370 jaar sterrenkunde in

Utrecht

De geschiedenis van het Utrechtse sterrenkundige onderwijs en onderzoek

De universiteit van Utrecht werd gesticht in 1636; reeds toen was de zon nadrukkelijk

aanwezig ! De ‘Sol Iustitiae’

De vroedschap besloot de Smeetoren

beschikbaar te stellen voor ‘astronomische speculatieën’.

Dat was na enige overweging – moet het observatorium komen in huize Lichtenberg ?

Tenslotte werd gekozen voor de Smeetoren Een verdedigingstoren uit het jaar 1145 die

door het gilde van de smeden verdedigd moest worden

Aan de Catharijnesingel bij de Smeestraat

Snel daarna deed de sterrenkunde zijn

intree

Na Leiden (1632) de tweede universitaire sterrenwacht ter

wereld

De belangstelling voor de sterrenkunde hing

samen met onze krachtige nautische traditie Onze schepen bevoeren de zeven zeeën De Nederlandse handelsvloot was toen groter

dan die van alle andere Europese landen tezamen

De plaatsbepaling van een zeeschip op de oceanen vereist kennis van de sterrenhemel

Sterke Nederlandse belangstelling voor de sterrenkunde

Petrus van Musschenbroek (1692 – 1761) Kwam 1723 van Duisburg naar Utrecht Natuurkundige, die grote verbeteringen

aanbracht in het onderwijs en onderzoek van de natuur- en sterrenkunde

1725: de Vroedschap besluit dat de Smeetoren alsnu wordt bequaem gemaakt tot een observatorium astronomicum

Veel nieuwe instrumenten werden aangeschaft

Flinke instrumentele uitbreiding onder Van

Musschenbroek

Voorstel tot verdere verbetering (Van Beeck Calkoen, 1808) werd niet

verwezenlijkt

Na zeven eeuwen werd de Smeetoren wel heel bouwvallig

(schilderij uit 1822)

1848: Buys Ballot: nieuwbouw sterrenwacht en meteorologisch instituut op het bolwerk

Sonnenborgh

1552: Burcht van de zon

De sterrenwacht in 1853. Twee sterrentorens en daartussen de noord-zuid liggende

meridiaanzaal

Meridiaanzaal – hart van de sterrenwacht

Sterrenwacht en KNMI omstreeks 1870

Uitbreidingen onder Hoek (1856-’74),

Oudemans (1875- ‘98) en Nijland (1898 -1936):

bibliotheek

Uitbreidingen onder Hoek (1856-’74),

Oudemans (1875- ‘98) en Nijland (1898 -1936):

collegezaal

Verbouwing 1908: linker deur – sterrenwacht; rechts – woonhuis (met 7

slaapkamers!)

Nijland had zich bezig gehouden met

waarnemingen van langperiodieke veranderlijke sterren

In zijn plaats werd Minnaert benoemd tot directeur van de sterrenwacht

Hij had juist daarvóór een prachtig aanbod voor Chicago met de Yerkes sterrenwacht afgeslagen

Met Minnaert deed de astrofysica zijn intree in Utrecht

Nijland overleed in 1936

Minnaert, Vlaamse bioloog die 1918 naar Nederland vluchtte en plaats vond in het Fysisch

Lab. In Utrecht

Julius (Fysisch Lab.) had de derde

zonnespectrograaf ter wereld laten bouwen Daaraan leerde Minnaert de spectroscopie van het

zonnespectrum beoefenen Parallel aan en interactief met Unsöld

(Theoretische Fysica, Kiel) werden methoden ontwikkeld om uit spectra af te leiden wat de temperatuur en dichtheid zijn van een steratmosfeer

Dit werk bracht fundamentele veranderingen in onze kennis van steratmosferen

Minnaert: grondlegger van de astrofysische spectroscopie

De Utrechtse zonnespectrograaf was met Minnaert in 1939 verhuisd van het Fysisch Lab.

naar de Sterrenwacht op Sonnenborgh

Minnaert en Unsöld

Minnaert was in 1942 gevangen gezet in een gijzelaarskamp. Keerde april 1944 terug.

Verwelkomd door het personeel, inclusief de onderduikers

Na de oorlog werd de sterrenwacht een instituut van wereldfaam. Uitbreiding met nieuwe

afdelingen, o.m. in gebouwen aan het Servaas Bolwerk

Van Bueren stichtte de afdeling ´Fysische Grondslagen

der sterrenkunde´ Een sterke pijler: de radioastronomie van de zon, met

een unieke radiospectrograaf; observatie van deeltjesbundels die met bijna-lichtsnelheid door de zonsatmosfeer schieten

´Daar werd ook de heterodyne techniek ontwikkeld en uitgewerkt

De resultaten worden door zijn leerlingen en anderen nu ook elders in de sterrenkunde toegepast. Een voorbeeld is het prachtige instrument HiFi in een Europese satelliet

Natuurkundige afdeling

Wat het onderzoek van de zon ons leert, kan

direct toegepast worden op dat van de sterren Dit leidde tot het onderzoek van sterren door

middel van sterspectroscopie Vragen zoals: hoe zijn sterren opgebouwd Wat is hun levensloop en wat hun einde: hoe

sterven sterren?

Afdeling steronderzoek

In 1961 ontstond de afdeling Ruimteonderzoek. (In1983 werd dit een onafhankelijk instituut onder NWO). Veel nieuwe

instrumenten waaronder de eerste ultraviolet sterspectrograaf ter wereld in een satelliet.

Een camera voor de fotografie van zonnevlammen in harde Röntgenstraling in de

Amerikaanse Solar Maximum Mission

Zonnevlammen ontstaan door samensmelten

van stroombogen, waarin elektrische stromen lopen van biljoenen ampères

Bij deze kosmische kortsluiting ontstaat even een heet gas. Gemiddelde temperatuur is 50 miljoen graden

Maar eens observeerden we een reeks explosieflitsen met temperaturen van 400 tot 500 miljoen graden. Dit is de hoogste temperatuur ooit gemeten in het heelal

Vele fundamentele ontdekkingen

Een bloeiend instituut dat in 1993 haar 350ste verjaardag

vierde

Een jubileumboek werd geschreven door Kuperus, Van Bueren en De

Jager

Het huidige werk richt zich nog steeds op zon en

sterren Steren ontstaan in groepen die langzaam

uiteendrijven; hoe ontstaan ze?. Als eerste verdwijnen de zwaarste sterren; ze

leven ‘kort’ en exploderen: supernovae Waarom en hoe die explosie? Eén soort supernovae wordt gebruikt als

maatstok voor het meten van afstanden in het heelal. Is het waar dat het heelal versneld uitzet?

Indrukwekkend werk in de jaren daarna

De Duth Open Telescope op La Palma is gebouwd volgens een geheel nieuw beginsel dat de

scherpst mogelijke afbeelding levert

In de laatste jaren werd bovendien een geheel

nieuw onderzoeksterrein geopend Met een geraffineerd in Utrecht ontwikkeld

instrument is heel nauwkeurig de polarisatie te meten van de atmosfeer van de aarde en planeten

Meet stof in de atmosferen van planeten Zelfs moet het uiteindelijk mogelijk zijn om na

te gaan of plantaardig leven voorkomt op planeten bij andere sterren

Een veel belovende nieuwe ontwikkeling

Deze positieve ontwikkelingen waren voor de

Utrechtse Faculteit aanleiding om vast te stellen dat de sterrenkunde afdeling uitbreiding verdient en behoeft

Een besluit werd genomen om de sterrenkunde uit te breiden; meer personeel en extra geld

Ook waren plannen in ontwikkeling om de sterrenkunde en het laboratorium voor ruimteonderzoek in één, nieuw te bouwen, laboratorium te vestigen

Zeer positieve ontwikkelingen

Door deze plannen werd op

bruuske wijze een streep gehaald Het bestuur van de Universiteit

besloot de Utrechtse sterrenkunde op te heffen

Argumenten werden niet gegeven

Terug gefloten

Het sterrenkundig instituut Utrecht is opgeheven Het personeel is, met dank aan de collega-

instituten, verstrooid over andere Nederlandse sterrenkunde instituten

Ten gevolge van dit onbegrijpelijke besluit zal het laboratorium voor ruimteonderzoek, een van de twee of drie belangrijkste van Europa, zijn heil zoeken bij de universiteit van Amsterdam

Studenten, geïnteresseerd in fundamenteel onderzoek zullen voortaan Utrecht mijden

Een dramatisch dieptepunt

Nederland is in de sterrenkunde een

wereldspeler Na de VS is het, met het VK, een van de twee

belangrijkste landen in het sterrenkundig onderwijs en onderzoek

En dat in weerwil van het feit dan Nederland ca. 150 en het VK ca. 1150 sterrenkundigen telt

Deze aanslag zal het moeilijker maken deze toppositie te handhaven

Dit is een aanslag op de Nederlandse sterrenkunde

Sol Iustitiae? De ‘sol’ verlaat Utrecht

Schande !