk het karakter van het Dit soort oplossingen voor watervraagstukken heeft een positief effect op de leesbaar-gebied versterkt. De opgave voor de toekomst zal zijn om de cultuurhistorie zijn heid van het landschap. Ook in Deventer is dit het geval. Daar draagt de noodzakelijkebetekenisgevende rol te laten spelen bij ontwikkelingen die gedomineerd worden door verruiming van de IJssel bij aan het herstel van de allure van het plantsoen De Worp, belangen met een sterkere juridische verankering. 28 belvedere.nu / Themas 29 belvedere.nu / Themas 14. Gebiedseigen bouwen komt tot uiting in ontwerpkeuzes als stijl, kleur en materiaal. Daar kunnen al dan niet dwingende richtlijnen voor worden opgesteld. Maar het gebiedseigene krijgt pas echt vaste voet aan de grond als het is verankerd in een collec- tieve mentaliteit, zowel bij de bouwende partijen als bij de bevolking een mentaliteit die op zijn beurt ook weer historisch geworteld is, maar wel kan worden gestimuleerd.Dat de speurtocht naar de identiteit van de Vechtstreek zou uitmonden in een beeld- kwaliteitsplan voor een nieuwbouwwijk van zeshonderd woningen, dat had de Vechtplassencommissie niet kunnen vermoeden. Deze commissie komt al sinds 1936 op voor de cultuurhistorische waarden en de ruimtelijke kwaliteit in de hele Vechtstreek, van Utrecht tot Muiden. Zij was bezorgd over allerlei kleine bouwprojecten langs de oevers van de Vecht: nieuwe woonbuurtjes, ontgrondingen, herbestemde boerderijen. Veel van deze ontwikkelingen sloten in hun ontwerp onvoldoende aan bij hun omge- ving, vond de commissie. Tezamen tastten ze zo het karakter van de streek aan. Symbool voor deze gang van zaken stond een landhuis van architect Michael Graves, direct aan het water. Vooral vanwege een groen dak met een rij patrijspoorten heeft dit gebouw een uitgesproken architectuur. Het werd slecht ontvangen. Wansmaak!, kalk- Van sturing op incident te een anonieme criticus op de gevel, nog voordat de bouwhekken verwijderd waren.De Vechtplassencommissie vindt het belangrijk dat de Vechtstreek zich kan blijvennaar gebiedsmentaliteit ontwikkelen, maar zij hoopte de wijze waarop te kunnen bijsturen in een richting die meer recht doet aan de kwaliteiten van het gebied. Ze besloot in 2001 een eigen visie op te stellen, en nam daarvoor de landschapsbureaus LA4sale en Nol van Dooren in deVechtVisie en Op Buuren, Maarssen arm. Het Projectbureau Belvedere zorgde voor een belangrijk deel van de financiering.Nieuw Vechts Wonen Een nauwgezette analyse van de bebouwing en beplanting langs de oevers geeft de commissie houvast om toekomstige bouwinitiatieven te kunnen beoordelen. De initia- tiefnemers zelf en hun architecten kunnen er richtlijnen aan ontlenen om hun bouw- plan op de omgeving af te stemmen. De analyse van Nol van Dooren kreeg gestalte in het Vecht Vademecum, waarin de verschillende kwaliteitsaspecten (varirend van Hortensia tot Deltametropool) alfabetisch belicht en uitgelegd worden. Ieder kan 32 belvedere.nu / Themas33 belvedere.nu / Themas 15. opzoeken welke lemmas relevant zijn, en daar een eigen plan mee componeren of een werpen over de hele wijk te verspreiden. In een straatje van tien woningen zijn wonin- eigen oordeel mee vormen.gen van vier of vijf verschillende architecten te vinden. Zo kon een werkbaar midden De analyse van LA4sale richt zich meer op de samenhang. Het Nieuw Vechtsworden gevonden tussen de gewenste variatie en de hedendaagse efficiency-eisen in de Wonen speelt zich voor een belangrijk deel af op zogenoemde korrels, bestaande uitbouw. De eerste woningen zijn inmiddels opgeleverd. Op het eerste oog lijkt het een een kavel met bebouwing en beplanting. Door de korrels te classificeren in onder meernostalgisch vormgegeven nieuwbouwwijk zoals er in Nederland de laatste jaren meer villa-, boerderij- en landgoedkorrels, en daar de gemeenschappelijke kenmerken van opzijn verrezen. De toekomst zal uitwijzen of de situering in een lint van dorpen langs de te sporen, ontstaat een beeld van hoe een kavel ingericht moet worden om te voldoenVecht, de detaillering van het stedenbouwkundig ontwerp en de afwisseling in architec- aan de Vechtse karakteristiek. Door het samenspel van de korrels te doorgronden, ont-tuur sterk genoeg zijn om Op Buuren zich te laten onderscheiden van retrowijken waar staat zicht op het soort korrel dat op een locatie op zijn plaats kan zijn. Deze exercitie minder gedegen onderzoek aan ten grondslag ligt. leidde onder meer tot de conclusie dat het niet de architectuur is waardoor het huis van architect Graves misplaatst lijkt, en evenmin de ligging direct aan het water. Het wijkt Boerenhofstede af van de Vechtse mores, doordat de groene voet ontbreekt: de keurig verzorgde enOok bij andere, kleinschaligere projecten is de Vechtplassencommissie uitgenodigd bij weelderige buitenruimte rondom de Vechtse landhuizen.de planvoorbereiding. Voorbeelden zijn het ontwerp van de nieuwe buitenplaatsOverweer in Breukelen en de mogelijke sloop en herbouw op de Vindicta-locatie in Het elfde VechtdorpMaarssen. De commissie hanteert de eigen visie ook bij het beoordelen van bouwaan- De tien Vechtdorpen nemen in de studie een aparte plaats in. In tegenstelling tot de vragen en ontwerp-bestemmingsplannen waar zij niet rechtstreeks bij betrokken is. korrels, zijn de dorpen volgens de VechtVisie heel compact, dicht en stenig. De stratenMaar het is aannemelijk dat de invloed van de VechtVisie verder strekt, dat ook andere zijn smal en samen met een enkel hofje of een overtuin aan de andere kant van de weg,partijen gebruik maken van de hierin opgeslagen kennis. In Nieuwersluis kwam een vaak de enige openbare ruimte. De bebouwing is gevarieerd in stijl en van hoge wel- boerderij vrij, omdat het landbouwbedrijf het niet meer redde. Hoewel het niet de stand. Hoewel het Vechtdorp niet de hoofdzaak in de VechtVisie vormde, in de aanlei-meest imposante boerderij in de omgeving was, besloten de nieuwe eigenaren niet tot ding noch in de conclusies, groeide het in de praktijk uit tot de meest beeldbepalende nieuwbouw. Zij lieten het pand (inclusief een aangebouwde houten stal) en het omlig- testcase.gende erf grondig opknappen. Moderne, ontsierend geachte schuren zijn gesloopt en de Rond dezelfde tijd als waarin de Vechtplassencommissie haar visie aan het opstel-nieuwe inrichting beantwoordt aan eisen die onder meer de waterhuishouding en het len was, onderhandelde projectontwikkelaar Kondor Wessels met de gemeenterecreatieve gebruik van de omgeving stellen. Deze Boerenhofstede Vecht en Schans en Maarssen en de provincie Utrecht over woningbouw op een verouderd industrieterrein Op Buuren zijn twee uitersten van hetzelfde verschijnsel: een andere mentaliteit om in een bocht van de Vecht. Zij spraken af dat de ontwikkelaar zeshonderd woningenmet fysieke veranderingen in een gevoelig gebied om te gaan. mocht neerzetten, als het bedrijf ook een omvangrijke bodemsanering zou uitvoeren. Het moest een hoogwaardige woonbuurt worden, daar waren de ontwikkelaar en de overheid het over eens. De VechtVisie bood gelegenheid om de inspiratie voor die hoge waarde te ontlenen aan de cultuurhistorie van de Vechtstreek. Het industrile verleden van de plek werd grotendeels uitgewist. In plaats daarvan zou een elfde Vechtdorp ver- schijnen, Op Buuren genaamd, geflankeerd door Op Buuren Buiten dat een landgoed- sfeer krijgt en Op Buuren Park met een jachthaven en een klein aantal woningen.Kondor Wessels, de gemeente, de Vechtplassencommissie en een aantal ontwerp- bureaus (Copijn, Mulleners + Mulleners en LA4sale als auteur van de VechtVisie) werkten gezamenlijk een beeldkwaliteitsplan uit. Kenmerken van de bestaande Vechtdorpen komen terug in dit nieuwe: de vorm en maatvoering van de straten, de vele kleuren, gevelbreedtes en dakvormen. Met afwisselende architectuurstijlen wordt een groeipro- ces gesuggereerd. De ontwerpen verwijzen naar verschillende periodes en op enkele kavels wordt met hypermoderne architectuur een recente toevoeging gesimuleerd. Deze variatie is in Op Buuren gerealiseerd door acht architecten in te schakelen en hun ont-34 belvedere.nu / Themas35 belvedere.nu / Themas 16. Voormalige gieterij, nu ROC Twente 17. Voormalige buigerij, wordt appartementencomplex Voormalige modelmakerij, nu brandweerkazerneAmbities vragen nazorgAmbities voor een gebiedsontwikkeling komen vaak voort uit een creatief en inspire-rend werkproces. Dromen en visioenen komen tot leven in een concreet toekomst-beeld. Vasthouden aan de geformuleerde ambities is vers twee. Financile of juridischeHart van Zuid, Hengelostruikelblokken willen de prioriteit voor een hoog cultuurhistorisch kwaliteitsniveaunog wel eens verdringen. Tenzij daar vooraf al de nodige waarborgen voor worden inge-bouwd. Iedereen zal de wil moeten hebben om er uit te komen en oplossingsgericht in plaatsvan probleemgericht moeten denken. Dat is een erg belangrijke voorwaarde om dit pro-ject met succes tot stand te brengen, betoogt Jan Nieuwenhuizen al in 2001 in hetMasterplan voor het Hart van Zuid in Hengelo. Nieuwenhuizen is de algemeen directeurvan Projectbureau Hart van Zuid. De gemeente Hengelo en de Van Wijnen Groep werkendaarin in een publiek-private samenwerking (PPS) aan de herontwikkeling van een uit-gestrekte industrile enclave, gelegen op een steenworp afstand van de binnenstad. 38 belvedere.nu / Themas 39 belvedere.nu / Themas 18. Met zijn 50 hectare is dit een van de grootste binnenstedelijke transformatieprojectendie zijn intrek nam in Storks oude modelmakerij en de watertoren gebruikt als bluswater- in Nederland. reservoir. Het Regionaal Opleidingscentrum Twente heeft de voormalige gieterij in zijnDe beide partners hebben zich de ambitie gesteld om de echo van een rijk indus- nieuwbouw gencorporeerd. De 150 meter lange fabriekshal vormt de centrale ontsluitings- trieel verleden te laten doorklinken in de toekomst, zoals zij dat in 2001 formuleren. as van het nieuwe gebouwcomplex en is van buitenaf nauwelijks meer zichtbaar. Niet alleen omdat zich op het terrein enkele beeldbepalende industrile panden bevin-Per deelgebied bekijkt het projectbureau samen met de genteresseerde partijen en den, maar vooral omdat de industrie diep in de plaatselijke samenleving verankerd is. het supervisieteam wat het convenant als minimum voorschrijft en wat de praktijk ver- Zon anderhalve eeuw geleden vestigde machinefabrikant Stork zich in Hengelo. Dat der nog biedt om de identiteit van het gebied te behouden. Pas na deze verkenningsfase was de directe aanleiding voor de groei van het dorpje Hengelo tot welvarende indus-toetst het Projectbureau de ambities aan de realiteit. Zodra de begroting sluitend is, triestad. Er verschenen grote fabriekshallen en kantoorgebouwen, maar ook een vereni- wordt een deelgebied ontwikkeld. Voor deze volgorde is gekozen vanuit de hoop dat de gingsgebouw en een tuindorp voor de arbeiders. Vrijwel iedere familie in de stad heeftbetrokken partijen gegrepen worden door de mogelijkheden. Zo kan het gebeuren dat connecties met het concern. Met de komst van branchegenoten Dikkers en Siemensuiteindelijk meer behouden wordt dan alleen de objecten met een monumentenstatus. naar het terrein ontstond een industrile enclave midden in de stad.Voorbeelden hiervan zijn de Buigerij en de Weverij. Van de Buigerij, een oud magazijn, zijn de wanden bewaard. Daar tussenin zijn 41 appartementen gebouwd. In de Weverij, Convenant en supervisieteam de oude bontweverij van Stork, zijn zeven woonwerkeenheden gerealiseerd. De ambitie moest gestalte krijgen in een flexibel plan. Het terrein is te groot om in n keer te ontwikkelen. Naar verwachting zal de uitvoering niet voor 2018 zijn afgerond. Flexibiliteit Zon termijn stelt eisen aan de wijze waarop de kwaliteitsambities zijn geborgd. In Dankzij de gefaseerde aanpak kan het projectbureau flexibel inspelen op veranderingen Hengelo gebeurt dat via een convenant en een supervisieteam. Aan de vooravond van dedie zich tijdens het lange planproces voordoen. Die flexibiliteit past goed bij de PPS- gebiedsontwikkeling lieten de PPS-partners een uitgebreide cultuurhistorische waarde- constructie, waarin de overheid zich vooral richt op wat publiek gewenst is en de markt in inventarisatie maken. Deze bracht de meest kenmerkende gebouwen in kaart, benoem- de gaten houdt wat privaat mogelijk is. Dat verschilt en verandert nogal eens. De mogelijk- de de belangrijkste stedenbouwkundige en monumentale waarden en gaf aan op watheden om in Hengelo een programma te vinden voor de enorme oppervlakten waar het voor manieren cultuurhistorie in de planvorming kon worden ingezet. hier om gaat, zijn minder gunstig dan die in de Randstad. De gevonden constructieDe cultuurhistorische waardestelling en de ambitie van hoogwaardig hergebruikdraagt eraan bij dat de ambities hoog, maar wel realistisch blijven. kregen een vertaling in het Convenant Industrieel Erfgoed. Dit geeft aan welke waarden,Het masterplan uit 2001 is in 2008 geactualiseerd. Aanpassingen zijn onder meer de gebouwen of elementen minimaal behouden moesten blijven om de industrile eigen-blijvende ruimte voor de zware industrie, een kleiner woningbouwprogramma en de heid van het gebied overeind te houden. Op abstracter schaalniveau beschrijft het inLaan Hart van Zuid, de slagader van het gebied die het trac van de voormalige spoorlijn acht punten de karakteristiek van het gebied, waaronder de geschakelde fabriekspan- van Stork volgt. Het Convenant en het Supervisieteam, maar ook de door bewoners den en het patroon van voormalige spoorwegen en straten. Het convenant is onder opgerichte Stichting Hart voor Zuid, vormen ondertussen het geweten van het Project- meer ondertekend door de provincie, de gemeente, de Rijksdienst voor het Cultureelbureau. Doordat deze teams van deskundigen en omwonenden een grote stem hebben Erfgoed en de ontwikkelaar. Om de doorwerking te verzekeren, stelden de gemeente en en de flexibele planvorming de ruimte biedt om die stem te accommoderen, kunnen ze Van Wijnen een supervisieteam in, bestaande uit gerenommeerde personen uit de ingrijpen wanneer ze het gevoel hebben dat de echo van het rijke verleden niet meer wereld van de cultuurhistorie en de architectuur. Dit team ziet toe op de naleving vanvoldoende doorklinkt. Jan Nieuwenhuizen in het Belvedere Festival Magazine (2008): het convenant, maar de deelnemers zijn ook inzetbaar voor advies en nieuw onderzoek.Ik heb het vertrouwen, maar ook de eigen weerstand georganiseerd.Eerste nieuwbouwprojecten De voormalige industrile enclave ontwikkelt zich inmiddels stapsgewijs tot een nieuw stadsdeel met woningen, bedrijven, opleidingscentra en recreatieve functies. Ook de zware industrie behoudt een plek in het Hart van Zuid. Stork is met een bedrijfsonder- deel achtergebleven (Stork Thermeq, voor ketels en waterstoomsystemen) en Siemens breidt haar kantoorlocatie zelfs uit. De eerste nieuwbouwprojecten en transformaties zijn inmiddels een feit. Een eerste proeve bood de in 2001 geopende brandweerkazerne, 40 belvedere.nu / Themas 41 belvedere.nu / Themas 19. Gedekte gemeenschapsweg vanaf Fort Honswijk 20. Cultuurhistorische gebruiken, objecten en structuren zijn te vinden op alle schaal-niveaus. Ze zijn zeer divers in hun betekenis of waardering. In gebiedsontwikkelingenkomen al deze schaalniveaus en motieven voor behoud samen. Door slim te schakelentussen de niveaus en motieven krijgen afzonderlijke beleidsinitiatieven en projectengezamenlijk een meerwaarde. Versterkingen, waterwerken en open velden vormden tussen 1815 en 1940 een ingenieusverdedigingssysteem tussen Muiden en de Biesbosch. Bij vijandelijke dreiging kon hetleger weilanden onder water zetten. Een laag water van zon veertig centimeter blok-keerde de doorgang: te diep om te lopen, te ondiep om te varen. Forten bewaakten dezwakke plekken. Deze Nieuwe Hollandse Waterlinie was de grootste en technisch verst Coupure in de wal langs de gedekte gemeenschapsweg doorgevoerde uitvoering van een beproefd verdedigingssysteem voor de lage landen.Al bijna tien jaar lang is deze overbodig geworden militaire structuur het toneel vangrote bestuurlijke aandacht. In 2000 benoemde het kabinet de Waterlinie tot nationaalproject, in 2003 nam het de linie op in de nationale ruimtelijke hoofdstructuur, in 2008verbonden alle betrokken overheden zich via het Pact van Rijnauwen aan een uitvoe-ringsprogramma en sinds 2009 is de Nieuwe Hollandse Waterlinie Nederlands grootste Continu schakelenrijksmonument. Al deze bestuurlijke aandacht laat zich niet alleen verklaren uit de his-torische waarde. Minstens zo belangrijk is de actuele betekenis die de linie blijkt te heb- tussen schaalniveausben, op alle schaalniveaus van de nationale ruimtelijke ordening tot het individuelefort. Die betekenis wordt bewezen door de talloze restauraties, herbestemmingen enandere investeringsprojecten die in deze periode al zijn uitgevoerd.en betekenissen De basis voor het nieuwe toekomstperspectief vormt het Linieperspectief PanoramaKrayenhoff. Deze ruimtelijke visie is in 2004 uitgebracht door de Liniecommissie, waar-in vijf departementen en vijf provincies zijn vertegenwoordigd. In grote lijnen komt hetNieuwe Hollandse Waterlinie Linieperspectief erop neer dat de westzijde het verdedigde deel verder verdicht magworden, met groen of bebouwing. De oostzijde wordt open gehouden. Dit is het landdat vroeger onder water gezet moest kunnen worden. Daar tussendoor loopt de hoofd-verdedigingslijn, waar het merendeel van de zesenveertig forten aan ligt. Het land-schappelijke contrast en de militaire bouwwerken maken deze verdedigingslijn herkenbaar.Op deze manier komt de Waterlinie tot zijn recht als cultuurhistorische landschapsstruc-44 belvedere.nu / Themas 45 belvedere.nu / Themas 21. tuur en als megasingel door de Deltametropool. In die laatste hoedanigheid markeert nieuwe particuliere initiatieven op het kleinste schaalniveau, die de aanpak op het de Waterlinie de oostelijke begrenzing van de Randstad en de landschapsecologischehogere schaalniveau onderbouwen. De eerste ondernemers met plannen voor de ont- overgang van hoog naar laag Nederland.wikkeling van het door Defensie verlaten Fort Honswijk hebben zich al gemeld.Projecten binnen de projectenveloppe Linieland sorteerden hier al op voor en ont- Van nationaal tot lokaal perspectieflenen er extra waarde aan. Zo is in opdracht van de gemeente Houten de laatste nog Om een grootschalige structuur als deze van de grond te krijgen, is de medewerkingherkenbare gedekte gemeenschapsweg opgeknapt. Zon weg fungeerde als geheime nodig van veel gemeenten, ondernemers en andere lokale partijen. Voor hen hebben de verbinding tussen een aantal verdedigingswerken. De weg werd 'gedekt' door een aarden forten, waterwerken en open velden vaak net een andere betekenis, naast de cultuur- wal en aan het zicht onttrokken door hoge bomen. De soldaten konden zo beschermd historische waarde. Ze kunnen bijvoorbeeld een inspirerende woon- en werkomgeving en onbespied wapens en voedsel transporteren. Binnen het project is de hele constellatie vormen of deel uitmaken van een toeristisch-recreatief programma. De organisatie vanvan weg, begroeiing, aarden wal en inundatiekanaal tussen Fort Honswijk en het Werk het nationale project Nieuwe Hollandse Waterlinie is erop gericht om de betekenissenaan de Korte Uitweg hersteld en beter herkenbaar gemaakt. Een door OKRA landschaps- op verschillende schaalniveaus bij elkaar te brengen. Dat gebeurde in eerste instantiearchitecten en Bunker Q ontworpen coupure in de wal lokt passanten naar een uitkijk- via enkele quick wins. Fort aan de Klop kreeg bijvoorbeeld een nieuwe bestemmingpunt aan het kanaal. Hier varen in de toekomst kanors voorbij die een Waterlinie- als herberg, theehuis en camping. Het buurtschapje dat van oudsher in Fort Blauwkapel kanoroute volgen. De weg zelf is inmiddels onderdeel van een bewegwijzerde fietsroute ligt, werd nieuw leven ingeblazen in combinatie met een kleinschalig woningbouw-en een lange-afstandswandelpad langs de Waterlinie. programma. Een groot deel van deze projecten stond al langer op stapel, maar het nationale label van de Waterlinie bracht ze in een stroomversnelling. De quick wins Bekendheid maakten bestuurders, maar ook ondernemers en burgers enthousiast voor deOm initiatieven op het kleinste schaalniveau te stimuleren, zet het projectbureau zich Waterlinie. in om de bekendheid met de mogelijkheden te vergroten. Zo wil het nieuwe initiatieven Meer structureel kreeg de samenwerking vorm in zeven zogeheten projectenvelop- losmaken bij ondernemers. Zij kunnen gebruik maken van het merk Waterlinie en tege- pen voor deelgebieden. Binnen een envelop werken provincies, gemeenten, water- lijkertijd zelf van toegevoegde waarde zijn. Te denken valt aan boeren of horeca-onder- schappen, grondeigenaren, historische verenigingen, ondernemers en anderen samennemers, maar ook aan kennisinstellingen als de Stichting GeoFort, die vanuit het Fort aan meerdere restauratie- en ontwikkelingsprojecten op regionaal en lokaal niveau. Eenbij de Nieuwe Steeg werkt aan nieuwe GPS-systemen onder meer voor de Waterlinie nationaal projectbureau vervult de spilfunctie tussen alle betrokkenen en schakeltzelf. De ondernemers gaan samenwerken aan productontwikkeling en marketing. voortdurend tussen de verschillende niveaus. Een kwaliteitsteam adviseert over alle inInternationaal wordt kennis uitgewisseld met ondernemers in bijvoorbeeld Vlaamse en ontwikkeling zijnde plannen en houdt daarbij met name de onderlinge samenhang inIerse nationale landschappen. Productinnovatie en verbreding verstevigen de economi- het oog.sche basis onder het behoud van de Waterlinie. Ook de bekendheid bij het brede publiek heeft de volle aandacht. Tot de eerste Linielandschapquick wins behoorden de realisatie van een informatiecentrum in Fort Vechten bij Bunnik In vier delen van de Waterlinie heeft de samenwerking inmiddels de vorm aangenomenen de langeafstandswandelroute. Er is fors genvesteerd in September Fortenmaand en van integrale gebiedsontwikkeling. Het Pact van Rijnauwen maakte dat mogelijk, onder- andere publieksmanifestaties. Onlangs verscheen een dvd met getuigenverhalen van steund door een financile impuls van zeventig miljoen euro, gelijkelijk verdeeld overvoormalige militairen en omwonenden. De wisselwerking tussen de Nieuwe Hollandse het rijk en de provincies. Een voorbeeld is het nog relatief ongeschonden linielandschapWaterlinie als grootschalig fenomeen en de kleine initiatieven die bedrijven of particu- ten zuiden van Houten, op het Eiland van Schalkwijk. De Nieuwe Hollandse Waterlinie islieren daaraan verbinden, brengen de Waterlinie weer tot leven. De continue schakeling hier in al haar facetten nog goed herkenbaar. Dit gebied zal zich ontwikkelen in de rich- tussen schaalniveaus en betekenissen is tot nu toe cruciaal gebleken om de Waterlinie ting van een landschapspark, dat voorziet in een deel van het recreatieve, ecologischezichtbaar, beleefbaar en duurzaam bruikbaar te maken. en waterhuishoudkundige programma voor de regio en waarin wellicht op kleine schaal woningbouw mogelijk is. De Waterlinie biedt de ankerpunten en het richtsnoer. Er zijn investeringen te verwachten in de toeristisch-recreatieve bereikbaarheid met onder meer een liniepont over de Lek tussen Fort Honswijk en Fort Everdingen, en met een nieuwe fietsverbinding tussen Nieuwegein en Houten via Schalkwijk. Gehoopt wordt op 46 belvedere.nu / Themas47 belvedere.nu / Themas 22. Een boer die zijn stal vergroot, een bewoner die een uitbouw maakt, een bedrijf datnieuwe neonverlichting installeert: verrommeling van de leefomgeving vindt somssluipenderwijs plaats. De oorzaak ligt lang niet altijd in achteloosheid. Veel mensenzijn graag bereid een positieve bijdrage aan de leefomgeving te leveren, maar hebbenniet de kennis of de vaardigheid om dat uit zichzelf te doen. De afgelopen jaren zijn ophet platteland en in de stad uiteenlopende initiatieven genomen om hen daarin teondersteunen. Ze waren veel Noord-Groningers een doorn in het oog, de grote stalen landbouwschurendie her en der in het landschap verschenen. Qua schaal, opbouw en ligging weken zecompleet af van de oude schuren. De vereniging Wierde & Dijk, waarin boeren en anderebewoners samenwerken aan de kwaliteit van natuur en landschap in Noord-Groningen,vond dat het ook anders moest kunnen. Wierde & Dijk begon daarom in 2001 het projectAgrarisch landschappelijk bouwen op het hogeland. De vereniging werkte daarinsamen met LTO Noord Projecten, architect Jan Giezen en landschapsarchitecte GreetBierema en wist zich gesteund door Europese, nationale en provinciale subsidies, ondermeer van Belvedere. Inzet was om te komen tot ontwerpstrategien om nieuwe boeren-Kleinschalige schuren beter te laten aansluiten op hun omgeving. Want dat ontwikkelingen alsschaalvergroting, mechanisatie en nieuwe teelten boeren ertoe noopten om hun bedrijfoplossingen voor sluipende uit te breiden, dat stond buiten kijf. Streekeigen ontwerp verrommeling Onderzoek legde de pijnpunten bloot. Traditionele boerderijschuren bevinden zich vaakaan of achter het woonhuis, met dezelfde dakvorm en opgetrokken uit dezelfde materi-alen. De nieuwe standaardschuren zijn van staal en staan meestal los op het erf enAgrarisch landschappelijk bouwenhebben ook in hun ontwerp niets met het woonhuis te maken. Ze hebben een hogereonderbouw en een flauwere dakhelling. Sommige hebben een wit dak of zijn in andere,in Noord-Groningenfelle kleuren geschilderd. Van details die de oude schuren kenmerken, zoals de houtengoten, witte kozijnen, groene deuren en uilenborden in de nok, is in de stalen schuren en Dordtse Kleuren in Dordrechtniets over. Giezen stelde daar een modelschuur tegenover die beter in het landschappast. Deze heeft weliswaar een stalen dak, want dat bleek financieel noodzakelijk. Maar50 belvedere.nu / Themas51 belvedere.nu / Themas 23. in aspecten als de dakhelling, goothoogte, bakstenen gevels, detaillering en de situe- ring op het erf zijn ze onmiskenbaar Noord-Gronings.Als groeiende boerenbedrijven in Noord-Groningen massaal voor deze schuur zou- den kiezen, was daadwerkelijk een halt toegeroepen aan een sluipende verrommelings- tendens. Dat is helaas niet gebeurd. Er zijn slechts drie van deze schuren gebouwd: in Pieterburen, Godlinze en Stedum. Voor een verdere verspreiding bleken de meerkosten toch te hoog. Maar er was ook een inhoudelijk struikelblok. Het vastleggen van een aan- tal uiterlijke kenmerken doet onvoldoende recht aan de specificaties van een concrete locatie en kan gemakkelijk leiden tot historiserend bouwen. In een volgend project voor agrarisch landschappelijk bouwen, ditmaal in het nationaal landschap Drentsche Aa en wederom met medewerking van LTO Projecten Noord en architect Jan Giezen, wordt daarom proefgedraaid met een meer procesmatige aanpak. Uit een zorgvuldige samen- werking tussen het agrarische bedrijf, een architect, een landschapsarchitect, de gemeente en de provincie moeten oplossingen voortkomen die zijn afgestemd op de streekeigen karakteristieken en de specifieke locatie.Dordtse Kleuren Hoewel verrommeling in de media vooral wordt gerelateerd aan het landelijk gebied, speelt dezelfde thematiek ook in de stad. Ook hier worden initiatieven ontplooid die kleine ondernemers en bewoners ondersteunen met kennis en bouwstenen. Eigenaren van panden in de Dordtse binnenstad kunnen bijvoorbeeld bij hun schilderwerk putten uit een waaier met 55 typisch Dordtse kleuren. Het palet bevat kleuren die vanouds in Dordrecht voorkomen en hebben luisterrijke namen gekregen als het Itz Wit en het Beverenburch, genoemd naar respectievelijk een kunstschilder en een karakteristiek pand. De waaier is opgesteld door de plaatselijke Stichting de Stad, op grond van een onderzoek naar het historische kleurengebruik in Dordrecht waartoe de gemeente opdracht had gegeven. De stichting biedt desgevraagd ook kleuradviezen en plaatselijke schildersbedrijven hebben geleerd te werken met de kleurenwaaier. Veel extra kost het niet en het straatbeeld knapt er zienderogen van op dat is aangetoond in de Wijnstraat, die diende als proeftuin.Sluipende verrommeling ontstaat als kleine investeerders massaal kiezen voor efficinte standaardoplossingen of als iedereen de eigen smaak volgt, bij gebrek aan houvast over collectieve kwaliteiten. Oplossingen hiervoor, in de stad en in het landelijk gebied, kennen een paar gemeenschappelijke componenten. Ze bieden kennis aan over het verleden, zodat mensen weten waar ze aan bijdragen en waarom dat de moeite waard is. Ze bieden aanknopingspunten over hoe de cultuurhistorische kwaliteiten te vertalen zijn in hedendaagse ontwerpen, maar geen pasklare modellen. Ze bieden waar nodig professionele ondersteuning, bij het ontwerp en in de uitvoering. En de meerkos- ten voor wie mee wil doen blijven binnen de perken. 52 belvedere.nu / Themas53 belvedere.nu / Themas 24. Soms zijn objecten of structuren geheel verdwenen, maar bestaat toch de wens het verleden te laten herleven. Een nauwgezette reconstructie behoort tot de mogelijk- heden, maar er kan ook een uitgesproken eigentijdse vorm ontstaan die refereert aan het verleden. Bijvoorbeeld door historische vormen en patronen te stileren.Van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw was De Wiers een buitenplaats aan de Lek bij het dorp Vreeswijk. In de twintigste eeuw overspoelden de industrialisatie en de verstedelijking de buitenplaats. Het landhuis maakte plaats voor een scheepswerf, de groene omgeving veranderde in een bedrijventerrein tussen twee kanalen en Vreeswijk werd een wijk van Nieuwegein. Nu, in de eenentwintigste eeuw, kondigt de volgende transformatie zich aan. Een jachthaven, een nieuwe woonbuurt en een goed restaurant zijn daar de voorboden van. Net als in de negentiende eeuw komen mensen hier weer om te genieten, net als in de twintigste eeuw komen ze er om te werken. Maar de context is volledig veranderd. Het nieuwe Huis de Wiers staat symbool voor al deze transformaties. Het souterrain is oud en gerestaureerd, de bovenbouw is nieuw. De con- tour van de bovenbouw is historisch genspireerd, maar de detaillering en het materi- aal- en kleurgebruik zijn eigentijds. Herbouw tussen inspiratie Referentie en reconstructieArchitect Jaco de Visser was adviseur van een klankbordgroep die de gemeente Nieuwegein had ingesteld voor de herontwikkeling van het industriegebied. Hij zag weinig heil in het toenmalige plan om er urban villas te bouwen. In de geschiedenis van het oude landhuis hoopte hij een alternatief te vinden. Zichtbare resten waren er nietHuis de Wiers, Nieuwegeinmeer. Het oude Huis de Wiers was in 1947 gesloopt onder druk van de zich uitbreidende bedrijvigheid. Maar ondergronds waren er nog wel degelijk resten aanwezig, ontdekte en Kasteel Heemstede, HoutenDe Visser na onderzoek samen met (toen nog amateur-)archeoloog Ren van der Mark. Gedeeltes van de verlaten scheepswerf bleken te rusten op het souterrain van het land- huis. De kruisgewelven in het souterrain waren er nog en ook delen van de ommuring van het voorterrein en de fundering van het poortgebouw werden teruggevonden, hoe- wel allemaal in slechte staat. 56 belvedere.nu / Themas57 belvedere.nu / Themas 25. De Visser nam zelf het initiatief om het souterrain te restaureren en er een nieuw gebouw bovenop te zetten, genspireerd op het oude Huis de Wiers. Hij maakte het architectonisch ontwerp, zijn partner (interieurarchitecte Odette Ex) ontwierp het inte- rieur en zij namen zelf hun intrek in het gebouw, zowel met de bureaus van beiden als met hun gezin. Hij vroeg de gemeente om in het bestemmingsplan horeca toe te voegen aan de gecombineerde woon- en werkbestemming, om de ruimte onder de herstelde kruisgewelven te kunnen verhuren als restaurant en het huis zo ook voor het publiek toegankelijk te maken. Tussen 2005 en 2007 werden het huis en de omliggende tuin opgeleverd; bijgebouwen zoals het poortgebouw volgen in de toekomst. De contouren van het nieuwe Huis de Wiers zijn afgeleid van zijn zeventiende- eeuwse voorganger. De hoogte, de grondvorm en het karakteristieke dubbele zadeldak zijn identiek of zo goed als identiek. Het silhouet dat zo ontstaat, vormt een krachtige cultuurhistorische referentie. De verdere invulling past in het recente cultuurbeeld. De ramen zijn onregelmatig gepositioneerd, de begane grond is transparant door het gebruik van veel glas, het dak vloeit zonder geprononceerde rand of ornamentiek over in de gevels. In de eigentijdse opbouw is de cultuurhistorische achtergrond ook op een andere, meer verborgen manier te herkennen. Het gebruik van de oorspronkelijke, uit 1654 stammende fundering stelde eisen aan het gewicht van de opbouw. De nu gang- bare bouwmaterialen zijn te zwaar. De Visser wilde bovendien materialen gebruiken met een natuurlijke uitstraling, die weinig afwerking nodig hebben. Een groot deel van de constructie is daarom uitgevoerd in hout: het casco, de gevels, de vloeren en het dak. Met name in het interieur is het hout sfeerbepalend. Aan de buitenkant zijn tegen het hout koperen platen bevestigd. Het voorgeoxideerde koper benadert de kleur van het Het is de voorkeur van de architect en de opdrachtgever die de balans bepaalt tussen een metselwerk waarin het oude landhuis opgetrokken was. Het huis krijgt er een doorleefde nauwgezette reconstructie en een eigentijdse interpretatie, maar ook de omgeving van uitstraling mee. Het past in het beeldkwaliteitsplan voor de omgeving, dat mede door het gebouw speelt er een rol in. Kasteel Heemstede staat nog steeds buiten de stad, in De Vissers inbreng niet alleen aan het visuele beeld appelleert, maar ook aan de klanken een relatief open landschap, hoewel van het oorspronkelijke landgoed weinig meer over en de geuren van de voormalige scheepswerf.is. Op enige afstand van het kasteel loopt er zelfs een snelweg doorheen. De wijk DeWiers lijkt daarentegen in niets meer op het buiten dat het in de zeventiende eeuw was. Kasteel HeemstedeDe natuur is verdrongen. Er zijn kanalen gegraven, er is een industrile geschiedenis De Visser heeft zich verre gehouden van reconstructies of andere vormen van historise- overheen gekomen en nu ontwikkelt het zich tot een intensief gebruikt woon-, werk- en ring. Die keuze staat tegenover de keuze om zo veel mogelijk van de historische situa- recreatiegebied in een voormalige groeikern. De vorm en de materialisering geven Huis tie te laten zien. Een voorbeeld daarvan is niet ver van Nieuwegein te vinden. Inde Wiers een statigheid die past bij het landhuis dat lang geleden op de plek stond, buurgemeente Houten staat een ander landhuis, kasteel Heemstede. Net als Huis de maar zijn ook op te vatten als een knipoog naar de industrile bebouwing die het beeld Wiers was dit kasteel teloorgegaan, hoewel door brand in plaats van door sloop, en ook hier bijna een eeuw lang heeft gedomineerd. hier bevindt zich een restaurant in het souterrain met kantoren daarboven. Maar Van Hoogevest Architecten maakte voor de herbouw een nauwkeurige reconstructie van het oude gebouw. Zelfs de stenen zijn volgens oorspronkelijk recept gebakken. De keuze voor een reconstructie was mogelijk omdat de oude bouwtekeningen nog beschikbaar waren. Bovendien was het monumentale kasteel pas recent afgebrand. Het lag daarom nog vers in het geheugen, in tegenstelling tot het al bijna vergeten Huis de Wiers.58 belvedere.nu / Themas59 belvedere.nu / Themas 26. Trac voormalige Romeinse weg 27. Oude dijkweg, opgenomen in stedenbouwkundige structuurEducatief project Graaf Junior Voortbouwen op een Het cultuurhistorisch verhaal van een gebied beperkt zich zelden tot n object of tijds-laag. Een nieuwe ontwikkeling kan zich alleen presenteren als een nieuw hoofdstuk in ditmeerdimensionaal verledenverhaal, als de strekking ervan overeind blijft. Daarvoor is niet alleen een verbinding nodigmet de toekomstige opgave ook wel externe integratie genoemd maar ook tussen deverschillende cultuurhistorische disciplines van de archeologie, historische geografie enbouwkunst de interne integratie.Leidsche Rijn, UtrechtNieuwbouw die zich voegt naar eeuwenoude patronen en tastbare herinneringen aan hetverleden herbergt, zoals een oude tuinderskas en de contouren van een ridderhofstad. DeVinexlocatie Leidsche Rijn bij Utrecht is een van de allereerste proeftuinen van hetBelvedere-denken. Sterker nog, al een paar jaar voordat Belvedere het licht zag, was cultuur-historie er een belangrijk thema in de planvorming. De eerste aanzet werd gegeven in 1993toen de gemeente het instrument van de Cultuurhistorische Effectrapportage (CHER) intro-duceerde. Sinds die tijd moeten, vooruitlopend op ingrijpende transformaties, eerst de 62 belvedere.nu / Themas 63 belvedere.nu / Themas 28. cultuurhistorische karakteristieken van een gebied of plek in kaart worden gebracht en opAndere samenhang waarde geschat. Het stadsbestuur bepaalt vervolgens wat van deze waarden moet wordenHeel anders is de aanblik van De Balije, een ander topgebied. Rechte, noord-zuid lopende ingepast, of onderzocht, of wat mag verdwijnen. Ontwerpers en ontwikkelaars kunnen de straten maken in n oogopslag duidelijk dat hier een andere samenhang van cultuurhisto- rapportage gebruiken als bron van informatie en inspiratie. rische structuren als basis voor de planvorming heeft gediend. Inderdaad kende dit gebiedLeidsche Rijn was de eerste opgave waarvoor de gemeente de CHER toepaste. Het plan-van oudsher langwerpige percelen met sloten ertussen, ontstaan als gevolg van elfde- gebied besloeg een oppervlakte van zon 2500 hectare, verdeeld over de gemeente Utrecht eeuwse ontginningen. De percelen waren met hun bebouwing georinteerd op de ontgin- en het toen nog zelfstandige Vleuten-De Meern. Hier moesten in dertig jaar tijd zon 30.000 ningsas, in dit geval de Leidsche Rijn. Naar achteren toe boden ze vrij zicht. De enige woningen verrijzen voor 80.000 mensen. Het document kwam uiteindelijk in 1995 gereed, bebouwing die de noord-zuid richting enigszins doorbrak, waren enkele oude boerderijen. vlak voordat een planteam onder leiding van landschapsarchitecte Riek Bakker aan hetDeze lagen op de verhoging van de oude Heldammer stroomrug, tevens het oude kerken- Masterplan begon te werken. Dit team benoemde identiteit tot een van de speerpunten enpad naar De Meern. Tijdens bouwwerkzaamheden voor de naastgelegen wijk Veldhuizen in nam de aanbevelingen uit de CHER zoveel mogelijk over. De kwaliteitskaart van het Master- 1997 nadat de CHER allang voltooid was bleek dat zich onder dit oude kerkenpad de fun- plan bevatte volgens de gemeentearcheologen zelfs 80 tot 90 procent van cultuurhistorischedamenten bevonden van de weg die vroeger langs de Limes, de Romeinse grens, liep. De structuur van de waarderingskaart uit de CHER.Romeinen hadden destijds op de hoger gelegen stroomrug houten palen geplaatst met daartussen een grindlaag, om zo het uiterst drassige gebied toegankelijk te maken. De Stapeling van waarden boerderijen waren vervolgens weer op deze stevige ondergrond gebouwd. De cultuurhistorische ambitie van de gemeente Utrecht was voor die tijd zeer vooruitstre-Deze vondst maakte duidelijk dat de samenhang van cultuurhistorische elementen vend. Naast behoud van erfgoed, was het bereiken van ruimtelijke kwaliteit van meet af aanen structuren hier nog sterker was dan gedacht. Omdat de planvorming voor De Balije een van de doelstellingen. Bijzonder was ook de manier waarop naar de cultuurhistorie innog op gang moest komen, bleek het mogelijk deze samenhang expliciet te tonen. het gebied werd gekeken. De tot dan toe harde scheidslijnen tussen archeologische, land-Landschapsarchitecten van Buro Lubbers transformeerden de stroomrug tot parkzone met schappelijke en architectuurhistorische invalshoeken vervaagden. Het ging om de stapeling daar doorheen het trac van de Romeinse weg gemarkeerd door grind en geflankeerd van waarden en de samenhang ertussen. Op de cultuurhistorische waardekaart van hetdoor de monumentale boerderijen. Een bloembed van krokussen geeft ieder voorjaar het plangebied werden vijf deelgebieden zichtbaar die een sterke samenhang kenden van cul-trac van de oude Heldammer rivierbedding aan. De Romeinse weg breekt nog letterlijk door tuurhistorische elementen en structuren uit verschillende tijdslagen. Aan deze gebieden het eerste appartementengebouw van Veldhuizen, maar loopt vervolgens op andere be- werd niet alleen een hoge waarde toegekend door de gemeentelijke archeologen en cul-bouwing dood. Verder volgt de bebouwing vooral de structuur van de langwerpige percelen, tuurhistorici, maar ook door de ontwerpers. De hier aangetroffen cultuurhistorie bood waarbij de zichtlijnen vanaf de Leidsche Rijn naar achteren zoveel mogelijk behouden zijn. meer aanknopingspunten voor de planvorming dan de plekken waar slechts losse relicten uit n tijdslaag aanwezig waren.IdentificatieEen van de vijf cultuurhistorische topgebieden de huidige wijk Het Zand bezatDe aandacht voor de samenhang van de verschillende cultuurhistorische structuren heeft bijvoorbeeld een gave middeleeuwse blokverkaveling, met daartussen de restanten van een in elk van de vijf gebieden geleid tot een eigentijds beeld waar het verleden nog doorheen Romeins badhuis, een castellum en een middeleeuws kasteel, verbonden door nog altijdschemert, maar met eigentijdse bebouwing nadrukkelijk ook een nieuwe laag aan is toege- gebruikte, historische wegen. Een duurzaam beheer van deze kwaliteiten diende volgens devoegd. Leidsche Rijn is daarmee een van de eerste grootschalige ontwikkelingen waar in de CHER uitgangspunt te zijn voor de ontwikkeling van het gebied. Aantasting moest wordendagelijkse realiteit kan worden ervaren op welke manier cultuurhistorie kan bijdragen aan voorkomen.de ruimtelijke kwaliteit. Het is ook een van de eerste ontwikkelingen waarbij in de toekomstDe supervisor van deelplan Het Zand, stedenbouwkundige Hans Ebberink, benutte de zal moeten blijken of de nieuwe bewoners zich met dit beeld en de geschiedenis gaan gevonden kwaliteiten als onderlegger voor de planvorming. Hij besloot de middeleeuwse identificeren. Volgens de gemeentelijke historici gaat dat niet vanzelf. Al tijdens de ontwik- blokverkaveling met kronkelige wegen, sloten en boerderijen te handhaven en tot het keling van de wijk hebben zij geprobeerd het verhaal van het gebied op de toekomstige raamwerk voor de nieuwbouw te maken. Hiertussen bevinden zich onder meer het hogerbewoners over te dragen met openbare opgravingen, informatiepanelen, festiviteiten en gelegen castellum en een oude kersenboomgaard, die door omwonenden wordt onderhouden. publicaties. Evaluerend zeggen zij wel dat dit aspect van meet af aan in de planvorming Opvallend is ook de nieuwbouw van een voorzieningencluster dat zich nestelt om twee meer aandacht moet krijgen. De beste garantie voor toekomstig behoud is immers dat de schoorstenen van voormalige kassencomplexen.huidige bevolking de cultuurhistorische rijkdom van het gebied beleeft en waardeert.64 belvedere.nu / Themas 65 belvedere.nu / Themas 29. Grevijlinkhuis, Annerveenschekanaal 30. Veel mensen voelen zich betrokken bij hun woonplaats. Ze zijn genteresseerd in degeschiedenis ervan en kennen de verhalen die de geschiedenis kleuren. Door bewonerste betrekken bij de zoektocht naar een gebiedsidentiteit en bij het formuleren van toe-komstkansen, ontstaat een rijk beeld van het verleden en een door de gemeenschapgedragen ontwikkelingsvisie. Daar zijn inmiddels veel methodieken voor uitgedachten toegepast. In 2004 werd de leegstaande hervormde kerk van Annerveenschekanaal in Drentheomgetoverd tot een werkplaats voor dorpsontwikkeling. Studenten van de HogeschoolVan Hall Larenstein gingen er werken aan een ontwikkelingsvisie voor de dorpen langshet Grevelingskanaal. Zij deden dat op locatie, in een van die dorpen, om intensief tekunnen samenwerken met de bevolking. De bewoners hadden eerder al blijk gegevenvan een grote betrokkenheid bij hun dorp, ook al waren velen van hen er geboren nochgetogen. In Annerveenschekanaal had de dorpsbevolking bijvoorbeeld met succesgestreden voor het behoud van een school en een oude klapbrug. Enige scepsis haddende bewoners aanvankelijk wel, toen de studenten zich meldden. Maar die verdamptetoen de bewoners in de gaten kregen dat ze in ruil voor hun kennis en medewerking een Gebiedsidentiteit in waardevol instrument aangereikt kregen, een werkwijze waarin zij hun eigen wensen enideen konden aanscherpen en onder de aandacht van de beleidsmakers konden brengen.de hoofden en de hartenWerkplaats voor dorpsontwikkelingDe werkplaats Daip, genoemd naar het Groningse woord voor kanaal of diep, had aleen voorgeschiedenis. In 2002 verscheen de Agenda voor de Veenkolonin. Provincies, Daip Grevelingskanaalwaterschappen en gemeenten wilden daarmee iets doen aan de economische teruggangvan dit Drents-Groningse landbouwgebied. Een van de programmas had tot doel om dekanalen waar ooit turf over afgevoerd werd, te ontsluiten voor de recreatievaart: Vanturfvaart naar toervaart. Daar viel ook het Grevelingskanaal onder. De gemeenten Aa enHunze en Veendam en de dorpsverenigingen van Annerveenschekanaal en Eexterveensche-kanaal / Bareveld grepen dit programma aan om een bredere visie op de ontwikkelingvan de dorpen te ontwikkelen. Deze moest ook ingaan op vraagstukken zoals het terug-lopende voorzieningenniveau en de vergrijzing. Mede door tussenkomst van de Brede68 belvedere.nu / Themas69 belvedere.nu / Themas 31. Overleggroep Kleine Dorpen (BOKD) Drenthe, die veel ervaring heeft met het opstellen Hogeschool is nieuwe werkplaatsen begonnen, in samenwerking met andere onderwijs- van dorpsontwikkelingsplannen in samenwerking met bewoners, kwam het contact instellingen en met steun van onder meer het ministerie van LNV. De werkplaats leverde met de hogeschool tot stand. de studenten een unieke praktijkervaring op, maakte dat deskundigen zich niet alleenDe studenten interviewden dorpsbewoners, vooral de ouderen onder hen die veel adviserend maar ook lerend opstelden en hielp vooral bewoners om samen, los van de over de historie konden vertellen. Ze organiseerden excursies waarin zij met bewoners en dagelijkse realiteit en op basis van hun persoonlijke beleving een visie op de toekomst deskundigen kennis over de geschiedenis van het dorp konden uitwisselen. De studentenvan het dorp op te stellen. Die visie straalt datgene uit, wat Willem Foorthuis, de lector vroegen dorpsbewoners om mooie en lelijke plekken te fotograferen, en om aan de hand Plattelandsvernieuwing van Van Hall Larenstein, de bewoners al bij aanvang op het hart van een karakteristiek voorwerp te vertellen over de identiteit en kwaliteit van hun dorp. drukte: Deze plek is en blijft van jullie. Al deze activiteiten resulteerden in een mental map van de dorpen. Deze gaf inzicht in de sociale verhoudingen, bijvoorbeeld met de opmerking hier moet je zorgen dat je een kind op school hebt, dan word je meteen opgenomen bij de school in Annerveensche- kanaal. Symbolen als een zwemmer in het kanaal of de zogenaamde krabbersdopjes (een soort vingerhoedjes voor het rooien van aardappelen) maakten duidelijk hoe som- mige plekken in de hoofden van bewoners betekenis hadden gekregen. Deze betekenis was veelal niet meer in het landschap herkenbaar, en dreigde daarom in de vergetelheid te raken. Andersom kwam het ook voor dat bewoners de betekenis van wel herkenbare elementen niet meer kenden, zoals van het witte hekje dat in een nabijgelegen dorp exact de locatie van de oude Semslinie, de grens tussen Groningen en Drenthe, aangaf.Vier prioriteiten Na vier maanden werkte een nieuwe groep studenten onder supervisie van het architecten- bureau DAAD op basis van de mental map vier toekomstscenarios uit. Deze varieerden van ontwikkelingen ten nutte van de dorpsbewoners zelf tot de versterking van de toe- ristische infrastructuur. Zo kregen de bewoners inzicht in de keuzemogelijkheden. Dat leidde tot een aantal duidelijke keuzes, zoals het verdichten van de bestaande lintbe- bouwing en het concentreren van nieuwe aanlegplaatsen voor de toervaart op plekken waar recreatie en water ook nu al samengaan. Om te voorkomen dat de gemeente een te groot wensenpakket in handen zou krijgen, gaven de bewoners vier prioriteiten aan: de verbetering van het knooppunt in Bareveld (waar twee bebouwingslinten kruisen), de aanleg van een fiets- en wandelpad op het schouwpad langs het kanaal, de aanleg van een dwars op het kanaal lopend fietspad in Annerveenschekanaal en de verruiming van het beleid voor leegstaande gebouwen. Inmiddels is de vaarweg uit het programma Van turfvaart naar toervaart gerealiseerd. In 2008 hebben zon negenhonderd toervaarders de veendorpen weten te vinden. Op basis van de ontwikkelingsvisie komen de eerste projecten tot stand, zoals de vervanging van vissteigers door stevigere aanlegsteigers in de nabijheid van bestaande voorzieningen. Ook werkt de gemeente aan herbestemming van leegstaande gebouwen. Samen met de woningstichting Woonborg zoekt ze naar een nieuwe gebruik voor het achttiende-eeuwse Grevijlinkhuis en de inmiddels door de werkplaats verlaten kerk in Annerveenschekanaal. De werkplaats plattelandsvernieuwing heeft zich voortvarend verder ontwikkeld. Daip won in 2006 de HBO Innovatieprijs en de Grontmij aanmoedigingsprijs. De 70 belvedere.nu / Themas71 belvedere.nu / Themas 32. Voermanhaven, Groningen-Paddepoel 33. Wat maakt cultuurhistorische eigenschappen tot cultuurhistorische kwaliteiten, bruik-baar bij nieuwe ontwikkelingen? Die vraag speelt vooral bij jong erfgoed: naoorlogsewoonwijken, bedrijventerreinen en ruilverkavelingen. Uitzonderingen daargelaten, staatdit erfgoed niet bekend om zijn schoonheid en soms wreekt zich dat in het gebruik.Maar dat is geen reden om de cultuurhistorie te negeren. Paddepoel in Groningen staat model voor een generatie woonwijken uit de wederop-bouwperiode waar nu sociaal-economische problemen optreden. Veel middelhoogbouwin overvloedig groen, de straten zonder bebouwingswanden en de scheiding van ver-keerssoorten in de jaren zestig golden ze als ingredinten voor een omgeving die licht,lucht en ruimte combineerde met betaalbare woningen. In die jaren bestond een sterk geloof in de maakbaarheid van de samenleving. Demaatvoering was nauwkeurig geoptimaliseerd, met het groeiende autoverkeer in hetvizier, en het voorzieningenniveau was precies afgestemd op de geplande omvang van debevolking. Dankzij de systeembouw kon het tempo van de woningproductie hoog blijven.Ruimtelijk manifesteerde zich dat in een herhaling van identieke bouwpatronen, waarvande vorm was bepaald aan de hand van overwegingen zoals de bezonning en de bouw-Naoorlogs erfgoed:techniek. Het onderliggende landschap speelde geen rol in het ontwerp, en de aansluitingop de stad was bepaald aan de hand van een efficinte afwikkeling van het verkeer. niet aaibaar,Veel wederopbouwwijken zijn aan herstructurering toe. De openbare ruimte wordtals sociaal onveilig ervaren. Woningen zijn veelal te klein en soms ook te gebrekkig omaan de eigentijdse woonwensen te voldoen. Op het eerste gezicht lijken de ontwerp- wel van waarde uitgangspunten van destijds niet te handhaven, zeker niet als dit zou leiden tot hogerekosten of lagere opbrengsten. Er zijn dan ook legio voorbeelden van sloop en nieuwbouwwaarbij de oorspronkelijke ontwerpmotieven geen enkele rol meer spelen. Maar daarmee Paddepoel-Zuidwest, Groningengaat ook iets verloren, is de opvatting van steeds meer architecten, cultuurhistorici enook bewoners. De wederopbouw heeft wellicht minder aaibaar erfgoed opgeleverd,maar de gelaagdheid van de stad sneeuwt onder als ze niet meer herkenbaar is als eenafzonderlijke groeifase. En, misschien nog belangrijker, er schuilen ook actuele kwaliteitenin het wonen in het groen, in complexen die niet direct aan de straat liggen. Inmiddelsis de aanwijzing van de eerste rijksmonumenten uit deze periode in voorbereiding de74 belvedere.nu / Themas 75 belvedere.nu / Themas 34. zogeheten top 100 en wordt ook nagedacht over de aanwijzing van beschermde naoor-Eenzelfde vernieuwingsstrategie wordt gezocht voor ander erfgoed van na de oorlog. Een logse stadsgezichten.voorbeeld hiervan is het onderzoek van de vereniging Het Oversticht en Hebly Theunissenarchitecten naar de cultuurhistorische waardestelling van naoorlogse bedrijventerreinen. Nieuwe en bestaande kwaliteitenVia casestudies voor Dollegoor in Almelo en Bergweide in Deventer is een methodiek Bij de herstructurering van het zuidwestelijke deel van de Groningse wederopbouwwijk ontwikkeld, die ingaat op de betekenis voor de stad, de ontstaansgeschiedenis, het Paddepoel zijn de bestaande (cultuurhistorische) kwaliteiten als uitgangspunt genomen. ruimtelijk karakter en de afzonderlijke gebouwen en structuren van een terrein. Ook bij Het herstructureringsplan is tussen 1999 en 2001 ontworpen door De Nijl Architecten, natuur- en landschapsontwikkeling klinkt steeds vaker de vraag of de rationele ruilver- een bureau voor architectuur en stedenbouw dat een specialisatie heeft opgebouwd inkavelingen uit de jaren zestig en zeventig niet ook een cultuurhistorische waarde vertegen- de aanpak van de naoorlogse stad. De stedenbouwkundige structuur van Paddepoel woordigen. Om de recreatieve en ecologische waarde van dergelijke landschappen te bestaat uit een assenkruis van hoofdwegen, voorzieningen en plantsoenen, met daar- vergroten worden op dit moment vaak groene landschapselementen teruggebracht van binnen repeterende stroken middelhoogbouw en eengezinswoningen (stempels). voor de ruilverkaveling; het landschap wordt als het ware opnieuw gestoffeerd naar het Vooral in het zuiden was het woningbestand te eenzijdig van samenstelling, met veelbeeld van 1930 of eerder. portieketagewoningen zonder lift. Langs de hoofdwegen en aan de buitenranden was Ook de opvolgers van de wederopbouwwijken, de woonerven uit de jaren zeventig, veel groen te vinden, ook aan de zijde van de oude stad en het water van het Reitdiep. zijn inmiddels onderwerp van onderzoek en soms al van herstructurering. Hoewel ook De schuine rand van de wijk aan het Reitdiep leidde in combinatie met de stempelstruc- deze wijken niet bovenaan de maatschappelijke ranglijst van nationaal erfgoed staan, is tuur tot onregelmatig gevormde groene restruimten. hierbij ook oog voor de cultuurhistorische waarde. De gemeente Emmen heeft een naamDe Nijl identificeerde de aansluiting op de omgeving als een van de voornaamste hoog te houden in de stedenbouw van de woonerven. Het eerste woonerf ter wereld lag zwaktes van de wijk. Om die reden brachten de ontwerpers een nieuwe hirarchie aan in Emmen. Emmen was ook de eerste gemeente die onderzoek deed naar de cultuur- binnen de bestaande structuur. Om de aansluiting op het centrum te verbeteren, is eenhistorische waarde van deze stedenbouw en de conclusies vertaalde in een aanpak voor bestaande weg verlengd tot aan de spoorweg, waar ruimte voor een station is gereser- de herstructurering. Dat gebeurde in het kader van Emmen Revisited, het programma veerd. Het Reitdiep is als bijzondere kwaliteit bij de wijk betrokken. Nieuwe woningbouw waarin een groot aantal partijen sinds 1997 samenwerkt aan de ruimtelijke en sociale orinteert zich deels op deze lijnen, waardoor de verscheidenheid in de woonomgeving vernieuwing van naoorlogse wijken. Ook hier wordt erkend dat erfgoed niet aaibaar belangrijk toeneemt en de wijk voor meer Groningers interessant wordt. De nieuwe blik- hoeft te zijn om toch onderscheidend vermogen en cultuurhistorische waarde te hebben, vanger van de wijk is de Voermanhaven, een nieuwe insteekhaven binnen een woonhofen dat die een meerwaarde vertegenwoordigen bij vernieuwing. aan het Reitdiep.Er zijn in totaal 290 nieuwe woningen gebouwd, vooral aan de buitenranden van Paddepoel-Zuidwest, tegenover 318 gesloopte woningen. De nieuwbouw kent een deels andere woningtypologie, met meer besloten binnenterreinen. Maar de nieuwbouw voegt zich wel in de orthogonale structuur van de wijk en sluit qua maatvoering, kleurgebruik en bouwmateriaal aan op de oudere bebouwing. De strakke architectuur ligt in het ver- lengde van de bouwstijl in de oudere delen van de wijk. En net als destijds, wordt de kwaliteit in hoge mate gezocht op het niveau van het ensemble, naast het afzonderlijke gebouw.Expressie herstellen In Groningen blijkt dat wederopbouwwijken te moderniseren zijn met nieuwe woning- typologien en bescheiden maatregelen aan de bestaande stedenbouwkundige structuur. Het stedenbouwkundige ontwerp van destijds bevat waarden die ook nu nog actueel zijn en die de wijk een onderscheidend karakter geven ten opzichte van latere nieuw- bouwwijken en oudere delen van de stad, al vraagt het in sommige gevallen het nodige onderzoek om ze bloot te leggen en enig herstelwerk om ze weer tot expressie te brengen. 76 belvedere.nu / Themas77 belvedere.nu / Themas 35. Niet te kopiren maatwerkEenvormigheid behoort tot de belangrijkste oorzaken van ongenoegen over de ruimte-lijke inrichting. Dat geldt voor het stedelijk gebied, maar evengoed voor het landelijkgebied. De lokale geschiedenis kan tot verrassende, non-conformistische oplossingen Snelle Loop, Gemertleiden voor ontwikkelingsopgaven. Dat de twee parallelle waterlopen bij Gemert niet door natuurlijke omstandigheden zijnontstaan, dat is in n oogopslag duidelijk. Ze zijn gegraven. In de vijftiende of zestien-de eeuw was een tweede waterloop, enkele meters naast een gekanaliseerde beek, nodigom een hoogopgelopen conflict tussen rivaliserende gemeenschappen op te lossen. In2005 werd de inmiddels verdwenen scheiding hersteld om de natuur en de waterhuis-houding te verbeteren. Het herstel is in de eerste plaats te danken aan de lokale historicus Simon vanWetten. Hij had de kleurrijke geschiedenis van de Snelle Loop, zoals de beek heet, in 1995op schrift gesteld en laten uitgeven door de Gemertse heemkundekring De Kommanderij.80 belvedere.nu / Themas 81 belvedere.nu / Themas 36. Dat was enkele jaren voordat de Nederlandse intensieve veehouderij getroffen werdde Walgraaf. Sinds 2005 lopen de beken weer naast elkaar: de oude nu met een flauwe door de varkenspest, onder meer hier in de Peel. Het waterschap Aa en Maas en het ont- oever om de ecologische rijkdom van drassige oeverzones het gebied in te brengen, en werpbureau Kragten wisten de reconstructieplannen die hierop volgden in verband te de nieuwe voorzien van dwarse stroken keien die vissen de kans bieden om het hoogte- brengen met de door Van Wetten opgerakelde episode uit de streekgeschiedenis. Datverschil te overbruggen. Vanaf de provinciale weg tussen Gemert en Beek en Donk is de gebeurde dankzij de aanwezigheid van een cultuurhistoricus in de reconstructiecom- curieuze splitsing te zien. Verderop kunnen wandelaars de dubbele loop oversteken via missie, die ook verbonden was aan de heemkundekring. een zestien meter lange voetgangersbrug, die beide beken kruist. Deze wandelrouteontsluit de dubbele loop, en indirect de daaraan verbonden geschiedenis, voor een Hoogoplopend conflictbreed publiek. Ooit was de Snelle Loop een meanderende beek tussen de gemeente Gemert aan de ene De dubbele loop is een incident in de ruimte dat herinnert aan een incident in de oever en de gemeenten Aarle, Beek en Rixtel aan de andere oever. Die gemeentegrens geschiedenis, en daarmee bijdraagt aan de uniciteit van de omgeving. Alleen op deze bleek weinig stabiel, de beek verlegde zijn stroming nog wel eens en de grens bewoog plek voegt de aanleg van een dubbele loop een specifieke betekenis toe aan de openbare dan mee, tot ongenoegen van de benadeelde gemeente. Er werd daarom besloten om deruimte. Elders wordt een vergelijkbare problematiek anders opgelost, ook stroomop- Snelle Loop te kanaliseren. Dat gaf bestuurlijke rust. Maar niet lang. waarts aan de Snelle Loop zelf, waar wel deels voor de oplossing van het meanderen is De beek was niet diep. Het vee van de Gemertse boeren had er geen moeite mee omgekozen. Dat sluit aan op het reconstructieplan Gemert-Bakel als geheel, dat de periode het water over te steken en zich te goed te doen aan het gras van de buren. Aan het eind rond 1900 als referentieperiode hanteert. Dat wordt beschouwd als het hoogtepunt van van de dag bracht een speciaal daarvoor aangestelde schutter het vee terug naar de de beekdalen als cultuurlandschap. Het hele gebied was toen ontgonnen in een patroon eigenaar. Hij ontving daar een halve stuiver per beest voor. Tot de schutters in 1538van kleine weidepercelen met elzenhagen langs de sloten en greppels die de perceels- opdracht kregen om de vergoeding te vervijftienvoudigen. Het tarief zou voortaan grenzen vormden. De waterlopen waren nodig omdat hier veel kwelwater aan de opper- zeveneneenhalve stuiver per beest bedragen. En dat terwijl de buurgemeenten volgensvlakte komt. Het vele water zorgde voor een grote landschappelijke en ecologische de Gemertse boeren zelf schuldig waren aan het overlopende vee, omdat zij stelselmatig diversiteit. Deze probeert men nu terug te krijgen door de sloten, elzen, weiden en andere het onderhoud aan de waterloop verwaarloosden. De prijsverhoging was aanleiding voor karakteristieke landschapselementen terug te brengen. een hoogoplopend en bloedig conflict. De gemoederen bedaarden pas toen een tweede beek was aangelegd, op een paar meter afstand van de eerste, die het het vee fysiek onmogelijk maakte om het water over te steken. Deze parallelle beek werd de Walgraaf genoemd. Het duurde negentig jaar voor de buurgemeenten weer op goede voet stonden. Stukje bij beetje verdween de Walgraaf, tot er in 1947 niets meer van over was. Door Van Wettens geschiedschrijving stond deze periode scherp op het netvlies, op het moment dat de reconstructie in de Peel vorm begon te krijgen. Begonnen als een operatie om de ruimtelijke structuur van de intensieve veeteelt beter bestand te maken tegen epidemien, mondde de reconstructie al snel uit in een integrale aanpak van de zandgronden, waarbij ook landschappelijke, recreatieve en waterhuishoudkundige doel- stellingen meespeelden. Een van de vele deelprojecten was de aanpak van de Snelle Loop. De beek zou meer capaciteit moeten krijgen om in natte tijden water op te slaan en zou daarnaast een grotere betekenis moeten krijgen als ecologische verbindingszone. Vooral voor vissen was de beek moeilijk begaanbaar; relatief grote hoogteverschillen maakten de stroming te onrustig.Curieuze splitsing Het leek voor de hand te liggen om de Snelle Loop opnieuw te laten meanderen, zoals ook elders in beekdallandschappen wel gebeurt. Maar de illustere geschiedenis gaf aan- leiding tot een andere oplossing, tegen vergelijkbare kosten: de hernieuwde aanleg van82 belvedere.nu / Themas83 belvedere.nu / Themas 37. Archeologie kan sterk tot de verbeelding spreken. Vondsten maken verre geschiedenis- sen tastbaar: de prehistorie, de Romeinse tijd, de Middeleeuwen. Maar archeologische schatten blijven steeds vaker onder de grond opgeslagen. Ze zijn moeilijker beleefbaar te maken dan het zichtbare erfgoed in de stad en in het landschap. Toch kan ook archeologie kwaliteit en betekenis toevoegen aan ruimtelijke ontwikkelingen, onder meer door de inrichting van de openbare ruimte, kunstuitingen en een directe betrok- kenheid van het publiek bij het archeologische onderzoek.Bij graafwerkzaamheden voor een ondergrondse parkeergarage in Woerden, kwamen de restanten tevoorschijn van een Romeins schip. Dit schip, de Woerden 7, trok massale belangstelling en groeide uit tot een icoon voor de gemeente. Dat was geen toeval, maar het resultaat van een breed ingezette strategie om archeologische vondsten te laten bijdragen aan de identiteit van de stad.Woerden ligt aan de Limes, de voormalige Romeinse handelsroute en rijksgrens langs de toenmalige loop van de Rijn. Helemaal onverwacht kwam de vondst dus niet. Het was bekend dat tweeduizend jaar geleden een castellum gestaan moet hebben op een plek ergens in de huidige Woerdense binnenstad. Maar waar deze legerplaats preciesOndergronds erfgoedlag, dat was in 2002 nog onzeker. In dat jaar ontvouwden de gemeente en projectont- wikkelaar Multi Vastgoed de plannen voor Hoochwoert: appartementen, winkels, voor- ontsluiten en belevenzieningen en een ondergrondse parkeergarage aan de Hogewoerd, nabij de Petruskerk.Publieksactiviteiten Castellum en Hoochwoert, WoerdenDe gemeente besloot het onderzoek aan te grijpen om de Romeinse geschiedenis van Woerden breed onder de aandacht te brengen. Het publiek kon het onderzoek volgen via een webcam en kon een rondleiding krijgen. Amateur-archeologen mochten de onderzoekers van ADC ArcheoProjecten helpen. Bovendien kregen inwoners en school- klassen gratis toegang tot het Stadsmuseum om de eerste vondsten te bewonderen. Die doken al snel op. Archeologen vonden op de bouwplaats sieraden en gebruiksvoor- werpen uit de Romeinse tijd: edelstenen, aardewerk, mantelspelden, enzovoort. Ze stuitten op een muur van een van de hoofdgebouwen van het castellum, waardoor duidelijker werd waar dit precies heeft gestaan. Publicitair gezien was de vondst van 86 belvedere.nu / Themas 87 belvedere.nu / Themas 38. het roeivrachtschip de kroon op het werk. Meer dan tienduizend genteresseerden bovengenoemde aspecten, ook de flexibele opstelling van de gemeente ten aanzien van bezochten de opgraving bij de open dagen in oktober 2003. De Woerden 7, zoals het onverwachte vondsten, zoals de ontdekking van het schip. Ook in de gemeente zelf schip wordt genoemd, trok de aandacht in de nationale en internationale pers. heeft de aanpak tot de nodige veranderingen geleid. Meer dan ooit is zij zich bewust van de rijke geschiedenis in de bodem, ook van na de Romeinse tijd. Sinds enkele jaren heeft Naar aanleiding van het onderzoek is de locatie van de parkeergarage verschoven ende gemeente een eigen stadsarcheoloog in dienst, om de archeologie bij toekomstige het ontwerp aangepast. Er is onder meer een tweede parkeerlaag toegevoegd. De oor-opgaven op net zon creatieve en verfrissende manier in te zetten als bij de plannen aan spronkelijk geplande locatie bleek te overlappen met het castellum. Een ondergrondsede Hogewoerd. garage daar zou te veel ten koste van de bodemschatten gaan. De parkeergarage Castellum ligt nu op de plek waar de Woerden 7 is gevonden. Aan de wand hangt een foto op ware grootte (4,6 meter breed) van de restanten van het schip, precies op de vindplaats. De foto is onderdeel van het drive-in-museum dat de parkeergarage, naar een idee van Hazenberg Archeologie, geworden is. Automobilisten die op zoek zijn naar een vrije parkeerplek, rijden langs fotos en schilderingen van het Romeinse verleden. Waar zich ooit de verdedigingswal van het castellum bevond, stuit de automobilist nu op een muur met houten palissaden. En wie vervolgens vanaf n van de parkeerdekken met de lift omhoog gaat, maakt een heuse tijdreis door de geschiedenis: dias nemen de bezoekers van het Romeinse verleden, via de Middeleeuwen, weer mee terug naar de huidige tijd.Het opschuiven van de parkeergarage maakte het ook mogelijk om bovengronds de contouren van d