A 3º B 4º C 5º D 6º E 7º F 8º G 9º

1

49 º

2

50 º

3

51 º

4

52 º

5

53 º

Agenda ruimte voor de stad

Den Haag, september 2016

2

Gemeente Den Haag

DSO afdeling Stedenbouw & Planologie Postbus 126 00, 2500 DL Den Haagwww.denhaag.nl / telnr: 14070

info@ruimtevoordestad.nlwww.ruimtevoordestad.nl

www.twitter.com/AgendaRuimteDHwww.nl.linkedin.com/in/agenda-ruimte-voor-de-stadwww.flickr.com/people/ruimtevoordestad

Versie 01 september 2016

3

Gemeente Den Haag

DSO afdeling Stedenbouw & Planologie Postbus 126 00, 2500 DL Den Haagwww.denhaag.nl / telnr: 14070

info@ruimtevoordestad.nlwww.ruimtevoordestad.nl

www.twitter.com/AgendaRuimteDHwww.nl.linkedin.com/in/agenda-ruimte-voor-de-stadwww.flickr.com/people/ruimtevoordestad

Versie 01 september 2016

I VOORWOORD01. Inleiding02. Den Haag, stad in transitie03. Continuïteit en vernieuwing • Principesvoorstedelijkeontwikkeling • Investerenineencultuurvansamenstadmaken • Rustenreuring04. Oogst stadsdeelverkenningen05. Hoofdopgaven • Ruimtevoorgroenenopenbareruimte • Ruimtevoorstedelijkwonen • Ruimtevoor(nieuwe)economieentoerisme • Ruimtevoorduurzamemobiliteit • Ruimtevoorenergietransitieenklimaatadaptatie06. Regionale positionering • Drieregionaleschaalniveau’s • Regionalekansenkaarten07. Verkenning deelgebieden en fasering in de tijd • HartvanDenHaag • CentralInnovationDistrict • Stedelijkekust • Zuidwestflank • OmgevingPrinsClausplein • Globalefasering 08. Actie-agenda • Aandeslagmetgebiedsontwikkeling • Samenstadmaken • Beleidsvernieuwingen

4

5

VOORWOORD

6 7

Den Haag is volop in beweging; de stad is in trek. De eco-nomie verandert en de stad groeit de komende jaren met meer dan 4.000 nieuwe inwoners per jaar. Burgers en be-drijven stellen hoge eisen aan de kwaliteit van leven en aan de leefomgeving in de stad. Duurzaamheid wordt steeds meer standaard en technologische vernieuwingen beïnvloeden ons leven ingrijpend. Al die ontwikkelingen hebben ruimtelijke gevolgen in de stad. Zeker in een stad als Den Haag, waar de ruimte schaars is. Om te bepalen wat die ruimtelijke gevolgen zijn en hoe we daar de ko-mende jaren zorgvuldig mee om kunnen gaan, werkt de gemeente samen met inwoners, ondernemers en andere betrokkenen aan de Agenda Ruimte voor de Stad.

Beleidsvernieuwing, samenwerking en concrete acties De Agenda Ruimte voor de Stad is een richtinggevend docu-ment voor het ruimtelijk beleid van de gemeente. Deze agenda heeft verschillende functies:

• Hetbrengttrends,kwestiesentoekomstperspec- tieven wat betreft de ontwikkeling van de stad in beeld• Hetvormtdebasisvoorbeleidsvernieuwingin ruimtelijke beleidsvelden en geeft de ruimtelijke kaders voor sectorale beleidsvelden• Hetvormtdebasisvooreenomgevingsvisiediehet college in het kader van de nieuwe omgevingswet zalopstellen• Hetvormtdeonderleggervoorhetontwikkelenen beoordelenvannieuweruimtelijkeplannen

• Hetgeeftuitingaanhoedegemeentemetdestad samen aan de ruimtelijke ontwikkeling van Den Haag wil werken

Een adaptieve agendaDe Agenda Ruimte voor de Stad heeft als tijdshorizon 2040. De agendamoetdaaromeen‘adaptieve’agendazijn.Derichtingstaat vast, maar de weg er naar toe voegt zich naar de omstan-digheden. Dit betekent dat we niet werken met een blauwdruk, maarmetrichtinggevendeprincipesenkeuzesophoofdlijnen.De kaartbeelden zijn duidelijk waar mogelijk en indicatief als er nogspeelruimtenodigis.Tegelijkertijdwilhetcollegeookopkorte termijnconcretestappenzetten.De inhoudelijkeopga-venophetgebiedvanwonenenwerken,openbareruimteengroen, mobiliteit en duurzame ontwikkeling, vragen om actie. Ambities met co-creatie en samen stadmaken maken dat tot eenuitdagendeopgave.

Samenhang met andere agenda’s en beleidstrajectenDe agenda sluit aan bij recente beleidsdocumenten als de agenda’s Stedelijke economie en Kenniseconomie en deAgenda Groen voor de Stad. De inhoud van de agenda is daarnaast afgestemd met parallel lopende beleidstrajecten.Dit betreft onder andere: Agenda sociaal domein, Woonvisie, RoadmapNextEconomyenRegionaalInvesteringsprogram-ma.Erkunnenaccentverschillentussendezeagenda’szitten.DeAgendaRuimtevoordeStad richt zichopde ruimtelijkerandvoorwaarden voor gewenste ontwikkelingen.

Samen stadmakenDeze agenda is in co-creatie met stakeholders en bewoners in destadontwikkeld.Doorhetproceszointerichtenversterkthetcollegedeopkomendecultuurvansamenstadmaken.Inhoofdstuk 3 is dit proces nader toegelicht. De voorliggendeagenda bevat richtinggevende keuzes van het college, die hel-derheidenopenheidgevenomhetprocesvansamenstadma-ken voort te zetten.

LeeswijzerDeagendabegintmeteenhoofdstukoverdetransitie-opga-vendieDenHaagopzichaf ziet komenalswekijkennaardelangetermijn.Inhoofdstuk3geefthetcollegeaanhoezemet principes voor stedelijke ontwikkeling de juiste balanszoekt tussen continuïteit en vernieuwing. Hoofdstuk 4 bevat de bouwstenen die uit de stadsdeelverkenningen zijn gehaald. Hoofdstuk5beschrijftdethematischehoofdopgaven.Hoofd-stuk6geeftdeinzetvanDenHaagweeropverschillendere-gionaleschaalniveaus.Inhoofdstuk7wordtingezoomdopvijfdeelgebiedenenwordteeninzichtgebodeninwelketijdsperi-ode welke ontwikkeling verwacht wordt. Het document eindigt met hoofdstuk 8 waarin het college aangeeft tot welke acties deze agenda leidt.

INLEIDING01

7

‘‘

Zorg dat er een routekaart komt waardoor initiatiefnemers meer helderheid krijgen over mogelijk-heden in de stad en de daarbij te nemen stappen. Ook zou het goed zijn om workshops ‘eerste hulp bij stadmaken’ te gaan geven. Dit kan ervoor zorgen dat tot nu toe ondervertegenwoordigde inwoners ook initiatieven gaan ontwikkelen.

‘‘

‘‘ - shakira van steenis

INLEIDING

8

Den Haag is in transitie. De stad groeit de komende jaren met meer dan 4.000 inwoners per jaar. De economische structuur van de stad verandert ingrijpend, de werkgele-genheid krimpt in traditionele sectoren als banken, verze-keraars en administratieve taken van de overheid. Nieuwe werkgelegenheid dient zich aan rond bestuur, recht, secu-rity (zakelijke diensten), toerisme, vermaak en zorg. De rol van de overheid verandert fundamenteel.

De inzet van het college is om richting te geven aan de tran-sitievanDenHaag.Richtinggevendoorvoorttebouwenophetcollegeprogrammaenopdriedomeinencoherentestrate-gischeagenda’s te formuleren,waaronderdeAgendaRuim-tevoordeStad.Concreetwordtingezetopsamenhangendepakketten vanmaatregelen en investeringen, voor hetCen-tralInnovationDistrict(CID),SchaalsprongOV,Aantrekkelijkekust, Next generation stadswijken en Vitaal Gezond LangerThuisWonen.

Transitie-opgaven Den Haag DenHaagzietviertransitie-opgavenopzichafkomen:1. Nieuweeconomie2. Veerkrachtigesamenleving3. Slimme stadsontwikkeling4. Organiserend vermogen

Dezetransitieopgavenzijngekoppeldaaneenanalysevantrends en ontwikkelingen. Deze heeft Platform 31 beschrevenin het achtergronddocument Agenda Ruimte voor de Stad.

1. Nieuwe economieEriseenwereldwijdetransitiegaandenaareennieuweeco-nomie, een economie die gebaseerd is op een doorgaandedigitalisering, horizontale netwerken, herwinbare energie en circulaireprocessen.DenHaag,RotterdamendeMRDHont-wikkeleneenRoadmapNextEconomyomalsregiointespe-lenopdezetransitie.Medeinhetlichtvandezeopkomendenieuwe economie verandert de identiteit en de economische structuurvanDenHaag.KortgezegdverandertDenHaagvaneen klassieke bestuurstad naar een in horizontale netwerken opererendekennisstad.Vrede,recht,securityenimpacteco-nomyzijnthema’s,waarinDenHaagzichonderscheidtindegroeiende internationale kenniseconomie. Het internationa-le toerisme is ook een groeimarkt die kansen biedt voor Den Haag.Tegelijkertijdverandertookdeverzorgendeeconomie.Het internetwinkelen zet door en robots maken hun entree in de zorg. Ook de functie van stadscentra verandert: meer na-druk op cultuur, toerisme en vermaak. Deze ontwikkelingenbieden zowel kansen als bedreigingen en stellen nieuwe ei-sen aan de ruimtelijke inrichting van de stad.

2. Veerkrachtige samenlevingDe veranderingen in de economische structuur vragen om een veerkrachtige samenleving. Vanmensenwordt steedsmeersamenredzaamheidenondernemerschapverwacht.Daarvoorzijn vaardigheden nodig, die soms nog onvoldoende ontwik-keldzijn.Adaptieveonderwijsprogramma’sensociaalonder-nemerschapwordensteedsbelangrijker, zeker inDenHaagwaardesegregatietussenarmenrijkgrootisengrotegroepenkwetsbaarzijn.HetzoekprocesvoordegemeenteDenHaag

is om enerzijds los te laten en ruimte te geven aan innovaties die de zelf- en samenredzaamheid van burgers ondersteunen. Terwijl anderzijds de maatschappelijke en financiële risico’stoenemenenereengroepkwetsbarenblijft,dieondersteundmoet blijven worden.

3. Slimme stadsontwikkelingEr iseentransitiegaandeindemanierhoesuccesvolleste-den zich ontwikkelen: van verdunnen en uitdijen naar slim ver-dichten en verduurzamen. Het verdienmodel van uitbreidings-wijken en de ontwikkeling van kantoorlocaties was lang een belangrijke drijfveer achter de stedelijke ontwikkeling. Dit ver-dienmodelhapert.Tegelijkertijdontstaanerkansendoortech-nologische ontwikkelingen en nieuwe samenwerkingsvormen. Slimmestadsontwikkelingvraagtominnovatiesopverschillen-

DEN HAAG02

Afb: Internationaal Gerechtshof

9

DEN HAAG

‘‘ ik gun iedereen mijn uitzicht

‘‘

‘‘ - andre meiresonne

10

de gebieden: vraaggericht bouwen met directe betrokkenheid vandeeindgebruiker,financieringvandegebiedsontwikkeling(mede door het wegvallen van ISV-budgetten van het Rijk),verduurzaming van de bestaande voorraad, verduurzaming van de mobiliteit, hergebruik van bestaand vastgoed en het realiseren van toekomstbestendige wijken. Bij slimme stads-ontwikkeling hoort ook slimme infrastructuur, met name voor regionaalOV,digitaleinfrastructuurenenergie-infrastructuur.

4. Organiserend vermogenDe rol van overheden en hun verhouding met burgers veran-dert of zou moeten veranderen in samenhang met bovenstaan-detransitie-opgaven.Enerzijdsbetredensteedsmeersociaalondernemershetpubliekedomeinondersteunddoordigitalemedia, anderzijds dichten overheden burgers een steeds meer zelf-ensamenredzamerol toe.Participerendeburgersdoenactiefmee in transitieprocessen.Eendeel vandebevolkinglijkt juist af te haken, waardoor het gevoel van tweedeling in de samenlevinggroeit.Tegelijkertijdwinthetschaalniveauvandemetropoolregioaanbelang.Ditallesvraagtomnieuworgani-serend vermogen met een intensievere wisselwerking tussen bestuur, stakeholders en burgers. Den Haag geeft met Haagse Krachtaluitingaandezebeweging.Hetontwikkelprocesvandeze agenda is door het college ingezet als middel om te wer-kenaaneencultuurvansamenstadmaken(zieookhoofdstuk3).Tegelijkertijdisdegemeentezichbewustvanhaarspeci-fiekeverantwoordelijkheden.Samenstadmakenintijdenvantransitievergtookpubliekleiderschap.

Ruimtelijke agenda in het licht van integrale transitie-opgavenDeAgendaRuimtevoordeStadmoetnadrukkelijkinhetper-spectiefvandezeintegraletransitie-opgavenbezienworden.Dezetransitie-opgavenvragensturing.Somsishetnodigomvernieuwingsprocessen teversnellen.Soms ishetnodigomjuistrusttecreërenenhetbestaandeteonderhouden.Daar-om bevat deze agenda een hoofdstuk over continuïteit en ver-nieuwing, waarin het college toelicht hoe ze uiting wil geven aan een nieuwe manier van werken en tegelijkertijd waakt voor bestaande waarden en continuïteit. Daarvoor zal kort worden ingegaanopdeontwikkelingvandeHaagsestadsplanninginhistorischeperspectief.

11

Meer laagdrempelige plaatsen in de stad voor ontmoeting en vrijetijdsbesteding, zoals het Vadercentrum waar mensen vanuit vele verschillende culturen graag bij elkaar komen

‘‘

‘‘

- bilal sahin

12

Haagse stadsplanning in historisch perspectief Hethelptomdehuidigeopgavenvanstadsherstelenverdich-ting teplaatsen ineenhistorischperspectiefvandeHaagsestadsplanning.VoorderuimtelijkeontwikkelingvanDenHaagindeafgelopenhonderd jaar zijn tweeplannencruciaal ge-weest:hetPlantotuitbreidingvan’s-Gravenhageuit1908enhetStructuurplanGroot’s-Gravenhageuit1948.

Evenwichtig plan met tijdloze kwaliteitenHeteersteplanisvanBerlage.Hetplanbevatteeenstadsuit-breiding die de structuur van de strandwallen in de regio volg-de:mooienieuwewoonwijkenophetzandevenwijdigaandekust.Eenevenwichtigplanmetaandeenekantlangezichtas-senenweidsepleinenmetnieuwe,monumentalegebouwenenaandeanderekantopbuurtniveaubeslotenpleintjesenafwisselend rechte en diagonale straatjes. Berlage realiseerde cruciale ruimtelijke doorbraken in de stedelijke structuur bij het BuitenhofeninScheveningenDorp.Hetiseenuitdagingomvoorttebouwenopdezegerealiseerdekwaliteitenentegelij-kertijdintespelenopnieuweontwikkelingenenveranderenderuimtevraag.

Gridstructuur en kaalslagOokDudok,demakervanhetplanuit1948,volgdedestrand-wallenstructuur. Hij voorzag een omvangrijke stadsuitbreiding, onder meer in Den Haag Zuidwest en een schaalvergroting naar de regio. Daarbij werd het centrum uiteengelegd in ver-schillende gebieden: het bestuurscentrum bij Centraal Station enhetcongrescentrumbijZorgvliet.HetplanvanDudokheeftde basis gelegd voor de kenmerkende gridstructuur van Den Haag.Hetplanheeftveelkwaliteitenopgeleverd,maarindejarenzeventigentachtigisermedeopbasisvanditplanookveel schade aan de stad toegebracht. Het was de tijd dat er een leegloopvandestadplaatsvond.Demiddenklasse trokmassaal naar de groeikernen in de regio, met name naar Zoe-termeer.Tegelijkertijdvondereenkaalslagplaatsinhetcen-trum.Erwerdenbredewegenmetviaductennaareendoorhetcentrum aangelegd, zoals het Prins Bernhardviaduct en het Schenkviaductenvervallenbuurtenwerdengesloopt.

Afb: Dudok aan het werk

13

StadsherstelIndejarentachtigontstondeentegenbewegingdiedewaardevan de bestaande stad wilde herstellen. Hier kwam de stads-vernieuwinguitvoort.Vanafdejarennegentig ismetsuccesgebouwd aan het herstel van het centrum met onder meer de bouwvanhetstadhuis,detramtunnelonderdeGroteMarkt-straat,deKoningstunnelenDenHaagNieuwCentraalenDenHaagNieuwCentrum (Beatrixkwartiere.o.). IndeStructuur-visie Wéreldstad aan Zee uit 2005 is de strategische keuze gemaakt voor binnenstedelijke verdichting.

Verdichting en herstel stedelijk weefselDekomendeperiodeblijftbinnenstedelijkeverdichtingenher-stelvanhetstedelijkweefseleengroteopgave.Metdeont-wikkelingvanhetSpuikwartierwordteenbelangrijkevolgen-degrote stap gezet.DeAgendaRuimte voor deStad geeftaanzetten voor vervolgstappen voortbouwend op succes-stappenuit het verleden.Debehoefte aan stedelijk en cen-trum stedelijk wonen en werken enerzijds en de veroudering van delen van de stadsvernieuwing uit de jaren zeventig en tachtig anderzijds, maken het urgent om voortvarend aan de slagtegaanmetstadsherstel,interactiemilieu’senversterkingvan de stadswijken in en om het centrum. Bij deze fase in de stadsontwikkeling horen, naast kleinschalige verdichting ook investeringenindeOV-infrastructuurenhetbeterinpassenofonderdegrondbrengenvanauto-infrastructuur.Metmarkantegebouwen,dieookopdebeganegrondgoedzijn ingepast,bouwtDenHaagverderaaneenindrukwekkendeskyline.

Afb: Impressie Turfmarkt/Spuikwartier

14

Hoe de stad wordt beheerd en ontwikkeld zal anders zijn dan vroeger.Detransitie-opgavenvragenomeenandereaanpak.Zo zijn grote, langjarige gebiedsontwikkelingen in handen van éénpartijofconsortiumminderaandeorde.Daarvoor indeplaats komen een grotere diversiteit aan initiatiefnemers enmanieren van ontwikkelingsgericht beheer. In deze contextveranderen ook de rollen van verschillende actoren zoals ini-tiatiefnemers,corporaties,beleggers,ontwikkelaarsendege-meente.

Tegelijkertijdiserbehoefteaancontinuïteit.Juistineenstadin transitie is er de behoefte aan herkenbare identiteiten en aan een herwaardering van historische verhalen en daaraan gekoppeldeplekken.Hetcollegehechtookaancontinuïteitinbeleid.Nietalleshoeftomdevierjaaranders.Sommigeop-gavenvergeneenlangeadem.Erisduseenevenwichtnodigtussen continuïteit en vernieuwing.

Principes voor stedelijke ontwikkelingTegen deze achtergrond formuleert het college een aantalprincipes voor stedelijke ontwikkeling waarmee richting ge-geven wordt aan de vernieuwing en tegelijkertijd voldoende continuïteitgewaarborgdwordt.Derodedraadindezeprinci-pesisdatkwaliteitbelangrijkerisdankwantiteit.Hetgaatdanzowelomdekwaliteitvanhetproces,omruimtelijkekwaliteitalsomde integralesamenhangmet sociaal-maatschappelij-keopgaven.Dezeprincipesvormeneendoorvertalingvandeeerdergeformuleerdeprincipes indediscussienota “Waar isruimtevoordestad?”.Daarnawordtdieperingegaanophoehet college met de Agenda Ruimte voor de Stad invulling geeft aan het stadmaken en hoe het college streeft naar een balans tussen rust en reuring in de stad.

• We werken samen vanuit de energie in de stadMensenmakende stad.Degemeente ondersteuntwaarde-volle initiatieven van bewoners, stadmakers en ondernemers enbevordertonderlingeafstemming.Degemeentezet inopalliantievorming met stakeholders en zet haar kennis en kunde inominitiatievenverdertehelpen.Verderopindithoofdstukwordtonderhetkopje ”Samenstadmaken”aangegevenhoehet college met het traject agenda Ruimte voor de Stad bij-draagtaanditperspectief.

• We maken slim gebruik van de bestaande ruimte in de stad

Slim ruimtegebruik in de stad is nodig voor een duurzame stedelijke ontwikkeling. Door werk met werk te maken, door slimme combinaties van stedelijke functies en door innova-tieve vormen van bouwen mogelijk te maken, kan veel ruim-te gewonnen worden. Daardoor kunnen we de belangrijkste ruimtelijkeopgaven indestadzelf oplossen.Slim ruimtege-bruik betekent ook dat zal worden gekeken naar het onder-gronds brengen van infrastructuur en naar de mogelijkheden om te schuiven met functies. Het kan nodig zijn om bedrijven ofvoorzieningen,dienuveelruimteinnemen,teverplaatsenom daarmee een intensiever ruimtegebruik mogelijk te maken. Inhoofdstuk4“Oogststadsdeelverkenningen”komenenkeleideeënvoorslimruimtegebruikterug.

• We werken vanuit bestaande kwaliteiten en cultuur-historisch bewustzijn

Bestaande kwaliteiten en cultuurhistorisch bewustzijn vormen ankerpunten voor nieuwe ontwikkelingen. De identiteit vanDenHaagwordtmedebepaalddoordeaanwezigegroeneenarchitectonische kwaliteiten. Den Haag kent veel monumenten en beschermde stadsgezichten en monumentaal groen. De

gemeentezetinophetbenuttenvankennisvandehistorischgegroeidestructurenomhetgesprektevoerenoverdekan-sen voor zowel behoud als ontwikkeling.

• We bevorderen diversiteit en ontmoeting in de stadDen Haag wordt gekenmerkt door een grote culturele en ruim-telijke diversiteit. De gemeente omarmt deze diversiteit. Ster-kernog,degemeentezetinopversterkenvandediversiteit,want die is cruciaal voor een attractieve stad. Denk daarbij aan de diversiteit in voorzieningen,woningtypes en bedrijfsruim-ten.Ookzetdegemeenteinopeeninrichtingenprogramme-ringvandeopenbare ruimte,diegebruikdoor verschillendebevolkingsgroepenmogelijkmaaktenontmoetingbevordert.

• We acteren op verschillende schaalniveausActiviteiten van bewoners en bedrijven volgen zelden bestuur-lijke grenzen. De attractiviteit van Den Haag wordt mede be-paald door de agglomeratiekracht van het stedelijk netwerkwaar Den Haag onderdeel van uitmaakt. Redeneren vanuit verschillendschaalniveausbetekentdatdepositioneringvanHaagse gebieden, zoals het centrum en de stedelijke kust, ook vanuit de betekenis in dit grotere geheel bezien wordt en dat DenHaagregionalealliantiesopzoekt.Erwordendrieregio-naleschaalniveausonderscheiden,ziehoofdstuk6“Regiona-leprofilering”.

• We investeren in nieuwe ruimtelijke structurenRuimtelijke structuren zijn de dragers van de ontwikkeling van de stad. Denk aan lanen, pleinen, parken, grachten, boule-vardsenstations.Geziendetransitie-opgavenzijninvesterin-gen in nieuwe ruimtelijke structuren nodig om de groei van de stadopeenduurzamemaniermogelijktemaken,omsociaalinclusief te zijn en om economische vernieuwing met nieuwe

CONTINUITEIT EN03

15

werkgelegenheid mogelijk te maken. Bij het maken van der-gelijkeinvesteringskeuzesspeelthetlangetermijnperspectiefeen belangrijke rol.

• We geven richting en bieden ruimteMetdeAgendaRuimtevoordeStadwordteenspreekwoor-delijke stip op de horizon gezet. Het college geeft aanwel-keopgaveneropdestadafkomenengeeft richtingaanderuimtelijkeontwikkelingvandestad.Tegelijkertijdbiedtdezeagenda juist veel ruimte. Ruimte voor initiatieven, ruimte voor experimenten en ruimte voor onverwachte ontwikkelingen.Flexibel bestemmen en hetmogelijkmaken van tijdelijk ge-bruik zijn daarbij essentieel.

• We investeren in een sociaal inclusieve stadDe inclusieve stad staat voor een stad waarin instellingen, betrokken ondernemers en bewoners zich samen met de gemeente inzetten voor het vergroten van leefkwaliteit en ontwikkelkansen van alle stadsgenoten, ook de kwetsbare. Denk aan ouderen, mensen met een afstand tot de arbeids-markt en vluchtelingen. Ruimtelijk gaat het dan bijvoorbeeld omvoldoendebetaalbarehuisvestingendeinrichtingenpro-grammeringvandeopenbareruimte.Maarookomhetbeterontsluiten van de regionale arbeidsmarkt en een betere door-stroming op de woningmarkt. Qua woningmarktontwikkelingisextraaandachtnodigvoorwoonmilieusvoorstudentenenyoungprofessionals.

• We investeren in economische vitaliteit en duurzame groei

De ontwikkeling van de economie en groei van werkgelegen-heidzijn totspeerpuntbenoemd.Hetgaatdaarbij zowelomhetversterkenvaneeninternationaalopererendekenniseco-nomie, om het versterken van de stedelijke economie, als om het aan het werk krijgen van specifieke doelgroepen, zoalsjongeren. Daarbij wordt gestreefd naar een duurzame groei , inspelendopdenexteconomy.Ruimtelijkeinvesteringenmoe-tenzoveelmogelijkbijdragenaandezecollegeprioriteit.

CONTINUITEIT EN

16

Publiek leiderschapHetsamenstadmakenvergttegelijkertijdpubliekleiderschap.Bestuurders moeten keuzes maken over de afweging van belangen en publieke investeringen. Het collegemaaktmetde Agenda Ruimte voor de Stad een aantal hoofdkeuzes. De stadsdeelverkenningenengesprekkenendebatteninhetka-dervandezeagendawarenhierbelangrijkeinputvoor.Tochzal niet iedereen het met alle keuzes van het college eens zijn. Ookindetoekomstzalpubliekleiderschapnodigzijnomhetsamen stadmaken te laten functioneren.

Rust en reuringHet college kiest voor een duidelijk onderscheid tussen rust en reuring. We onderscheiden delen van de stad waar het accent ligtopbestaandewoonkwaliteitenenwaarwekunnenvolstaanmetstadsherstelenoptimalisatieendelenvandestadwaarkansenliggenvoorversterkenvandestedelijkedynamiekenvoor verdichting. Deze kansen doen zich globaal voor in de Centrale Zone van Scheveningen tot en met de Binckhorst en rondom een aantal knooppunten van voorzieningen en OV.OokindeVlietzoneenrondhetPrinsClauspleinwordenoplange termijn kansen voor stedelijke dynamiek voorzien.Dekeuzevoordezegebiedenwordt inhoofdstuk7“VerkenningDeelgebiedenenfaseringindetijd”toegelicht.Inderestvande stad gaat er ruimtelijk minder veranderen. Daar ligt de focus oprust,goedbeheerenhetbeterlatenfunctionerenvanhetbestaande.

naast zijn in het kader van Agenda Ruimte voor de Stad ook breed opgezette bijeenkomsten georganiseerd om het ge-sprektevoerenoverwelkekeuzesnodigzijnvoordetoekomstvan de stad.

• StakeholdersgesprekkenMet diverse stakeholders, zoals ondernemersverenigingen,Haagse belangenorganisaties en met andere overheden, zo-als buurgemeenten, het Hoogheemraadschap, de provincieendeMRDHwordengesprekkengevoerdovergezamenlijkeopgaven,wenselijkekeuzesensamenwerkingsmogelijkhedenin het kader van Agenda Ruimte voor de Stad.

Overzicht bijeenkomstenGekoppeldaandezeverschillendevormenvansamenstad-maken zijn veel verschillende bijeenkomsten georganiseerd. Inhetoverzichtvandebijeenkomstenachter inditboekje isperbijeenkomst inzichtelijkgemaaktomwelkevormvansa-men stadmaken het ging, hoe groot de bijeenkomst was en om welkedeelnemersgroephetging.Erzullennogmeerbijeen-komsten volgen. Sterker nog, het is juist de bedoeling dat na het vaststellen van de agenda, het werken aan een cultuur van samen stadmaken doorgaat. Daarbij gaat het zowel om het faciliterenvaninitiatieven,deco-creatievanplannenenomdegesprekkenmetstakeholders,ziehoofdstuk8:“Actie-agenda”.

Samen stadmaken InAgendaRuimtevoordeStadkomenbottom-upstadmakeneen top-down-planning samen. De samenleving verandert.Steedsmeermensen voelen zich verantwoordelijk voor pu-bliekeopgavenindestad.Zehebbenintoenemendematedekennis en het organisatievermogen om invloed uit te oefenen op ontwikkelingen in hun omgeving.Veel bewoners en on-dernemers willen een bijdrage leveren aan het aantrekkelijker, duurzamer en/of inclusiever maken van hun stad. De gemeen-teDenHaagjuichtdezebottom-upbewegingtoeeninvesteertin een cultuur van samen stadmaken.

Het schema hiernaast laat zien hoe de gemeente invulling geeftaanhetsamenstadmaken.Ditgebeurt langsvierspo-ren.MethetmakenvandeAgendaRuimtevoordeStadheefthet college hier concreet uiting aan gegeven. Dit wordt perspoortoegelicht.

• Ruimte bieden voor initiatievenEeninitiatievenmakelaarisaangesteldomkansrijkebottom-upinitiatievenoptehalen,dezewaarmogelijkverdertehelpenente verkennen wat de gemeente kan doen om ruimte te bieden aaninitiatievenendewisselwerkingmetstedelijkeopgaventeverbeteren.DaarnaastisereenHaagsInitiatievenTeam(hetHIT).Hierkunnenplannensnelophunhaalbaarheidgetoetstworden.Ookzijnerkantorenloodseneneenbroedplaatsma-kelaar,diekansrijkeinitiatievenverderhelpen.

• Co-creatie voorstellen Indeco-creatievanvoorstellenvoorde inhoudvanAgendaRuimte voor de Stad zijn verschillende ontwikkelingen belang-rijkgeweest.AanHaagseontwerpteamsisgevraagdomsa-menmetgebiedscoalitiesperstadsdeelidentiteitenenintensi-veringskansenvoorelkstadsdeelteontwikkelen.EenHaagsstedenbouwkundigbureauheeftopbasisvandezestadsdeel-verkenningen een publicatie gemaaktmet bouwstenen voorAgenda Ruimte voor de stad. Daarnaast zijn er diverse work-shopsgeorganiseerdwaarinpartijengezamenlijkvoorstellenvoor Agenda Ruimte van de Stad hebben ontwikkeld.

• Stadsdebatten over de toekomst van de stadPlatform Stad organiseert sinds 2016 stadsdebatten. Daar-

Afb:WerkatelierindeTorenstraat

17

INVESTEREN IN EEN CULTUUR VAN SAMEN STADMAKEN

Ruimte bieden aan initiatieven

AgendaRuimte voor de

Stad gaat uit van een intensieve wisselwerking

tussen bottom-up stad maken een top-down-

planning. De gemeente DenHaag juicht deze bottom-up beweging toe en investeert in een cultuur van samen

stad -maken langs vier sporen.

IDEEËN

Co-creatie van ruimtelijke plannen

Samenwerking met stakeholders

Stadsdebatten over de toekomst van de stad

INVESTEREN IN EEN CULTUUR VAN SAMEN STADMAKEN

Ruimte bieden aan initiatieven

AgendaRuimte voor de

Stad gaat uit van een intensieve wisselwerking

tussen bottom-up stad maken een top-down-

planning. De gemeente DenHaag juicht deze bottom-up beweging toe en investeert in een cultuur van samen

stad -maken langs vier sporen.

IDEEËN

Co-creatie van ruimtelijke plannen

Samenwerking met stakeholders

Stadsdebatten over de toekomst van de stad

18

5. De energie producerende wijkNederlandlooptachtermethaarklimaatdoelstellingen.DenHaagzouvooropmoetenlopenmetenergieproducerendewijkenengoedevoorbeeldprojecten.

4. De compacte stadEenintensiveringbiedtdraagvlakvoorhetbehoudenvanbestaandefunctiesofvoorhetopzettenvannieuwevoorzieningenenprogramma.Eencompactestadisookeenvoorwaardevoorstedelijkesys-temenalsopenbaarvervoer,voorhetontstaanvangespecialiseerdeeconomischeclustersengoedonderhoudenopenbareruimte.

3. Nieuwe infrastructuurInfrastructuurneemtveelruimtein,maarisookbelangrijkalslevensadersindestad.Wemoetenanderskijkennaardeinpassingengebruikvaninfrastructuurindestad.Nieuwesnelleopenbaarervoer verbindingen naar het strand en minder ruimte geven aan de auto biedt nieuwe kansen voor hetverdichtenvandestad.Hierdoorontstaanernieuwekansenvoorandersoortigeopenbareruim-te,nieuwetypologieën,enbetereverbindingen.

In de maanden februari en maart van 2016 hebben acht ontwerpteams in opdracht van de gemeente verkennin-gen gedaan naar de identiteiten en de intensiveringsmog-lijkheden in de stadsdelen van Den Haag. Dit hebben ze gedaan in samenwerking met gebiedscoalities met on-dernemers en bewoners uit het betreffende gebied. Ditheeft geleid tot een aantal inzichten, die deels landen in deze agenda en deels op een lager schaalniveau opgepakt moeten worden.

Vijf bouwstenenHet stedenbouwkundig ontwerpbureau Posad heeft in op-dracht van de gemeente de ontwerpverkenningen geanaly-seerd.Ditheeftgeleidtoteenpublicatie“Waarisruimteindestad?-Ontwerpendonderzoek,StadsdeelverkenningenDenHaag2040”.Posadbenoemt indezepublicatievijfbouwste-nen, die uit de stadsdeelverkenningen naar voren komen.

1. De sociaal inclusieve stadDen Haag telt veel verschillende buurten en culturen. Deze diversiteit wordt gewaardeerd en gekoes-terd.Het isvangrootbelangdatdestadtoegankelijkblijftvooraldezeverschillendegroepenenculturen, dat ze elkaar niet uitsluiten maar juist elkaar de ruimte geven en van toegevoegde waarde kunnen zijn.

2. De groene stadDestadheeftveelprachtiggroen,benutditbeterenzethetinalsdragervoordeintensiveringvandestad.Bestaandeparkenenlanenkunnenbeterverbondenwordenzodatereengroennetwerkontstaat.Juistdoorverdichtingzijnermeer investeringen tedoen indeopenbare ruimteenhetgroen.

Meer experimenteren in de stadNaastdezeinhoudelijkebouwstenenisuitditsamenwerking-straject een enthousiasme naar voren gekomen om samen te werken en kennis uit te wisselen als stadmakers en om meer teexperimentereninDenHaag.Experimenterenmetalterna-tievegebiedsontwikkeling,met tijdelijkeprogramma’senmetnieuwe technieken. Eenaantalinspirerendevoorstellenenillustratiesuitdestads-deelverkenningenisindezeagendaopgenomen.

OOGST 04

19

Wat ik zou willen zien in de stad zijn groene tuinen, waaronder rivie-ren stromen. Waar dadels, druiven, olijven en pommegranaten groeien en diverse andere soorten fruit. Waar men even langs kan gaan om wat te plukken. Waar men even kan zitten. Waar men even kan overdenken waar-om het niet overal zo is.

‘‘

‘‘ - serferaaz elahi

20

• StudentenkwartierHuygenspark,dynamischhipgebiedvolfuncties

• Degroeneloper/hetJaagpad,aaneengeslotengroen/wandelstructuur

• Carsharing,slimmemobiliteit.Delenvanauto’svermindertparkeerplekken

• Bitlock,publiekfietsenplan,verminderoverlastvanzwerffietsen

• Versterkenvanflaneermilieu,Zeehelden

• Wonenbovenwinkels

• Groeneverbindingenviaducten,Greenhighlines

• OverkluizingspooremplacementCentraalStation

• Lijn11naardekust

• Daknatuur,5egevel

• Verdereontwikkelingvanhetrondjegrachten

• Internationalezone

• Technologybakens

• Smartcitylabs‘bakens’plekkenwaarkenniskan

wordenuitgewisseld

• Duurzaamvervoer

• 3mixedusetransporthub,internationaleuits-

tralingenplekvoorverdichting

• Parkandride,overstappenopduurzaamvervoer

• Kwaliteit,verscheidenheidendiversiteitaan

wijkenenbuurtjes

• Verdichten,hoogbouwkust

• Verdichtenhaven

• Versterkenenverbindeninternationaleidentiteit

• Smartcitylabs;plekkenwaarkenniskanworden

uitgewisseld

• Scheveningenweinigplekvoorverdichting,

slimmetypologieëntoepassen

CENTRUMDE NATUURLIJKE STAD

SCHEVENINGENLEFGOZÂH

Mobiliteit

Illustratie high line

Stadsdeel centrumDeNatuurlijkestad

Uitgelicht voorstel:High-line Bernard- en/of Schenkviaduct in het Centrum

Hubs!

Stadsdeel scheveningenLefgozah

Uitgelicht voorstel:Toepassen en gebruik van ‘hubs’. Duurzamebereikbaarheid scheveningen

21

Stadsdeel scheveningenLefgozah

Uitgelicht voorstel:Toepassen en gebruik van ‘hubs’. Duurzamebereikbaarheid scheveningen

• Sociaaleconomischenfysiekmilieuversterken

• Verjonging,innovatieenvernieuwing

• Duurzametesten

• Netwerkplekkenindewijk,ZZPplekken

• Meerleef-,speelenverblijfstraten.Groene

dooradering

• Winkelstratenalsruggengraatvandebuurt

• Socialediversiteitstimuleren

• Isolerenwoningen

• collectiefenergieopwekken(verminderen

regelgeving)

• Deelauto’s

• Groeneroutesnaardekustvormgeven

• Laagdrempeligefinancieringsmogelijkheden

voorverduurzamingwoningen

• Warmtenetvoorlaagtemperatuurverwarming

• Wijkcooperatiesvoorzorg

• Diversiteitaanwoonvormen,stimulerenwoon-

carrièreomgeving

• Optoppen,dakopbouwstimuleren

• DuurzaambedrijventerreinKerketuinenen

Zichtenburg

• Werk,wonenmixopbedrijventerreinen

• Koopkrachtverspreiden,nieuwewoonwijken

koppelenaancentrumLoosduinen

• KijkduintweedebadplaatsZeealsleisureplek,

wellnessenrust.Toerismealsinkomstenbron

• Voedselverbouwen,stadstuinbouwexperi-

mentzone

• Verbindenversterkenstadsgroen

• Fietsrotonde

• Touristischefietspadenstructuur

• Fietssnelwegen

• UitbreidingOVsystemen

• Verrommeldbeeldcentrum,terugnaarhistorisch

contextLoosduinen

• Klimaatadaptatie,vergrotenbiodiversiteit

• Zorgbinnenshuisorganiseren,woonhotelsen

appartementen-complexenmetzorgaanbod

• Versterkonafhankelijke‘dorpse’identiteit

• OndertunnelingLozerlaanenOckenburghlaan

• aanpakken,70-80bebouwing

• ZiltelandbouwbijdeZandmotor

SEGBROEKTHE HAGUE NEXT

LOOSDUINENBUREAU PLINT

Groen

Sociaal

levenstrat

en

Stadsdeel SegbroekTheHagueNext

Uitgelicht voorstel:Leefstraat in Segbroek

Overkluizen!

Stadsdeel LoosduinenBureau Plint

Uitgelicht voorstel:Overkluizing Lozerlaan in Loosduinen

22

gestapelde stad

Stadsdeel Haagse HoutSync,Sec,Fuse

Uitgelicht voorstel:Gestapelde stad boven de Utrechtse Baan

BInckhorstpa

rk Stadsdeel LaakStarling structures,OpTrek

Uitgelicht voorstel:Binckhorstpark in Laak

Mobiliteit

• CentraldistrictinBezuidenhoutwest

• Energieproducereninwoningenenvoedsel

productie

• OverdekteUtrechtsebaan,mixeduse

• Deelfietsenendeelauto’s,autolooshaagsehout

• Kantoorvilla’snaarstadswoningen,werkaanhuis

• Omvormenleegstaandvastgoednaarwoningen

(buitenlandsezaken)

• LaanvanNOIalsgroenstadsboulevard

• Destraatalspark

• botanischekasinhethaagsebos

• hethaagsebosalscentralpark

• mixeduseprograms

• Forumhaagsehout

• Participatorybudgetting,righttobid

• Toekomstvandestadrustopinclusieveen

socialeagenda

• SterkeconomischeclustersrondomOV-knopen

• Bereikbaarheidvanbanen,ookbuitenDenHaag

• Kansenvoorwerkgelegenheidinzorgsector,

dienstensectorenmkb

• HetPrinsBernhardviaductgreenhighlinevan

DenHaag

• Mitigeerwerkloosheidinhetgebied

• kennisclusterRacHallen,maakhaven,Haagse

Hogeschool,fokkerterm.etc.

• Starterswijk,diversiteitaanwoningenuitbreiden

• CirculaireeconomieBinckhorst

• Experimentlocaties

• Extrapark,missinglinkoverbinkchorstlaan

• Nieuwewaterstructuren

• voetenfietsBruggenoverwaterstructuur

• HaagseRamblasopenbareruimteen

• extraOVroutes

• kansenombedrijftestarten

• Laakhavensfestivalterrein

• Mixwonenenwerken,diversiteitindewijk

• Autoluwmakenvangebieden,parkeerdruk

verminderen

• Veelverdichtingsmogelijkheden,extrawoonlaag

opbestaandebebouwing

• Kenniscluster

• MegaveranderingMegastores

• Generatiewijk

• Intensiveringopgebouwniveau

• Verduurzamenvandewoningvoorraad

HAAGSE HOUT LAAKSYNC+SEC+FUSE

STARLING STRUCTURES, OPTREK

Energie

23

Stadsdeel LaakStarling structures,OpTrek

Uitgelicht voorstel:Binckhorstpark in Laak

nieuwe woonvormen

Stadsdeel escampUrbanisten 57

Uitgelicht voorstel:Nieuwe woonvormen in stadsdeel escamp

Green hills

Stadsdeel Leidschenveen-YpenburgHaagse makers

Uitgelicht voorstel:The Hague Hills Leidschenveen-Ypenburg

• Richtenopverschillendeleeftijdenenculturen

endekwaliteitenhiervan

• Experimentmethelofytenfiltersenwadi’s

• VVEswerkenslecht

• VerbindenGroen

• Hardlooprondjeinzettenopgezondheidin

debuurt

• Groenstedelijkwonen

• Nieuwetramroutes

• waterroutes(Rotterdamtaxi)

• 25%meerbomen,wildernismethogebiodi-

versiteit

• OndertunnelingLozerlaan

• P&RLocatiesaanderandvandestad

• Herstructurering(sloop-nieuwbouw)terugbou-

wenmet125%

• Optoppenwoningen(vooroorlogsdeel)

• Ecologischbouwen,buildingwithnature

• klimaatneutraalenklimaatbestendigheid

• Wonen,werken,recreëren

• kanverdichtingvolledigopzichnemen

• Onderzoeksgebiedbedrijvenregioaantrekken

TNO.Etc.

• Futuremobility,Zelfrijdendeauto’s

• Higheducationlevel

• Megastructure,overkluizenvanPrinsClausplein

• Verticalfarming

• Recreatieopdecampus

• waterbergingenduurzameoplossingen

• biodiversiteit

• Gaatopzoeknaarnieuweuitdagingen

• Efficientruimtegebruiksnelwegen

• VerbindenvanLVmetYB

• StadrichtPCknooppuntenminderopdekust?

• Energieneutralestadsuitbreiding

ESCAMP LEIDSCHENVEEN-YPENBURGURBANISTEN 57 HAAGSE MAKERS

Intensiveren

24 25

HOOFDOPGAVENRUIMTE VOOR DE STAD05

De Agenda Ruimte voor de Stad benoemt vijf ruimtelijke hoofdopgaven:

1. Ruimte voor groen en openbare ruimte 2. Ruimte voor stedelijk wonen 3. Ruimte voor (nieuwe) economie en toerisme4. Ruimte voor duurzame mobiliteit5. Ruimte voor energietransitie en klimaatadaptatie

Devijfopgavengeveninsamenhangrichtingaandegewenstebeleidsvernieuwinginhetlichtvandetransitieopgavenenge-venzichtopkansenvoorgebiedsontwikkelingenversterkingvan ruimtelijke structuren.

Deze hoofdopgaven komen voort uit trendanalyses (Achter-gronddocumentAgendaRuimtevandeStadvanPlatform31)enuitdestadsdeelverkenningenengesprekkenmetstakehol-dersindestad.Deopgavenmatchensterkmetdebouwste-nen die Posad uit de stadsdeelverkenningen gehaald heeft. Eentoevoegingtenopzichtevandezebouwstenenisdeopga-verond(nieuwe)economieentoerisme.Debouwsteensoci-aalinclusievestadisnietalsaparteopgaveuitgewerktomdatAgenda Ruimte voor de Stad een ruimtelijke agenda is. Wel komenelementenuitdezesocialebouwsteenterugindeop-gavenrondwonen,economieenopenbareruimte.

ruimte voor groen en openbare ruimte

Ruimte voor stedelijk wonen

25

ruimte voor energietransitie en klimaatadaptatie

ruimte voor Duurzame mobiliteit

Ruimte voor (nieuwe) economie en toerisme

26

Betekenis en belang groen en openbare ruimteDen Haag is een groene stad, die haar aantrekkelijkheid als woonstad voor een groot deel te danken heeft aan de land-schappelijke kwaliteiten.Naast de liggingaande zeeendeuitgestrekte duinen, zijn ook de grote aantallen landgoederen enhetlandschapdatdiepdestadbinnendringt,karakteristiekvoor Den Haag. Hoe belangrijk de waarde van het groen wordt gevonden voor de toekomstige ontwikkeling van Den Haag bleeknadrukkelijkuitdestadsdeelverkenningenengesprek-kenmetbewoners.TegelijkertijdzijnerinDenHaagookwij-kenmetweiniggroenenopgroteafstandvanaantrekkelijkelandschap.Hetgaatdanvooralomwijkentenzuidenvanhetcentrum.De kwaliteit van het groen en de openbare ruimteis zowel belangrijk voor het sociaal functioneren van de stad als voor het economisch vestigingsklimaat. Denk bijvoorbeeld aan het functioneren van winkelstraten en de behoefte aan ontmoetingsplekken in de openbare ruimte. Parallel aan deAgenda Ruimte voor de Stad is een Agenda Groen ontwik-keld,waarindelandschappelijkeenvergroeningsopgavenzijngeagendeerd en de stedelijke groene hoofdstructuur is geac-tualiseerd.

Gebruik openbare ruimte en ondergrondHetgebruiken inrichtingvandeopenbare ruimtezaldeko-mendedecenniaflinkveranderen.Ditkomtdoorveranderin-gen in de economie, de mobiliteit en verdichting in delen van destad.Deverwachtingisdatdepositievandeautoverandertennieuweruimtevragenvoorlopen,fietsen,OV,sportenspelnadrukkelijkereenplekzullenvragen.Ookzaldeondergrondsteeds intensievergebruiktworden.Voorhet versnellen vanOV, voor parkeren, voor het beter inpassen van auto-infra-structuur, maar ook voor warmtenetwerken en digitale infra-structuur.Bijinrichtingvandeopenbareruimtespelengezond-heidsdoelstellingen een steeds belangrijkere rol. De gezonde stad iseenopkomendthema.Het inzettenopfietsverbindin-gen en verbeteren van de gebruiksmogelijkheden van stads-parken,zijndaarbijbelangrijk.

Huiskamer van de stadSpecialeaandachtvraagtdeopenbareruimteinhetcentrumvan de stad. Deze fungeert in toenemende mate als huiskamer vandestad.HetprogrammadeKernBijzonderisbedoeldomdezefunctieteversterken.Deaanpakvanstadsstratenmaaktdat de aantrekkelijkheid van het centrum als wandelstad voor eengrotergebiedgaatgelden.OokvoorhetCIDgeldtdatdeopenbareruimteandersmoetwordeningerichtengeprogram-meerd. Het doel is om dit gebied beter te laten functioneren als interactiemilieu, oftewel als een gebied waar toevallige ont-moetingen bijdragen aan kennisuitwisseling en innovaties. De hieraangekoppeldeopgavenwordenbeschreveninhoofdstuk7,bijdedeelgebiedenHartvanDenHaagenCID.

StadsparkenenfietsverbindingenComfortabelefietsverbindingendoordestadennaarderegiowordensteedsbelangrijker.Deze tendens isgekoppeldaande verdichting van de stad en het veranderend mobiliteitsge-drag, zie bij duurzamemobiliteit.Op regionaal niveauwordter gewerkt aan een slowlanes netwerk, maar ook binnen de stadzijnradicalerekeuzesnodigomfietsersderuimtetege-vendiezeverdienen.Daarnaastzullendestadsparken/land-goederen aan belang toenemen als gevolg van de verdichting in de bestaande stad, met name in het centrum en de wijken daaromheen.Eenbelangrijkeeerstestapisomhethuidigeenhetmogelijkegebruikvandestadsparkennaderteonderzoe-ken.IndeBinckhorstiseennieuwstadsparknodigenkansrijk,omdat er momenteel een tekort aan groen is in de omliggende wijken en omdat de ontwikkeling van de Binckhorst gebaat is bij eenpublieke voorzieningdiede identiteit vanhet gebiedversterkt en die verschillende bevolkingsgroepen bij elkaarkan brengen.

Anders omgaan met parkeren in de stadInsamenhangmetdekeuzevoorlopen,fietsenenopenbaarvervoer als dragers van de stedelijke mobiliteit zullen we in de toekomst anders om moeten gaan met parkeren in de

stad. De gewenste kwaliteit van de openbare ruimte wordtmeerleidendvoorhetparkeerbeleid.Vooralinhetcentrumende vooroorlogse wijken is een omschakeling nodig van een vraag-gestuurdnaareenaanbod-gestuurdparkeerbeleid.Degemeentezetdaninophetoptimaalgebruikvandebestaan-deparkeercapaciteit inwijken.Daarbijwordtbijdeverdelingvan de beschikbare parkeerplaatsen prioriteit gegeven aandeelauto’senelektrischeauto’s.Bijdeinrichtingvandeopen-bareruimtewordtprioriteitgegevenaankwaliteitvoorfietsers,voetgangers,OVenontmoetingsruimte.

Versterken waternetwerkDenHaagstaatnietbekendomz’ngrachtenenwaterstructu-ren.Tochzijnzeerwelenbiedenzeaanknopingspuntenvoorvergroening, gebruik van de buitenruimte, vervoer over water envoorwaterhuishoudkundigeopgaven.Zoishetherstelenhet benutten van lange waterlijnen richting het Westland en richtingdekustkansrijk(Verversingskanaal,Loosduinsevaart,Trekvliet).Ookhetaantrekkelijker inrichtenvanhet ‘jaagpad’rondhetcentrum,zoalsgeopperdindestadsdeelverkenningcentrum moet verder onderzocht worden. De kades van de grachten zijn de komende jaren toe aan vervanging. Het uit-voerenvandegewenstekwaliteitsslagzalgekoppeldwordenaandezetechnischevervangingsopgave.

1. Ruimte voor groen en openbare ruimte

27

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTE VOOR GROEN EN OPENBARE RUIMTE

Versterken waternetwerk

Stadsparken & Landgoederen(vergroten gebruiksmogelijkheden & toegankelijkheid parken)

Groen buiten de stad

Duinen

Snelle comfortabele fietsverbindingen

Toegang ontsluiting groen

Vergroenen buitenruimte & eigenaarschap organiseren

Verbinding groen

Kansen voor nieuwe waterstructuuren afvoercapaciteit

Optie wateruitlaat

28 29

Groei van de stad Wereldwijd trekt de bevolking naar grote aantrekkelijke steden. OokinNederlandisdetendenszichtbaar,ziebijgaandkaartje.HoeveeldestadDenHaagdekomende25 jaarprecieszalgroeien is moeilijk te voorspellen. Uit verschillende progno-sesblijktdatdatongeveer15%zalzijn.Meteenflinkeband-breedte gaat het dan om ca. 50.000 – 80.000 inwoners. De komende tien jaar wordt een jaarlijkse groei van gemiddeld 4000inwonersperjaarverwacht.Daarbijzalhetaandeeleen-persoonshuishoudensflinktoenemen.DitkomtvooraldoordatDen Haag een relatief jonge bevolking heeft en tegelijkertijd mensen steeds ouder worden. De verwachting is dat al in 2030 dehelftvandehuishoudensinDenHaaguitéénpersoonbe-staat.

Debevolkingsgroeibestonddeafgelopenjarenvooreendeeluitautonomegroei(doordatermeermensengeborenwordendanerdoodgaan)envooreendeeluit instroomvanbuiten.Opvallend daarbij is dat er in DenHaag sprake is van eenverlies van bevolking waar het binnenlandse migratie betreft. MeerHagenaarsenHagenezenvertrekkenuitdestaddandatzich inwoners uit andere gemeenten in Den Haag vestigen. Dat (beperkte) verlies werd echter ruim gecompenseerddoor buitenlandse migratie van studenten, arbeidsmigranten totexpats.NetalsinhetverledenzalDenHaageenaantrek-kelijke stad zijn voor buitenlandse migranten, vanwege de eco-nomischekansen,degoedkopewoningvoorraadendereedsaanwezigeimmigranten.Ditbrengtextrauitdagingenmetzichmeeoponderanderehetgebiedvanonderwijs,integratie,ar-beidsmarktenwoningen.Dezeaantrekkingskrachtendrukopde woningvoorraad is niet in alle wijken van Den Haag hetzelf-de. Dit concentreert zich in de wijken rond de binnenstad.

Los van bovenstaande kenmerkt de Haagse samenleving zich dooreendifferentiatieaanleefstijlen.Mensenonderscheidenzich in toenemende mate, niet zozeer door hun sociaal-econo-mischepositie,maardoorhunactiviteitenenconsumptiege-drag. Dat vraagt om slim ruimtegebruik waarmee attractieve woon-, werk- en recreatieomgevingen kunnen worden gerea-liseerdindestad.Kleinschaligeprojecten,gerichtopeenbe-paaldedoelgroepdoenhetgoed.Tevaakwordtnoggedachtinstandaardoplossingen.

Door meer ruimte voor experiment, functiemening, ‘onbe-stemd’bouwenentijdelijkgebruik,kandestadaanattractivi-teit winnen.

Transformatie leegstaande en leegkomende kantorenWateerst alseenprobleemwerdgezien, blijkt steedsmeereen kans: leegstaande kantoren. De markt heeft kansen van het transformeren van kantoren naar wonen en hotels ontdekt. In2014en2015zijnmeerdan1.000woningengerealiseerddoor transformatie. Hiermee neemt transformatie meer dan 1/3 voorhaarrekeningvandetotalewoningbouwproductieindestad.

Er is in2015vooreenvolumevan93.000m2vergunningenverleend voor kantorentransformatie initiatieven (inclusiefsloop). En er is voor bijna 140.000 m2 daadwerkelijk mettransformatieingrepengestart,navergunningverleningineer-derejaren.Voor2016wordtzelfsmeerdan250.000m2aanaanvragenverwacht.Dekomende jarenzalerdusnogflinkgetransformeerd worden. De verwachting is dat de transfor-matiemogelijkheden daarna weer afnemen en de vraag naar nieuwe kantoorruimte toeneemt. Leegstaande kantoren kun-nen natuurlijk ook worden getransformeerd naar bedrijfsruim-tenvoorstart-ups,aldannietincombinatiemetwonen.

Den Haag focust op stedelijk en centrum-stedelijk wonenEenaantrekkelijkewoon-enleefomgevingiseenbelangrijkevoorwaarde voor een economisch vitale en succesvolle stad. DenHaag heeft zich de afgelopen jaren ontwikkeld als eenstudentenstad,ditiseenpositievetendensdieaantrekkelijkisvoor bedrijven en instellingen. De stad heeft hard gewerkt aan eencompactstedelijkcentrumwaarveelsamenkomt:wonenenwerken,historieennieuwbouw,ondernemerschapencul-tuur.Zoontstaateenbruisendesmeltkroes.Tegelijkertijdbiedtde stad een unieke leefomgeving dankzij de kust, duinen en parken. Het college vanDenHaagwil deze kansen de ko-mendejarenuitbouwendoorruimtetecreërenvoorstedelijken centrum-stedelijk wonen. Hiermee worden doelgroepenaangetrokken (en vastgehouden) die de stad tot een vitalestadmaken: studenten, starters, expats, stedelijkegezinnenenondernemendemiddenklasse.Hetgaatdanomcompactewoonvormen in een stedelijke setting nabij concentraties van stedelijke voorzieningen enOV.Deze focus is een logischekeuzebezienvanuiteenanalysevanruimtevoorwonenindestadenvanuiteenanalysevanderegionalevraag.Deregio-nale vraag kan voor ongeveer de helft gekarakteriseerd wor-denals(centrum)stedelijk.DenHaagheeftdebestekaartenom aan deze vraag te voldoen. Dit betekent dat de regionale nieuwbouwbehoefte aan groen-stedelijke milieus vooral buiten DenHaaggerealiseerdmoetworden.Ditvraagtombalansopregionaalniveauendusafspraken,ziehoofdstuk6.

Afb: bevolkingsontwikkeling en groeiprognoses

2. RUIMTE VOOR STEDELIJK WONEN

Afb: studie pbl, trek naar de stad

29

Parkeren en de fIets pakken, is een uitgelezen kans om meer van Scheveningen te ontdekken en de verkeersdruk in het kustgebied te verlichten.

‘‘

‘‘- JOrick beijer

30

Kwantitatieve woningbouw opgaveDenHaagmoetnuaandeslagomvoldoende ruimteopdewoningmarktteorganiseren.Detoenemendedrukopdewo-ningmarktleidttotprijsopdrijving.Ditisvooralvoordestartersen woningzoekenden aan de onderkant van de woningmarkt problematisch.Geziendegroeivandebevolkingendeont-wikkelingenopdewoningmarktzaldekomendetienjaareengemiddeldebouwproductie vanongeveer2000 tot 2500wo-ningenper jaar nodig zijn.Zakendiedehuidigedrukopdewoningmarkt vergroten zijn de uitgestelde woningvraag als gevolg van de crisis en het perspectief dat de rentestandenvoorlopiglaagblijven.

Het college wil voldoende planologische ruimte bieden omdezebouwproductietekunnenrealiseren.Indeperiode2016totenmet2025gaathetdanomeenbenodigdeplancapaci-teitvanongeveer25.000woningen.Dehuidigeplancapaciteitvan 18.000 woningen is daarvoor onvoldoende. Bovendien is slechtseendeelvandezeplancapaciteithard (7.600wonin-gen).DeontwikkelingvanhetNorfolkterreinvaltbijvoorbeeldonder harde planvoorraad. De zachte plancapaciteit omvatongeveer 10.400 woningen. Een voorbeeld van een plan indezecategorie isdeontwikkelingvandeTrekvlietzone indeBinckhorst.

Omvoldoendeplanologischeruimtevoorwoningbouwvoordekomendetienjaartecreërenishetvolgendenodig:• Totuitvoeringbrengenhardeplancapaciteit(7.600 woningen)• Hardmakenvandezachteplancapaciteit(10.400 woningen)

• Voorbereidennieuweplancapaciteit(tenminste 7.000woningen)opbasisvanAgendaRuimtevoor de stad

De bouwopgave voor de periode na 2025 is minder zeker.Tochishetvanbelangookvoordezeperiodeperspectiefopvergrotenvandewoningvoorraadtebieden.Tussen2026en2040moetrekeninggehoudenwordenmetnieuwbouwopga-ve van nog eens 25.000 woningen. Het college stelt zichzelf de opgave om een planologische ruimte te reserveren voorin totaal 50.000woningen tot 2040.Uit eenanalyse vandeplanologischeruimtevoorwoningbouwinDenHaagblijktdater op de lange termijn veel verdichtingsmogelijkheden zijn,waarmee theoretisch aan de vraag kan worden voldaan. Het gaatechteromcomplexebinnenstedelijkelocaties,metcon-

flicterende ruimtelijke claims. Bovendien heeft de gemeen-teweiniggrond inbezit.Daarnaastblijkt uit gesprekkenmetbewoners en organisaties dat in sommige delen van de stad verdichtingnietopprijswordtgesteld.Focusopeenbeperktaantal intensiveringsgebieden is daarom wenselijk. Deze focus is ook van belang voor het vertrouwen vanmarktpartijen envoor andere overheden mede in relatie tot investeringskeuzes in infrastructuur.

Bijgaand schema geeft voor de intensiveringsgebieden aan in welkeperiodewelkewoningbouwopgavewordtvoorzien.Hetgaat om globale inschatting, die gevoel geeft voor de omvang vandeopgave.Uiteindelijkzijndezeaantallengeenhoofddoelenmoetenzealtijd inhetperspectiefvanstedelijkeopgavenen lokale mogelijkheden worden gezien.

2016-2025 2026-2040 TotaalBinnenstad CID(incl.Laakhavens&KopBinckhorst) Binckhorst(excl.Kop) Kustzone VerstedelijkingrondHOV Westlandse zoom Herstructurering KleinschaligeinbreidingenAfrondingVinex Totaal 25.400 25.200 50.600

1 januari 2016

1.700 1.000 2.7006.500 12.000 18.5001.500 3.500 5.0002.000 1.700 3.7003.000 3.500 6.5002.700 1.200 3.9002.700 1.500 4.2003.700 800 4.5001.600 1.600

31

S T E D

E L I J

K

W O N

E N

A A N

Z E E

C I D

C E N

T R

U M

S

T E

D E

L I J K W O N E N

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTE VOOR STEDELIJK WONEN

Wonen aan de zee

Intensiveringsopgave

Luwe gebieden

Stadswijken rond de binnenstad metinventiseringskansen

Groenstedelijk wonen langs de Lozerlaan

Wijken met een herstructureringsopgave

Kansen voor nieuwe stedelijkheid in omgeving Prins Clausplein

Intensieve milieus rond voorzieningen- en ov-knopen

Hoogstedelijk wonen in het CID

Overige wijken

In de gebieden liggen kansen om substantieel woningen toe te voegen. In deze gebieden is sprake van een schaalsprong, behoorlijke mate van intensivering of fundamentele functieverandering. Het karakter en de sfeer in deze gebieden zal in 2040 anders zijn dan nu.

In de luwe gebieden ligt het accent op het verbeteren van de leefomgeving en het verduurzamen en verbeteren van de woningvoorraad. Het karakter en de ruimtelijke betekenis van de gebieden zal in 2040 niet wezenlijk anders zijn dan nu. Wel is er ruimte voor initiatieven en ontwikkeling, dit is echter maatwerk.

32

• Hoogstedelijk wonen in het centrumDit gaat om het maken van aantrekkelijke hoogstedelijke, ge-mengdemilieusinverschillendedelenvanhetCentralInnova-tionDistrict(CID),ziehoofdstuk7.Hierisruimtevoorverdich-ting, transformatie van bestaande gebouwen, intensivering door multifunctioneel ruimtegebruik en herstructurering. Insamenhang hiermee wordt ook de wandelstad versterkt door hetontwikkelenvaneenstelselvangoedeopenbareruimteenontmoetingsplekken.

• Aantrekkelijk en inclusief wonen in de stadswijken rond de binnenstad

Aantrekkelijke stadswijken om de binnenstad versterken het hart van Den Haag en doorbreken de zand-veen tegenstelling. Het college wil de aantrekkelijkheid van deze wijken voor ver-schillendedoelgroepenvergrotenendaarmeeookdesocialediversiteitenkansenvoorondernemers.Hetuitgangspunt isdat de wijken voldoende bereikbaar en betaalbaar blijven voor socialedoelgroepen.Samenhangendemaatregelenzijnnodigzoals kleinschalige herstructurering en verdichting, het beter benutten van bestaand vastgoed en het anders inrichten van deopenbareruimte.Methetmogelijkmakenvanwoningsplit-singinstadswijkenwordtnualingespeeldopdeveranderendewoningvraag.Monitoring,handhavingengebiedsgerichtbeleidzijnnodigomongewensteeffectenhiervanteminimaliseren.

• Wonen bij goed bereikbare voorzieningenknopenDitbetreftplekkenrondvoorzieningenconcentratiesdiegoedbereikbaarzijnmetOVenwaarruimteisvoorintensiveringen.Woningbouw en revitalisering van voorzieningencentra en ruimtevoorondernemerschapgaanhierhandinhand.

• Kansen voor nieuwe stedelijkheid in de vlietzoneDitbetreftlocatiesindeomgevingvanhetPrinsClauspleindieinpotentiegunstigzijngelegeninderegioenoptermijnaantrekkelijkgemaaktkunnenwordenvoor leisureprogram-ma’s en woningbouw, zie hoofdstuk 7. Voorwaarden zijninvesteringeninhetlandschappelijkraamwerk,goedefiets-verbindingen, lokale ontsluitingsstructuur en nieuweOV-in-frastructuur.DeontwikkelingrondhetPrinsClauspleinmoetin samenhang bezien worden met de mogelijke transformatie vandePlaspoelpoldernaareenmeergemengdstedelijk mi-lieu.

• Kleinschalige initiatieven in de stadVerspreidoverdestadiserruimtevoorgrotereenkleinereini-tiatieven die de bestaande structuren in de wijken versterken enverdichtingmogelijkmaken.Erliggenkansenvoornieuweinvullingen als terreinen of gebouwen hun functie verliezen. De uitwerkinghiervanismaatwerkenverschiltperlocatie.

• Wonen in de levendige binnenstadIndebinnenstadisveelruimtevooreenintensievergebruikvan de ruimte, zie hoofdstuk 7. Denk bijvoorbeeld aan gebou-wen die hun kantoor- of winkelfunctie verliezen. Deze ruimte kanwordenbenutvooreengemengdprogrammametwonen.De binnenstad wordt hierdoor levendiger. Bovendien wordt daarmee ruimtegebodenaan specifiekedoelgroepen, zoalsstudenten, starters maar ook stedelijk gerichte gezinnen.

• Groen en compact wonen in de vroeg na-oorlogse wijken

Indevroegna-oorlogsewijkenDenHaagZuidwestenMaria-hoeve ligteenspecifiekekansvoorgroen-stedelijkencom-pactwonen.Hetgaatomeenintegraleaanpakwaarbijfysiekeinvesteringen in bereikbaarheid, duurzame energievoorzie-ning en herstructurering, worden gecombineerd met sociale aanpakenonderwijsprogramma’s.Daarmeewordendezewij-kenaantrekkelijkvoorjongenoud,laagenhoogopgeleid.Bijgoed bereikbare voorzieningenconcentraties en langs groen isruimtevoorintensiveringenhogerebebouwing.Maarerisook ruimte voor grondgebonden woningen.

Kwalitatieve woningbouw opgaveHet doel van dezewoningbouwopgave is om aantrekkelijkestedelijkemilieustecreërendiederuimtelijkestructuurvandestad versterken.Kwalitatief kandeopgaveals volgtwordengeduid:

• Wonen aan zee HetstedelijkwonenaandekustinDenHaagisuniekvoorNe-derland.Deopgave ishetversterkenvaneenaantrekkelijkemixvanleisure-functies,uitgaan,cultuurenwonen.NaastdeontwikkelingvanhetNorfolkterreingaathetomkleinschaligeingrepenengemengdestedelijkeontwikkelingen,zieookSte-delijke kust in hoofdstuk 7.

33

‘‘Er moeten minder auto’s op straat komen! Ze zorgen voor vervuiling, opstoppingen en nemen veel ruimte in beslag. Het is te gek voor woorden dat het duurder is om je auto in een overdekte garage te zetten dan om je auto buiten te parkeren. ‘‘

- jan van den brink Bram kragtwijk

34

Afb: Young professionals in de Cabfab

Wijzigende economische structuurDe structuur van de economie wijzigt en zal in de toekomt blij-ven wijzigen. Dit gebeurt onder invloed van technologische ontwikkelingeneninternationaleconcurrentiestrijd.Opditmo-ment zien wij een afname van de werkgelegenheid bij de over-heid,indefinanciëledienstverleningenindeindustrie.Groeivindt plaats en kan vooral plaatsvinden in de internationalekenniseconomie, het onderwijs, nieuwe vormen van zorg, de bouw(indienvoldoendevernieuwend),persoonlijkedienstver-lening, cultuur, recreatie, toerisme en horeca. Ook een transi-tie naar een meer duurzame circulaire economie biedt kansen. Dit is een economie die waarin afval en grondstofstromen in kringlopengeslotenworden.Tenslottezienweeenwereldwij-deopkomstvandedeeleconomie,zoalsUberenAirbnb,metnog onbekende consequenties.

Werkgelegenheid onder drukDenHaagisdeafgelopenjarenquawerkgelegenheidachter-geblevenbijdemeestegrotestedeninNederland.Veelvande‘oude’werkgelegenheidverdwijnt,terwijldenieuweeconomiedit verlies (nog) onvoldoende compenseert. De ontwikkelingvan werkgelegenheid voor alle lagen van de bevolking in onze stad is cruciaal voor de sociaal-economische veerkracht van destad.Nederlandheeftzichgeschaardachterdedoelstellin-genvanEuropa2020.Eenvandetargetsisdatdearbeidspar-ticipatiegroeitnaar75%vande20-64-jarigen.Ditvergteenforse groei van de bestaande bedrijvigheid en de banen in de stad, zeker gezien de groeiende bevolking. Daarbij is van be-lang dat er een verschuiving zichtbaar is van werkgelegenheid in grote bedrijven naar het midden- en kleinbedrijf. De stad moet dus aantrekkelijker worden voor middelgrote bedrijven, start-upsenzzp’ers.Omdeontwikkelingvandeeconomieenwerkgelegenheidtestimulerenzethetcollegeinopdriestra-tegische lijnen:

1. Versnellenvandetransitienaareeninternationaal concurrerende, innovatieve kenniseconomie met sterkeeconomischesectoren(AgendaKenniseco- nomie);2. Het versterken van de stedelijke economie door de kansen voor het midden- en kleinbedrijf, toerisme en deImpactEconomyinonzestadtevergroten (AgendaStedelijkeEconomie);

3. AanvalsplanDenHaagmaaktwerkenAanvalsplan jeugdwerkloosheid.Inzethiervan:meermensenuit debijstandenaanhetwerk,inopleidingofeencom- binatie daarvan. Ruimtelijke randvoorwaardenInvesteringeninruimtelijkerandvoorwaardenzijnnodigomdeeconomisch structuur te versterken en de werkgelegenheid te vergroten, volgens bovenstaande lijnen. Het gaat dan zowel representatieve,internationalelocatiesmetallure,alsomhetaanbodvanbetaalbareeninspirerendewerkruimtesverspreidoverdestadenombereikbaarheidenkwaliteitvandeopenba-re ruimte. Ook het ontwikkelen van aantrekkelijke milieus voor

3. Ruimte voor (nieuwe) economie en toerisme

talent (studentenenyoungurbanprofessionals,start-ups) isbelangrijk in het licht van de economische transitie-opgave.Een aantal economische getinte ruimtelijke opgaven wordthieronder toegelicht.

Vraag naar werkruimtes en bedrijfslocatiesEen concrete ruimtelijke randvoorwaarde is het aanbod vantoplocaties, voldoende werkruimtes en bedrijfslocaties in deverschillendecategorieën.Denkaankantoren,werkplaatsenen ruimte voor maakindustrie. Gezien de groei van de stad zal de vraag naar geschikte ruimte toenemen. Zo is er nu een tekort aan betaalbare ruimte op inspirerende plekken voorcreatieve bedrijvigheid. Ook lijkt er behoefte te ontstaan aan bedrijfsverzamelgebouwen.Kansen voor groei vandewerk-

35

C I R C U L A I R E E C O N O M I E

DELFTROTTERDAM - THE HAGUE AIRPORTROTTERDAM

LEIDENSCHIPHOLAMSTERDAM

ZOETERMEERUTRECHT

C I D

START UP

START UP

START UP

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTE VOOR (NIEUWE) ECONOMIE EN TOERISME

Versterken toeristisch programma kust

Innoport Scheveningen haven

Snelle OV ontsluiting economische hotspots

Versterken cultuurclusters en samen-hang daartussen

Versterken Internationale Zone

Vergroten aantrekkelijkheid binnenstad

Ontwikkelen Central Innovation District

Ruimte voor start-ups

Student City

Ruimte voor kleine ondernemers

Betere OV ontsluiting regionale arbeidsmarkt, verbinding Westland

Ruimte voor circulaire economie en innovatie

Versterken leisure programma Vlietzone

Leisure aan de kust

START UP

C I R C U L A I R E E C O N O M I E

36

gelegenheidmet nieuwewerkconcepten en kantoor- en be-drijfsverzamelgebouwen moeten worden benut. Het college wil ruimte bieden aan start-ups, innovatie, impact-economyen creatieve economie.

Naastfysiekeruimteiserookruimtevoorexperimentenflexi-biliteitinderegelgevingnodigominnovatiefondernemerschapmogelijk te maken. Denk aan het mogelijk maken dat onderne-mers een bedrijf kunnen starten waarin verschillende functies, zoals horeca, retail, cultuur en dienstverlening, met elkaar ge-combineerd worden. Ook wordt gezocht naar mogelijkheden om woon- en werkfuncties meer te mengen, in woonwijken en instadswijken.Opbedrijventerreinenwordtgekekennaarmo-gelijkheden voor intensiever grondgebruik en het toevoegen vanfunctieszoalsdetailhandel,horecaensport.Welkewijkenen bedrijventerreinen hiervoor in aanmerking komen, moet nognaderbepaaldworden.Tegelijkertijdmoeter voldoendemilieuruimte voor cruciale, maar hinder veroorzakende, be-drijfsactiviteiten gehandhaafd blijven.

Den Haag Central Innovation District NaastdeInternationaleZonevormthetCentralInnovationDis-trict(CID)eennieuweconomischfocusgebiedindestad.HetCIDomvat de gebieden rondde drie stations inDenHaag:Centraal, Holland Spoor en Laan van NOI. Samen met deUtrechtsebaan en straks de Rotterdamsebaan zijn dit entrees voor de stedelijke milieus die samen het centrum vormen: Bin-nenstad,BeatrixkwartierenBinckhorst/Laakhavens.Dezedriestedelijke milieus vormen een steeds meer samenhangend innovatief district waar de economische groeikansen zich con-centreren.

Wereldwijd blijken internationaal multimodaal bereikbare, hoogstedelijkeomgevingenmeteensterkemixvaneconomi-sche en culturele functies bij uitstek geschikte omgevingen te zijn voor innovatie. Het centrumgebied van Den Haag vormt feitelijkbiedtzo’ninnovatiemilieuofinnovationdistrict.Hierisdeafgelopen25jaarforsgeïnvesteerdeniseenecosysteemvoorkennisdelingenstart-upsontstaan.HetCIDishetecono-misch centrum van Den Haag, met een van de hoogste con-centraties vanbanen inNederland.Deverdereontwikkelingvanditgebiedvereistsamenhangendeaanpakgerichtophet

aantrekkeninternationaleinstellingenencultureletrekkers,ophetverbeterenvanhetinvesteringsklimaatenopinvesteringeninmenselijkkapitaaleninfysiekeverbindingen.Deontwikke-lingvanhetCIDmoetookinsamenhangwordenbezienmetdedoorontwikkelingvandeInternationaleZoneenmetandereinnovatiemilieusopdeKennis-astussenLeidenenRotterdam.

Kwaliteitssprong toerismeDen Haag is aantrekkelijk voor bezoekers en toeristen en er isnogeengroteonbenuttepotentie.Eenkwaliteitssprong inhet toerisme is kansrijk en vooral ook nodig omdat toerisme werkgelegenheid met zich meebrengt voor verschillende lagen vandebevolking.Eriseenforsepotentieleafzetmarktennogvoldoende marktruimte. De verschillende toeristische gebie-den kust, internationale zone en centrum moeten beter met elkaar verbonden worden. Aan de kust is entertainment nog ondervertegenwoordigd. Hier ligt een uitdaging om dit sterker temaken.Inhetcentrumishetthemaroyalendeontwikkelingvaneenmuseumkwartiermeteenmixvanmusea,experien-ces en aantrekkelijk avondaanbod kansrijk.

Kansen voor ondernemers in de stadswijken en ontsluiten regionale arbeidsmarktOokbuitenhetcentrum,hetCIDendekustzonekunnenderuimtelijke randvoorwaarden voor economie en werkgelegen-heid verbeterd worden. Belangrijk is bijvoorbeeld dat regionale arbeidsmarkt beter ontsloten wordt voor Haagse werkzoe-kenden.AgendaRuimtevoordeStadzetdaarom inopeenschaalspronginhetregionaleOVenspecialeaandachtvoordepositievanhetzuidwestelijkdeelvanDenHaag.Ookisblij-vendeaandachtnodigvooraantrekkelijkeeengedifferentieer-de betaalbare werkruimten voor kleine ondernemers in heel DenHaagenindekwetsbarewijkeninhetbijzonder.Tenslottevraagtdetoekomstvandedetailhandelsstructuurendeposi-tievanbuurtcentraaandacht.Vooreenaantalstadsdeelcentrawordt het perspectief vergroot door verdichting en daarmeehet vergroten van draagvlak voor voorzieningen. Maar hetgaat om ook om kwalitatieve zaken zoals de continuïteit van winkellintenenruimtevoorinnovatiefondernemersschap.

37

- Kutsal Yesilkagit

‘‘

‘‘Als ministeries, universiteit en innovatieve bedrijven straks op loopafstand van elkaar zitten, is dat een grote stimulans voor onderlinge samenwerking. Je kunt elkaar binnen een half uur zien. In deze tijd van digitale communi-catie is een plek waar je elkaar in levende lijve kunt ontmoeten juist belangrijk

38

4. ruimte voor duurzame mobiliteit

Minderautorijden,meervliegenenmeerfietsenInde toekomstgaanweminderautorijden,meervliegenenmeer fietsen.Dat is kortgezegdhet toekomstbeelddatArieBleijenbergvanTNOschetstinzijnboek‘NieuweMobiliteit’.DitzienweookinDenHaag.Hetaantalauto’sindestadstabili-seert.Erwordtgeengrotegroeivandeautomobiliteitverwachtondanksdetoenamevanhetaantalinwoners.Technologischeontwikkelingen zorgen ervoor dat de auto compacter wordtenmiddelsdeopkomstvanautodelenefficiëntergebruiktkanworden. Hierdoor kan ook de huidige infrastructuur beter benut wordenenkanderuimtebehoeftevoorparkerenafnemen.Hetopenbaar-vervoergebruikgroeitenookhetfietsgebruikneemttoe. De vervoersmiddelen veranderen ook: opkomst elektri-scheauto’s,deelauto’s,zelfrijdendvervoerenelektrischefiet-senennieuwehybridevormenzoalskleinebusjes,fietskarren.Dit leidt totandergebruikvande infrastructuurenopenbareruimteenvraagtomaanpassingvanbeleid.

Duurzaam en gezond vervoerHetcollegezet,mede inhet lichtvandezetrends, inophetstimuleren van vormen van vervoer die weinig ruimte vragen enduurzaamengezondzijn:metnamelopen,fietsenenOV.Ruimtelijk beleid en mobiliteitsbeleid gaan daarbij hand in hand. Zo zorgt de groei van het aantal inwoners in de bestaan-destadervoordatermeergelopenengefietstwordtopdekorteafstanden.Aantrekkelijkestationsenloop-enfietstrou-tesdaarnaartoewordengekoppeldaanverdichtingronddezestations. Het autoluw maken van gebieden en het vormgeven aaneen‘wandelstad’versterkendezetrend.Hetcollegewildemobiliteitsgroei zo organiseren dat dit niet ten koste gaat van veiligheid en gezonde lucht en dat het bijdraagt aan andere ruimtelijke doelen zoals verduurzaming, economische vitaliteit, toegankelijkheid en bereikbaarheid van zorg. De autobereik-baarheid blijft belangrijk voor Den Haag, maar de beleidsaan-dachtverschuiftmetdeverschuivingvandemodalsplitmee.

Schaalsprong regionaal OVHetcollegevanDenHaagzetsamenmethaarregionalepart-nersinopeenschaalspronginhetregionaleOVenhetver-beterenvandefirst& lastmile.Dit laatste isvooralcruciaalvoorhetCIDende InternationaleZone.Deschaalsprong isom verschillend redenen nodig:

• HetbeterverbindenvandeScheveningsekust,Interna-tionaleZone,CIDenBinckhorstmetderegio,Schiphol,Utrecht en Amsterdam. Daarbij gaat het om snelheid, gemak en comfort.

• Hetbeterontsluitenvanderegionalearbeidsmarkt.InDen Haag zijn vooral in het zuidwestelijke deel van de staddeOV-reistijdennaarwerkconcentratiesinderegioonder de maat.

• Het mogelijk maken van stedelijke verdichting zonder toenemendecongestieopdewegenenverslechteringvan de milieukwaliteit in de stad.

• HetoplossenvancapaciteitsknelpuntenopdrukkeOV-lijnen

Daarnaast is ook gezamenlijk inzet nodig voor versterken van hetstedelijkOVenhetmogelijkmakenvanexperimentenmetlast-mileoplossingen.

Wandel-enfietsstadHetcollegevanDenHaagzetinophetversterkenenvergro-tenvanhetwandelstadconceptinhetcentrum,destadswijkendaaromheen en in Scheveningen. Dit betekent voorrang geven aandevoetgangerendefietsersenhetterugdringenvanhetaantalgeparkeerdeauto’sindebuitenruimte.Ookgaathetomhet verbeteren van de oversteekbaarheid van wegen en het overbruggenvaninfrastructuurenomaantrekkelijkelooprou-tes vanuit de drie centrale stations. Denk daarbij aan het over-kluizenvandelenvandeUtrechtsebaanenhetcreërenvanloop-enfietsroutesoverhetSchenkviaduct.

Inpassing auto-infrastructuurHet beter inpassen van bestaande auto-infrastructuur wordtin samenhang met de ambities rond verdichting en wandel- en fietsstad een steeds grotere opgave, De komende jarenwordt stevig geïnvesteerd in het versterken van de auto-in-frastructuur, denk aan de Rotterdamsebaan, de vernieuwing vandeRijswijksewegendeaanpakvande inprikkersN14Leidschendam-Voorburg, Prinses Beatrixlaan Rijswijk enN211. Indetoekomstkomtdenadruksteedsmeerte liggenopkwalitatieveinpassinginsamenhangmetkansenvoor in-tegrale gebiedsontwikkeling. Zo zijn er in de stadsdeelverken-ningenLoosduinenenEscampvoorstellenontwikkeldvoorhetgedeeltelijkoverkluizenvandeLozerlaan(N211).Ookzijnerwensen om de Professor Teldersweg deels ondergronds tebrengen.Naderonderzoek isnodigwelkemaatregelenpas-send en haalbaar zijn.

Verschuiving Modal SplitOnderstaandetabellaatzienhoedeafgelopen15jaardever-houdingisverschoventussendeverplaatsingenmetdever-schillendemodaliteiten:auto,openbaarvervoerenfietsindeagglomeratie Den Haag.

1990 2014 Verschil Auto 65% 47% -18%Openbaarvervoer 18% 25% +7%Fiets 17% 28% +11% 100% 100%

39

W A L K A B L E C I T Y

DELFTROTTERDAM - THE HAGUE AIRPORTROTTERDAM

LEIDENSCHIPHOLAMSTERDAM

ZOETERMEERUTRECHT

P+R

P+R

P+R

C I D

HUB

HUB

HUB

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTE VOOR DUURZAME MOBILITEIT

Snelle OV-ontsluiting kust en internatio-nale zone vanuit CS en de regio

Beter OV-ontsluiting regionale arbeidsmarkt, verbinding Westland

Walkable city versterken in binnenstad/CID en in Scheveningen

Verbeteren overstapmogelijkheden van auto naar OV en fiets

Verbeteren ruimtelijke kwaliteit en intensief ruimtegebruik om stations (last mile)

Verbeteren fietsnetwerk

4 sporigheid OV-net + koppeling lightrail net

Park & Ride voorziening

De kust

Westland

HUB

P+R

40

EnergietransitieKlimaatveranderingendeuitputtingvannatuurlijkehulpbron-nenmakeneenenergie-transitienoodzakelijk.Ophetgebiedvan energie worden dan ook grote veranderingen verwacht. Door prijsstijging van fossiele brandstoffenenCO2-emissie-rechtenzalhetenergiegebruikoptermijndalen;ookbijverde-reeconomischegroei.Energiebesparingenvergrotingvanhetaandeel hernieuwbare energie. Den Haag heeft al ambitieu-ze doelstellingen om in 2040 CO2 neutraal te zijn. Alle zeilen moeten worden bijgezet om dat te halen: isoleren woningen (0-op-de-meter), benutten van duurzame energiebronnen(warmtenet en co-operatieve decentrale energieopwekkingmetzonnepanelen)enelektrificerenstadverkeer.

Ruimte voor energieRuimtelijk betekent deze energietransitie dat kansen voor het aansluitenvanbestaandewoonwijkenophetwarmteneton-derzochtmoetenworden.Metnamewijkenmetveelwoningenvancorporatieszijndaarvoorkansrijk.Ookmoetenplatteda-ken zoveel mogelijk benut worden voor zonne-energie. Daar-naast is na-isolatie van de bestaand woningvoorraad noodza-kelijk.Dit isprimaireenverantwoordelijkheidvan individuelewoningeigenaren.Hetiswenselijkomsamenmetcorporatiesprogramma’soptetuigendieeengrootschaligeaanpakmoge-lijktemaken.TenslottemoetverkendwordenwelkekansenenbedreigingendemogelijkewindmolenparkeninzeevoorDenHaag kunnen betekenen.

KlimaatadaptatieWe worden geconfronteerd met de gevolgen van klimaatver-andering.Ditvraagtomaanpassingen. InDenHaag isaan-passingenversterkingvangroen-enwaterstructurennodig.Kort gezegdgaathetomwaterretentie (het vasthoudenvanwater)envergroeninginstadswijken.Ditisnodigomkansopwateroverlast en hittestress te verkleinen. Onderzocht moet wordenofeenextrawaterafvoernaarzeenodigenkansrijkis. Bovendien moet Den Haag blijven werken aan een veilige kustverdediging. De gemeente Den Haag en het Hoogheem-raadschaponderzoekengezamenlijkhetperspectiefnaareenzeewaartse kustverdediging bij de Scheveningse haven in combinatie met de ontwikkelmogelijkheden van de haven.

Vergroenen openbare ruimte en dakenKlimaatadaptatie vraagt naast aanpassing van de water-structurenookomhetvergroenenvandebuitenruimte,privéenopenbaar. Indewijkenzijn talvankansenomstratenenpleinen groener in te richten.Ook ontstaat steedsmeer er-varing met groene gevels. Bewoners worden uitgedaagd om daarvoorstellenvoor tedoen.Eendergelijkeontwikkeling isbelangrijk in het perspectief van klimaatadaptatie,maar ookomdatbijkandragenaaneenbetergebruikvandeopenbareruimte en aan de sociale cohesie in de buurt.

Ook het beter benutten van daken verdient extra aandacht.Daken bieden kansen voor vergroening, waterberging en zo-ne-energie, al dan niet in combinatie met elkaar. Het gaat zo-wel om woningen, als om kantoren, bedrijfsgebouwen en an-derecomplexen.Metnameinhetcentrumendestadswijkenzouden groene daken, al dan niet in combinatie met zonnecel-len,hetuitgangspuntmoetenzijnbijallegebouwendiedaargeschikt voor zijn. Het college stimuleert lokale initiatieven en kennisdeling rond het beter benutten van daken voor duurza-

5. Ruimte voor energietransitie en klimaatadaptatie

me ontwikkelingen.Circulaire economieDaarnaast vraagt de omschakeling naar een circulaire econo-mie om ruimte voor infrastructuur, duurzame energie- en elek-traopwekkingenenergiebuffers.Ookhetefficiëntomgaanmetstromenvangrondstoffenenafvalisvantoenemendbelang.Dit betekent dat er ruimte moet zijn voor nieuwe ontwikkelin-genzoals ‘urbanmining’enmilieustratenwaar jenietalleenafvalnaartoebrengt,maarookgrondstoffenkuntkopen.Hetbetekent ook dat er minder huishoudelijk afval verwerkt hoeft te worden en dat de overlast van afvaldistributie kan worden teruggedrongen.

Regionale voedselketens en stadslandbouwGezondenregionaalgeproduceerdvoedselwordteensteedsbelangrijkerissuevoorsteden.DenHaaglooptvooropmethetverticalfarmingprojectSchildeenstichtingNoordzeeboerde-rij. Het college ziet stadslandbouw in en om de stad niet als eentijdelijketrend,maaralsonderdeelvanuithetperspectiefvan een duurzame en sociaal inclusieve stad. Ruimtelijk liggen er kansen in relatie tot vergroening en sociale cohesie in wij-ken.Hetbetervermarktenvanregionaalenindestadgepro-

41W

A R M T E L E I D I N G

T R A C E

C I R C U L A I R E E C O N O M I E

C I R C U L A I R E E C O N O M I E

A

A

A

A

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTE VOOR ENERGIE-TRANSITIE EN KLIMAAT-ADAPTATIE

Kansgebieden aansluiting woningen op warmtenet

Benutten platte daken voor zonne-energie en waterretentie

Na-isolatie bestaande woning voorraad

Windmolenparken in zee als kans

Ruimte voor circulaire economie

Vermarkten regionaal voedsel

Stadslandbouw

Geothermie

Zeevoedsel

A

C I R C U L A I R E E C O N O M I E

42

Agglomeratie Den HaagDen Haag raakt als kerngemeente steeds meer geïntegreerd metz’nbuurgemeenten.Haaglandenisallangeenfunctioneelstedelijksysteem.Demarktenvoorwonen,werkenendienstenzijn al ver geïntegreerd maar het kan nog beter. Dit schaal-niveau is relevant voor concrete ruimtelijk-programmatischeafstemming,bijvoorbeeldoverwoningbouwprogramma’s,overgemeentegrens overstijgende gebiedsontwikkeling en over de concretelijnvoeringvanfietspaden.Hetcollegeformuleert indezeagendahaarambitiesophetregionaleschaalniveaualsbasisvoorhetgesprekmetregionalepartners.

Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH)Den Haag en Rotterdam vormen samen de twee centrale ste-denvandeMRDH.DeMRDH,metdedirectiesVervoersauto-riteitenEconomischVestigingsklimaat,iseenpublieksamen-werkingsverband,datz’nlogicakentdoordeschaalvergrotinginhetregionaalfunctioneren.Deuitdagingisdatopditschaal-niveau de arbeidsmarkt, vervoermarkt en woningmarkt steeds meer als één geheel gaan functioneren. Haagse inwoners moeten beter gebruik kunnen maken van vrijkomende banen in de regio en andersom.Daarnaast positioneertDenHaagzichopdeKennis-asLeiden,DenHaag,DelftenRotterdam.Nietvoornietsneemtdesamenwerkingtussendeuniversitei-tenopdezeassteeds intensieverevormenaan.VoorbeideontwikkelingeniseensamenhangendOV-netcruciaal.Daar-naast is dit ook het relevante schaalniveau voor economische vernieuwing.DenHaag,RotterdamendeMRDHontwikkelengezamenlijkeenRoadmapNextEconomy.Ookwordtopditschaalniveau een gezamenlijke strategie voormetropolitaangroen ontwikkeld. Versterking van de metropolitane groen-structuur is cruciaal voor het economisch vestigingsklimaat.

RandstadmetropoolTenslotteishetschaalniveauvandeRandstadendesamen-hang met omliggende stedelijke netwerken Rijn-Ruhr en Brus-sel-Antwerpenvanbelang.DeNoordelijkenZuidelijkRandaden Brainport Eindhoven ontwikkelen een ruimtelijk-economi-scheontwikkelingsstrategie(REOS)gerichtophetversterkenvan dit kerngebied van Nederland. Het Central InnovationDistrict(CID)vanDenHaagvormteenhoofdknoopinditnet-werk, naast bijvoorbeeld de Amsterdamse Zuid-as, Utrecht centrumenRotterdamcentraaldistrict.VoorhetfunctionerenvanDenHaagzijnnietalleende relatiesbinnendeMRDH,maarookderelatiesmetLeiden,SchipholenAmsterdamen

met Gouda, Utrecht en Brabant relevant. Daarbij is van belang datDenHaagzichsteedsbeterweet teprofilerenals Inter-nationaleStadvanVredeenRecht endaarmeeeenspeci-fieke toegevoegde waarde heeft in de Randstadmetropool.Omditmetropolitanenetwerkgoedte latenfunctionerenzijngoedeverbindingencruciaal.VoorDenHaaggaathetdanbij-voorbeeldomsnelleverbindingenmetSchipholenbetereensnellereinternationalespoorverbindingennaarBrusselenhetRijn-Ruhrgebied.

REGIONALE 06

43

Het begint al bij kleine dingen, zoals meer bloemen en planten op je balkon zetten. Ik weet zeker dat bewoners in actie te brengen zijn als je ze betrekt bij de wijk! ‘‘

‘‘

- Nicole olvers

REGIONALE

44

1.Kennis-as metropoolregioHetcollegezet inopdeontwikkelingvanhetCIDalsonder-deel van de regionale kennisas tussen Leiden, Den Haag, DelftenRotterdam.Afstemmingisnodigomdecomplemen-tariteitvanenwisselwerkingtussendetoplocatiesopdezeaste versterken.

2. Afgestemd regionaal woningbouwprogramma HetcollegevanDenHaagfocustopdeontwikkelingstedelijken centrumstedelijk wonen binnen Den Haag. Den Haag wil graag komen tot een afgestemd regionaal woningbouwpro-grammadat optimaal inspeelt opdebehoeften vanwoning-zoekenden en bijdraagt een goed vestigingsklimaat. In on-derstaande kaart is het huidige planaanbod (hard en zacht)pergemeenteaangegeven(peildatum1jan.2016).Ditisnoggeenafgestemdprogramma,maarslechtseen indicatievande woningbouwmogelijkheden die nu voorzien worden.

3. Versterken toeristisch aanbodHetcollegezetinophetversterkenvandetoeristischeaan-trekkingskracht van Den Haag in samenhang met toeristische voorzieningen in de regio.

0 2 4 6 8 10 km

D E L F T S E B I N N E N S T A D

M O D E R N ES T A D

K U S T S T A D

L E I D S EB I N N E N S T A D

H A A G S EB I N N E N S T A D

K I J K D U I N

H O E K V A N H O L L AN D

L E I S U R E

S C H E V E N I N G S E P I E R

D U I N R E L L

VERSTERKEN KUST & TOERISME

0 2 4 6 8 10 km

M I D D E N - D E L F L A N D

D E L F T

R I J S W I J K -N O O T D O R P

P I J N A C K E R

Z O E T E R M E E R

W A S S E N A A R

200

2.000

3.300

3.700

6.700

1.200

7.600

5.200

17.800

L E I D S C H E N D A M -

V O O R B U R G

D E N H A A G

W E S T L A N D

WONINGBOUW IN DE REGIOProductie naar type woning01-01-2016

Eengezinswoningen

Appartementen

Appartementen

Woningenbouw nader te bepalen

Den Haag ziet zichzelf als onderdeel van een samenhangende regio. Agenda Ruimte voor de Stad is een ambitieuze agen-da.Veelopgavenmanifesterenzichophetregionaleschaal-niveau.Hetcollegedaagthaarregionalepartnersdaaromuitomopzoektegaannaargezamenlijkebelangenendaaraangekoppeldehandelingsperspectieven.Ditwilzedoenaandehand van zes regionale kanskaarten. Pragmatisch zal bezien worden welk gremium het meest geschikt is om tot resultaten gekoppeldaandezekanskaartentekomen.

Regionale kansenkaarten

Afstemming over transformatie van bedrijventerreinenNaastdezesectoraalingestokenopgavenisookafstemmingnodig over de mogelijke transformatie van bedrijventerreinenin de regio. Het gaat dan om de transformatie van een werk-milieu naar gemend stedelijk milieu waar in sommige gevallen ookgewoondkanworden.Vooreenaantalbedrijventerreinenin de regio worden deze mogelijkheden momenteel verkend. Afstemming en gezamenlijk onderzoek is nodig om er voor te zorgen dat er voldoende ruimte voor bedrijvigheid overblijft.

Ook is van belang om de negatieve gevolgen van te veel ‘verwachtingswaarde’tevoorkomen.Deverwachtingdateenbedrijventerreinop termijn transformeertmaakthetvooreeneigenaarinteressanterwordtomwachtenopdietransformatiedan om te investeren in gebruiksmogelijkheden voor nieuwe huurders.

0 2 4 6 8 10 km

T U D EL F T

L E I D S E U N I V E R S I T E I T

B r u s s e l

S c h i p h o l

C E N T R A L I N N O V A T I O N D I S T R I C T

G R E E N P O R T

E R A S M U S U N I V E R S I T E I T

l o g i s t i e k e p o r t

C I D

KENNIS-AS METROPOOLREGIO

45

0 2 4 6 8 10 km

w a r m t e p r o d u c t i e i n h a v e n

E N E R G I E U I T D E K A S

WARMTEDEALSGEOTHERMIESTEDELIJKE WARMTENETWERKEN

E N E R G I EO P Z E E

ENERGIETRANSITIE

4. Landschap en groenblauwe structuurHetcollegezetinopeengemeenschappelijkelandschapsont-wikkeling, met als doel om het vestiggingsklimaat structureel te verbeteren. Cruciaal is de ontwikkeling van een aantrekkelijk slowlanesnetwerkinderegio.OokspeeltdeversterkingvanhetduinlandschapnaardeDelflandsekust.Naderonderzoeknaar de kansen van deze ontwikkeling is nodig.

0 2 4 6 8 10 km

‘ D E L F L A N D S E

D U I N E N ‘

E - L A N

E S

LANDSCHAP EN GROENBLAUWE STRUCTUUR

H A A G S E B O S

D R I E M A N S P O L D E R

H O F V A N D E L F L A N D

D U I N , H O R S T E N W E I D E

5.Schaalsprong regionaal OVHetcollegezetinopeenschaalspronginhetOVgerichtop:• Het beter verbinden van de Scheveningse kust en interna-

tionalezonemetderegioenSchiphol• Het beter ontsluiten van de regionale arbeidsmarkt. • Het mogelijk maken van stedelijke verdichting

zondertoenemendecongestieopdewegenen verslechtering van de luchtkwaliteit in de stad.

• HetoplossenvancapaciteitsknelpuntenopdrukkeOV-lij-nen

6. EnergietransitieHet college van Den Haag heeft ambitieuze doelstellingen ge-formuleerd ten aanzien van CO2 reductie. Het halen van deze doelstelling is een grote opgavemet ruimtelijke impact. Hetcollegewilgraagingesprekmetregionalepartnersoverhoeafsprakenofprojectendaaraankunnenbijdragen.

0 2 4 6 8 10 km

THE HAGUE - ROTTERDAMAIPORT

SCHAALSPRONG REGIONAAL OV

L E I D E N

Z O E T E R M E E R

D u i t s l a n d

W E S T L A N D D E L F T

D E N H A A G

B r u s s e l

S c h i p h o l

46

In dit hoofdstukwordt ingezoomdop vijf deelgebiedenwaarverschillendethematischeopgavenbijelkaarkomen.

1. Hart van Den Haag2. CentralInnovationDistrictenBinckhorst3. StedelijkeKust4. Zuidwestflank5. OmgevingPrinsClausplein

Pergebiedwordendebelangrijkstekansenenopgavenendesamenhangmet lopendeontwikkelingentoegelicht.Dekaar-ten en begeleidende teksten geven richting aan een gebieds-gerichte uitwerking van de hoofdopgaven. De aanduidingenopdekaartenzijnindicatief.Naderonderzoekisnodigomtebepalenwaarwelkeontwikkelingmogelijkis

De kaarten ‘Globale fasering ruimtelijkelijke ontwikkelingen in de tijd’ laat laten indicatief zien in welke tijdsperiode, welkeontwikkeling verwacht wordt.

Ruimtelijke structuur van de stadDeze deelgebieden moeten in samenhang gezien worden met de ruimtelijke structuur van de stad, om de deelgebied-over-schrijdende verbanden te kunnen zien. Zo maakt de stedelijke kustdeeluitvanbrederekustzonemetsamenhangendeop-gaven.Ookisdesamenhangrelevanttussenkust, Internati-onaleZone,centrum,CIDenBinckhorst,onderandereinhetlichtvandegewensteschaalsprongOV.Dewijkenophetveenkunnengezienwordenalseenherstructureringszone.EnhetPrinsClauspleinmaaktonderdeeluitvandeA4/Vlietzone.

VERKENNING DEELGEBIEDEN07

470 10,5 1,5 2,5 3 km2

RUIMTELIJKE STRUCTUUREN DEELGEBIEDEN

Waternetwerk

Stadsparken & Landgoederen(vergroten gebruiksmogelijkheden & toegankelijkheid parken)

Groen buiten de stad

Duinen

Snelle comfortabele fietsverbindingen

Verbeteren bereikbaarheid

Verbeteren woonkwaliteit

Deelgebieden

Stedelijke Kust

Hart van Den Haag

Central Innovation District

Omgeving Prins Clausplein

ZuidWestflank

Internationale zone

Stadshart Leyweg

HART VAN DEN HAAG

CID

STEDELIJ

KE KUST

ZUIDWESTFLANK

OMGE

VING

PRINS CLAUSPLEIN

VERKENNING DEELGEBIEDEN

48

De bestaande binnenstad en stadswijken daaromheen zijn het hart vanDenHaag.Endit hartwordt sterker engroter.HetcentrumvanDenHaagisdéplekwaarHagenaars,Hagenezen,(kennis)werkers, ondernemers, bezoekers en toeristen metverschillende achtergronden samenkomen. De afgelopendecenniahebbendegemeente,andereoverhedenenprivatepartijen structureel geïnvesteerd in het centrumgebied. Eriseen impulsgegevenaandebereikbaarheidperopenbaarvervoer, het voorzieningenniveau, de kwaliteit van bebouwing en buitenruimte. Een succesvolle aanpak die het Haagsecentrumheeftgemaakttothetkloppendehartvandestadende Haagse agglomeratie.

De gemeente gaat door met het versterken van het centrum. De inzet is daarbij ook om het succesvolle centrumstedelijke gebied verder uit te breiden. Een aantrekkelijke groeneherinrichting van de grachten geeft een impuls aan devernieuwing van de aangrenzende stadswijken. De grootse ontwikkelkansen liggen in het CID. Dit gebied wordt apartbesproken. Uitgangspunt is dat het groot-stedelijk hartzowel aantrekkelijker wordt voor talent, voor bezoekers als voor stedelijke gezinnen en mensen die er nu wonen. Er blijven voldoende betaalbare woningen en ruimte voorondernemerschap indeeigenwijk,zodathetcentrumendeomringendestadswijkengegarandeerdhetkloppendehartvanheelDenHaagzijnenblijven.Deruimtelijkeopgaven inhetHart van Den Haag zijn:

Wandelstad• meerruimtevoorvoetgangers,auto’sminderdominant• levendige‘plinten’instadsstraten:horeca,etalages,

cultuur, werkruimtes• aanpassingparkeerbeleid

Versterken schakelpunten en stadsstraten• schakelpuntenbeterlatenfunctionerenalsknooppunten

van routes en voorzieningen om het centrum • herinrichtingenprogrammeringstadsstratengerichtop

het aantrekkelijker maken van routes voor voetgangers enfietsers

•ruimtebiedenaanondernemerschapindeeigenwijk•kleinschaligesloop-nieuwbouwenverdichtingin

Versterking binnenstad• DeKernBijzonder:herinrichtingvanhetSpui-Buitenhof

totexcellentehartlijntussenSpuikwartier,winkelkern,binnenhof,HofkwartierenMuseumkwartier

• historie en cultuur zichtbaar en beleefbaar maken• versterken van de woonfunctie in het centrum• ontwikkelenmetropolitanepubliekstrekkerszoalsSpui-

kwartierenMuseumkwartier

Grachten en groen• koppelenvanopgaven:waterhuishoudkundig,toeristisch

en economisch• uitbreidingenkoppelingentussengrachten,kansvoor

vervoer over water, grachten als drager voor stedelijke vernieuwing in aangrenzende wijken

• groeneinrichtingstratenenpleinenenontwikkelendaktuinen en groene gevels

Intensivering in stadswijken• kleinschalige herstructurering en verdichting• ruimtebiedenaanfunctiemixenondernemersschap• differentiatieentoevoegenwoningen

BELOOPBAAR, INCLUSIEF EN INTERNATIONAAL 1. hart van den haag

49

50

HetCentralInnovationDistrict(CID)iseenbelangrijkknooppuntindeRandstadmetropool.HierontwikkeltzichronddestationsDenHaagCentraal,HollandsSpoorenLaanvanNOI(stationBeatrixkwartier) een sterk functiegemengd hoogstedelijkeinteractiemilieu. Een milieu dat draait om de nabijheid van,en de uitwisseling tussen, bedrijfsleven, overheden en kennisinstellingen. De snelle groei van The Hague SecurityDeltaCampus(HSDCampus)iseengoedvoorbeeld.HetCIDdraagt bij aan een sterke nationale economie en heeft een groteeconomischespin-offoplokaalniveau.

Kansen voor stedelijke verdichting doen zich voor insamenhang met een betere inpassing van infrastructuur.Naasthoogstedelijkemilieus zijnookde ‘rauwe rafelranden’van belang voor het vestigen van start-ups. Oude pandenen industrieel erfgoed in de Binckhorst en Laakhavens lenen zich hier goed voor, in combinatie met de aanwezigheid van waterstructuren.DekopvandeBinckhorstontwikkeltzichoptermijntotaantrekkelijkepoortnaarhetcentrum,metstedelijkepubliekefuncties.DeruimtelijkeopgaveninhetCIDzijn:

Versterken ov bereikbaarheid• schaalsprongregionaalOV:ontwikkelenvaneensnelle

OVverbindingvanuitderegio,doordeBinckhorst,langsCS,naardekust.VooruitlopenddaaropiseentramlijnvanafstationVoorburgdoordeBinckhorstkansrijk

• uitbreidinginpassenbusplatform• innovatieveoplossingenfirstenlastmile

Student city• doorontwikkelenonderwijsclustersenStudentCity,

gekoppeldaangroeiaantalstudenten,differentiatieinhet onderwijsaanbod en vestiging universiteiten in Den Haag.

• aantrekkelijke woonmilieus voor jong talent met een stedelijke leefstijl ontstaan in Laakhavens, Binckhorst en omgeving CS

Concentratie van kennisinstellingen, hoofdkantoren en start-ups en centrumstedelijk wonen• CIDisdevestigingslocatievoornieuwe

kennisinstellingen en internationale hoofdkantoren, gekoppeldaanhetonderscheidendeprofielvanDenHaag als internationale stad van vrede, recht en veiligheid

• ookmoetruimtewordengebodenaanplatformsvoorkennisuitwisselingenstart-ups,zoalsindeHSDCampus,deNewWorldCampusenTheHagueHumanityHub

• mogelijkmakencompactemixed-useontwikkelingenmet ruimte voor centrumstedelijk wonen voor stedelijk

Deelgebieden met een sterke identiteit• doorontwikkelenCS-kwartier,Beatrixkwartier,Laak-

havensendeBinckhorstalscomplementairemilieusinhetCID,zievolgendepagina

Stedelijke projecten gekoppeld aan inpassing infrastructuur• zoneSchenkviaduct:koppelingtussenBinckhorstlaanen

Schenkkade om het autoverkeer goed af te wikkelen en deWeteringkadeenhetRijswijksepleinteontlastenvandoorgaandautoverkeer.Koppelenaanontwikkelruimteenlangzaamverkeersverbindingoverhetspoor

• zone Prins Bernhardviaduct: transformatie van ‘snelwegviaduct’naar‘stadsstraat’,eenaantrekkelijkeverbinding tussen Centrum en Bezuidenhout met nieuw programmaenveelruimtevoorfietserenvoetganger

• zoneUtrechtsebaan:uitbreidenoverkluizing,creërenprogrammatischeverdichtingenverbeterenlangzaamverkeersverbindingen tussen CS kwartier en Haagse Hout

CENTRUmSTEDELIJk, DIVERS EN INNOVATIEF2. central innovation district

51

52

BINCKHORSTWat zit er nu:• mixvanindustriëlefuncties,stadgebondenbedrijvigheid

enstartupsencreatieveeconomie(Binck36,Cabellero• fabriek)

Ontwikkelkansen:• geleidelijk verkleuren van een industrieterrein naar een

aantrekkelijk stukje stad met ruimte voor woningbouw en innovatieve economie, o.a. circulair

• deTrekvlietzonealsgemengdwoonwerkmilieumetdenaderukopstedelijkwonen,ookvoorgezinnen

• verkennenmogelijkheidBinckhorstparkgekoppeldaankasteel Binckhorst

• gebied Binckhorst havens: vernieuwing werkgebied met• ruimtevoorstartups,creatievebedrijvigheid,circulaire

economie en wonen• KopvandeBinckhorstoptermijnstedelijkehub,c.q.

poortnaardestadmeteencontratievanstedelijkefuncties

• enaantrekkelijklooproutesnaarHSenCSkwartier• Startenmetplacemaking

BEATRIXKWARTIER / HSD CAMPUSWat zit er nu:• tweedekantoorlocatievanNederland(nadeZuidas),

met internationale hoofdkantoren en instellingen• HSDCampusinontwikkeling

Ontwikkelkansen:• herontwikkelenstationsgebiedbijLaanvanNOIengoed

verbindenmethetBeatrixkwartier:ontwikkelentotéénsamenhangend gebied

• StationBeatrixkwartierontwikkelenalseenwaardigaan-komststationvoordittopbusinessmilieuvanDenHaagworden

• versterken levendig stedelijk milieu door het toevoegen van woningbouw en ruimte voor kleine bedrijfjes

• deconservatorium-locatieherontwikkelenalssteppingstonetussenCSOostenBeatrixkwartier,meteenna-drukopfaciliteitenvoorontmoeting-eninteractie

53

Wat zit er nu:• onderwijsclustermetHaagseHogeschoolenROCMon- driaan, megastores en nieuwe woningbouwontwikkeling

Ontwikkelkansen:• doorontwikkeling van de omgeving Haagse Hogeschool

totbinnenstedelijkcampusmilieumetruimtevoorstart-ups,huisvestingvoorstudentenenstarters

• deWaldorpstraatenLeeghwaterpleininrichtentotaan-trekkelijke stadsstraten met verblijfskwaliteit.

• betere langzaam-verkeersverbindingen met binnenstad enKopvandeBinckhorst

• RAC-hallen wordt een verzamelgebouw voor urban cultu-re, wijkeconomie en ontmoeting

Wat zit er nu:• concentratierijksdienstenenkennisinstituten,zoalsTNO,

KoninklijkeBibliotheekendeUniversiteitLeiden.InhetSpuikwartierwordtmomenteelhetOnderwijsenCultuurComplex(OCC)ontwikkeld

Ontwikkelkansen:• hetgebied‘openen’enbeterverbindenmetstation,

Koekamp,BezuidenhoutenBeatrixkwartier.Heldereenoverzichtelijkelooproutesdoorhetgebied,begeleiddoorlevendigeplinten

• vernieuwingvandeKoninklijkeBibliotheektotnationalebibliotheek van de 21e eeuw, met een grote hal als stedelijkinterieur(ontmoetingsplek)

• doorontwikkeling van de concentratie van kennisinstitu-tenendeonderlingeuitwisseling;realisatievanstuden-tenvoorzieningen

• tijdelijke huisvesting van de Staten Generaal in het BuitenlandseZakengebouwalsimpulsvoorhetgebied

• stedelijke verdichting in combinatie met de overkluizing van de Utrechtsebaan

• transformatie van het Bernhardviaduct tot stadsstraat, in combinatie met verdichting

CS-KWARTIER

HS & LAAKHAVENS

54

4. stedelijke kust TOERISTISCHE HOTSPOT, HAVENONTWIkkELING & INTERNATIONALE ZONE

Den Haag heeft een unieke ligging aan zee. Geen andere stad in Nederland heeft zo’n troefkaart. Met de vermaardebadplaats Scheveningen, een haven direct aan zee,aantrekkelijke woonmilieus en belangrijke internationale instellingen voor vrede en recht direct achter de kuststrook. DenHaagisdékustplaatsvanWest-Europa.Hetcollegezetinopeenschaalsprongvanhettoerisme,waarinScheveningeneencrucialerolspeelt.Deruimtelijkeopgavenindestedelijkekust zijn:

Ontwikkeling scheveningse haven• dehaveniseenbeeldbepalendeeconomischemotor

voor Den Haag• dewaterentreevanDenHaag:creërenvaarverbinding

tussen zee en grachten t.b.v. waterrecreatie en vervoer over water. Onderzoek ruimte voor een nieuwe aankomsthaven

• ontwikkelingvanInnoport:innovatiefclusterrondomdederdehaven.Meerinnovatievemaritiemebedrijvigheid:offshoresupport,onderhoudwindmolenparkenenkanszeewierteelt.Vergrotenopleidingsmogelijkhedenmeteenmaritiemprofiel

• opgavenwaterveiligheid(zeekering)combinerenmeteconomische ruimtelijke kansen.

• ontwikkelingvanhetNorfolkterrein,waarwonenenbedrijvigheid samengaan

• eeneigenprofielvanScheveningenHavenals viscentrum: viscluster met een duurzame concurrentiepositie,gezondheidenvisalsbeleving

• versterken surferscultuur• thuisbasisvoorNationaalTopsportCentrum‘NTCZeilen’

Bereikbaarheid kust• verkennenSchaalsprongRandstadrail:snelleOV-

verbindingtussenKust,InternationaleZone,Centraal,Binckhorst en regio

• aanlegvansterroutesvoorfietsers• voorkomen autodrukte in Schevening door aantrekkelijke

stedelijkehubsindestadenP+R-voorzieningenbuitendestadeneendynamischinformatiesysteem

• automobilistenwordenbijaankomstopScheveningenBaddirectafgevangendoorparkeergaragesopstrategischelocaties.HierdooriseropScheveningenmeerruimtevoorfietsersenvoetgangers

• transformatievanvrijkomendegebouwenkoppelenaaneenintensievereontwikkelingrondOV-knooppunten

Intensiveren toeristisch programma en wonen• Scheveningenis365dagenperjaaraantrekkelijkvoor

bewonersenbezoekers.toevoegenvanextaleisurepro-grammaenentertainment,ookindeplintenvanbestaan-debebouwingzodatopstraatniveaumeerlevendigheiden ruimtelijke kwaliteit ontstaat

• Scheveningenontwikkelentoteencompleet,compactengelaagdtoeristischecentrumvandestad.Intensieverruimtegebruik mogelijk maken met wonen, werken en recreëreninbalans

• herpositionerenvandeiconenvanScheveningen,zoalsdePier,hetKurhausengebieddaaromheen.

• ontwikkelenvangastvrijeplekkenrondomGeversDeynootwegwaarruimteisvoorvoetgangerenfietserendeautohetbeeldnietdomineertinlijnmethetprogram-maDeKustGezond

• herontwikkelingvandeNoordboulevardmetlandmark,c.q. attractie en het aantrekken van nieuwe indoorattrac-ties en internationale evenementen

• koppelenvastgoedverbeteringwordtdirectgekoppeld

aan investeringen in de kwaliteit aan de buitenruimte en verbeteren visuele relaties met de zee

• ontwikkelenfijnmazignetwerkvoorvoetgangersmetzichtbareenherkenbare(korte)looproutes(walkability)

• Beachcity:faciliterenvanstrandsporten• doorontwikkelenInternationaleZone,waarmeeDen

HaagzichpresenteertalsInternationaleStadvanVredeenRecht.Versterkenruimtelijkesamenhangenbereik-baarheidindeze‘archipelvanbinnenduinparken’entoevoegen van culturele voorzieningen

55

56

5. zuidwestFlAnk GROENE FIETSSTAD

DeZuidwestflankmetdestadsdelenLoosduinenenEscampligt eenbeetje perifeer tenopzicht vande stedelijkeasLei-den-Den Haag. Toch liggen er kansen voor ontwikkeling,verdichting rond voorzieningen concentraties en betere land-schappelijkerelaties.Voorwaardeiseenbeterregionaleont-sluitingmiddelsOVenfiets.IndeZuidwestflankbevindenzichook regionalevoorzieningenzoalsKijkduin,deUithofenhetHagaziekenhuis.DeruimtelijkeopgavenindeZuidwestflankzijn:

Fietsstad• versterken groen-blauwe structuren tussen stad en

landschap• beterefietsverbindingenoverdeLozerlaan,naargroen

leisurelandschapmetmixvanfunctiesenaantrekkelijkeslowlanes versterken en mogelijk maken gebruik water-structuur

• onderzoekenextrawateruitlaatnaarzee

GroeneZuidwestflank• doorgaandlandschapsparkvanzeetotZweth,met

geïntegreerderecreatieveprogramma’sengroenwonen• sterkeverwevingtussenlandschapsparkenbestaande

stad Ov en verdichtingslocaties• betereontsluitingregionalearbeidsmarkt,middelsOVen

fietsverbindingen• verkennen versnellen Randstadrail en mogelijk door-

trekken naar Westland• verkennenmogelijkvertrammenlijn23tussenKijkduin

en station Rijswijk• wijkcentra als cultureel hart van de wijk, combinatie van

verdichting bij concentratie van voorzieningen en betere OVverknoping,zoalshetLoosduinseHoofdplein

Herstructurering Den Haag - Zuidwest• differentiatiewoningvoorraad:groenstedelijkencompact• omschakeling naar duurzame energie• betaalbare werkruimtes voor kleinschalig ondernemer-

schap

57

58

6. omgeving prins clausplein

Kansgebied nieuwe programma’s• schakelpunttussenbuitenwijkenenbinnenstad• stadsuitbreiding langs schonere en stille snelweg• verkennenkansrijkeleisureprogramma’s• optermijnwoningbouwmogelijkmakenincombinatie

met stedelijke voorzieningen - beginnen met tijdelijke programma’senplacemaking

• grootschaligleisure&sport• gemengde urban hub

Goed bereikbaar voor ov, auto en langzaam verkeer• verbeterenaantrekkelijkefietsroutesnaardeomliggende

gebieden en centra• auto-ontsluiting mogelijk maken van de vier kwadranten

omhethetPrinsClausplein• verkennen nieuw Randstrailstation onder het Prins

ClauspleinmetruimtevoorP+R

DeomgevingPrinsClauspleinligtstrategischcentraalineenregionaal stedelijk veld aan de binnenring van de Randstad en heeftlandschappelijkekwaliteiten,maarisnugefragmenteerddoorsnelwegen.Indelenvandezezonewordtgeïnvesteerdindegroenstructuur, zoals inhetMolenvlietpark.Op termijnkanhetzichop termijnontwikkelenalseennieuw regionaalknooppuntmeteengemixtprogrammaentegelijkertijdalseenschakelstuktussendebuitenwijkenLeidschenveenenYpen-burgenstedelijkecentravanDenHaagenVoorburg.Ookishetgebieddatmogelijkplekkanbiedenaannieuwe,nunogonbekendeprogramma’s.Deruimtelijkeopgavenindeomge-vingPrinsClauspleinzijn:

Versterken landschapskwaliteit Vliet• versterkenlandgoederenzonelangsdeVlietenontlasten

van doorgaand auto en vrachtverkeer

Afb: Fotograaf Ole Faass

POTENTIEEL REGIONAAL kNOOPPUNT

59

60

globale fasering RUImTELIJkE ONTWIkkELINGEN IN DE TIJD

2016 - tot 2025Hart van Den Haag• gebiedsontwikkelingSpuikwartier• gebiedsontwikkelingMuseumkwartier• intensivering Rivierengebied-zuid• verbeterenopenbareruimtestadsstratenengrachten

CID• aanleg RotterdamseBaan• gebiedsontwikkeling CS kwartier oost in combinatie met

gedeeltelijke overkluizing UtrechtseBaan • gebiedsontwikkelingeninpassingPrinsBernhardviaduct• gebiedsontwikkeling Laakhavens • ontwikkelenfietsrouteVelostrada• gebiedsontwikkelingeninpassingSchenkviaduct• gebiedsontwikkelingBinckhorst:Trekvlietzoneen

Binckhorsthavens

Stedelijke Kust• ontwikkelensnelleOV-verbindingkust-regio• ontwikkelingenScheveningsehaven:Innopoorten

afrondenNorfolkterrein• verbeterenopenbareruimte:DeKustBijzonderen

Noordboulevard• ontwikkelen energie in zee• verbeterengebruiksmogelijkhedenparkenInternationale

Zone• verbeterenbereikbaarheidNorfolkterrein

Zuidwestflank• aanpakLozerlaanonderanderekruispuntErasmusweg• intensiverenrondomwijkcentra/HOV-locaties• versterkengroenerandenenstructuurlandschap• gebiedsontwikkelingVroondaal• herstructurering delen Den Haag Zuidwest • ontwikkelenfietsroutes:VanzeetotZwethen

Hengelolaan

Opbijgaandekaartenispertijdperiodeindicatiefaangegeven,welke ontwikkeling verwacht wordt. Dit is een globale inschat-tingopbasisvandekennisvannu.Veelmogelijkeontwikkelin-gen vragen nader onderzoek naar kansrijkheid en timing. Ook kunnennieuweprojectenontstaan.

Omgeving Prins Clausplein• versterkenstructuurlandschap• ontsluitenkwadrantenrondomPrinsClauspleinvoor

langzaam verkeer en snelverkeer• ontwikkelenaantrekkelijkefietsroutesonderofoverde

A4• tijdelijkeinvullingbeschikbarekavels(camping,energie,

evenementenetc)

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

OV - lijnen

Fietsroutes

Stadsstraten

Auto - infra (Roba)

Waterverbinding

Gebiedsontwikkeling

Herstructurering

Buitenruimte

Intensivering

Gebiedsontwikkeling + infra

Kustversterking

Museum

Cultuur

Stedelijke hub

Infrastructuur:

Gebieden:

Clusters:

HUB

2016 - 2025Fasering

61

- VICTOR DE VRIES

De ruimte op de Binckhorst leent zich bijzonder goed voor een ‘laboratorium’ waar geëxperimenteerd kan worden met nieuwe vormen van wonen en werken.

‘‘

‘‘

62

2026- tot 2040

Hart van Den Haag• herstructurering delen eerste fase van de

stadsvernieuwing• verbeterenopenbareruimtestadsstratenengrachten• ontwikkelensnellefietsroutesnaarbinnenstad

CID• ontwikkelensnelleOV-verbindingkust-regiodoorof

langs Binckhorst• gebiedsontwikkelingKopvandeBinckhorstenoplossen

milieuzonering afvalverwerking• gebiedsontwikkelingrondnieuwstationBeatrixkwartier• gebiedsontwikkeling rond Schenkverbinding• herstructurering deel Bezuidenhout-West

Stedelijke Kust• ontwikkelensnelleOV-verbindingkust-regio• waterverbindingvoorrecreatieentransport• ontwikkeling aankomsthaven• energie in zee• intensivering rond Scheveningen Bad• gebiedsontwikkeling en stedelijke hub rond

HubertusknoopenbijWorldForum

Zuidwestflank• OVverbindingversnellenRandstadrailendoortrekken

naar Westland• ontwikkelenfietsroutesenversterkengroene

verbindingen naar het Centrum• waterverbindingen• herstructurering Den Haag Zuidwest • versterkenlandschapengroenstructuurenverbeteren

inpassingLozerlaan• versnellenen/ofvertrammenHOVverbinding

Omgeving Prins Clausplein• ontwikkelenOVknoop&P&R• ontvlechtenA4enverbeterdeontsluitingvoorauto’s• ontwikkelenSlowlaneofE-lanelangsVliet

HUB

HUB

HUB

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

OV - lijnen

Fietsroutes

Stadsstraten

Auto - infra (Roba)

Waterverbinding

Gebiedsontwikkeling

Herstructurering

Buitenruimte

Intensivering

Gebiedsontwikkeling + infra

Kustversterking

Museum

Cultuur

Stedelijke hub

Infrastructuur:

Gebieden:

Clusters:

HUB

2026 - 2040Fasering

63

HUB

HUB

HUB

0 10,5 1,5 2,5 3 km2

OV - lijnen

Fietsroutes

Stadsstraten

Auto - infra (Roba)

Waterverbinding

Gebiedsontwikkeling

Herstructurering

Buitenruimte

Intensivering

Gebiedsontwikkeling + infra

Kustversterking

Museum

Cultuur

Stedelijke hub

Infrastructuur:

Gebieden:

Clusters:

HUB

2026 - 2040Fasering

‘Den Haag is een stad met vele gezich-ten. Nu nog beter daarop inspelen!’

Als Stichting helpen wij de gemeente bij het beter ontsluiten van de wijkinfor-matie op de website, waardoor het voor inwoners en nieuwkomers makkelijker wordt om mee te weten te komen over de verschillende stadsdelen.

‘‘

‘‘- job posner

64

IndezeAgendaRuimtevoordeStadzijndeopgavenvoorderuimtelijke ontwikkeling van de stad beschreven en zijn nood-zakelijke keuzen gemaakt om Den Haag klaar te maken voor de toekomst. Die keuzen moeten leiden tot concrete acties. Indit laatstehoofdstukwordendievoorgenomenactiesvoordekortetermijnbeschreven.Dezeactieszittenzowelophetniveauvanconcretegebiedsontwikkeling,procesvernieuwing,als beleidsvernieuwing.

Aan de slag met gebiedsontwikkelingDeAgendaRuimtevoordeStadgeeftaanknopingspuntenomaan de slag te gaan met gebiedsontwikkeling. Het gaat om verschillendesoortenactiviteitengekoppeldaandefasewaar-in een ontwikkeling zich bevindt:

• Doorgaanmetuitvoeren• Nieuwelocatiesinontwikkelingbrengen• Verkenningenvoortoekomstigeontwikkelingen

Hetbelangvanveellopendeprojectenwordtmetdezeagendabenadrukt.DenkaandeontwikkelingvanhetSpuikwartierofhetNorfolkterrein.Goedeuitvoeringmetookoogvoordetijde-lijke situatie vraagt een enorme inzet.

Daarnaastzullenopbasisvandezeagendanieuwe locatiesin ontwikkeling worden gebracht. Het betreft zowel het in ont-wikkelingbrengenvandezachteplanvoorraadalsnieuwelo-catiesopbasisvandezeagenda.Hettotontwikkelingbrengenvandezelocatieszalmeerdanvoorheeninco-productiege-beuren met de stad.

Daarnaast zijn er een aantal grotere strategische ontwikkelin-gengeagendeerdindezeagenda.Vooreenaantalontwikke-

lingen zal gestart worden met verkenningen om zicht te krij-genopmogelijkeprogramma’s,enalliantievorming.Dergelijkeverkenningen zullen onder andere voor delen van het Central InnovationDistrict,deBinckhorstenScheveningen,mede inhet licht van de gewenste schaalsprong in hetOVgemaaktmoeten worden.

Samen stadmakenMetdeontwikkelingvandeAgendaRuimtevoordeStadgeefthetcollegeeenimpulsaanhetsamenstadmaken,langsviersporen:• ruimtebiedenaaninitiatieven• co-creatievanruimtelijkeplannen• stadsdebatoverdetoekomstvandestad• samenwerkingmetstakeholders

Langsdezesporenwilhetcollegenadevaststellingvandeagenda ook verder. Tijdens demeer dan 60 bijeenkomstenmet inwoners, ondernemers en stadsmakers over de Agenda Ruimte voor de Stad tot nu toe, zijn bestaande contacten ver-stevigd en nieuwe contacten ontstaan. Deze contacten bieden eenmooiebasisomvervolgstappenconcreetvormtegeven.Daarbij gaat het dus zowel om kleine initiatieven als grote in-vesteringsprojecten.

Faciliteren bottum-up initiatieven DeervaringenvandeInitiatievenmakelaarvoorAgendaRuim-te voor de Stad hebben geleid tot een aantal voornemens ge-richtophetbeterbegeleidenvaninitiatiefnemers:• Hetontwikkelenvaneenchecklistwaardooreen initiatiefnemerzelfzijn/haarinitiatiefkantoetsenop haalbaarheid.• Hetopzettenvaneen‘Initiatievendesk’waarmeeje

aandevoorkanteenintegraleaanpakhebten voorkomt dat een initiatief tussen verschillende dienstenschuift.Enwaarbijeendirectekoppeling wordtgelegdmethetHaagsInitiatievenTeam,de kantorenloodsenendebroedplaatsmakelaar.• De‘Initiatievendesk’eenkleinbudgetlatenbeheren zodat sneller kan worden gestart met initiatieven en niet meer hoeft worden geschoven met verschillende bestaande budgetten. • HetontwikkelenvaneenRoutekaartdieantwoord geeftopdevraag‘Watkomterallemaalkijkenbij ‘stadmaken’?’.Dezeroutekaartkanmenseninspi- rerenaandeslagtegaanmethunnogprille ideeenhelptgevorderdeinitiatievenmeerzelfstandig opweg.• Hetopzettenengevenvaneenworkshop ‘Eerstehulpbijstadmaken’zalervoorzorgendat tot nu toe nog niet bereikte inwoners en stakehol- ders initiatieven gaan ontwikkelen.

Allianties met stakeholdersNadevaststellingvandeagendawilhetcollegemetstake-holders aan de slag om thema’s uit de agenda concreet uitte werken. Dit kan gaan om het aanhalen van bestaande sa-menwerkingsverbanden maar ook om het aangaan van nieu-we samenwerkingsverbanden met stakeholders uit de stad en daarbuiten. Per situatie zal bezien worden welke samenwer-kingsvormpassendis.Demaatschappelijkeopgaveen/ofeeninspirerendideeissteedshetuitgangspunt.DeAgendaRuim-te voor de Stad is dan ook een uitnodiging aan stakeholders om met voorstellen voor sterke allianties te komen.

ACTIE08

65

Een grote, groene ‘Hill’ zou het ver-keersknooppunt tussen Leidschen-dam-Ypenburg Prins Clausplein moeten overdekken en verbergen.

‘‘

‘‘

- fLorian nugteren arn van der pluijm

66

Jaarlijks stadsatelierHet college wil jaarlijks een stadsatelier organiseren, waar stad makers elkaar blijven ontmoeten en de voortgang en/of ver-nieuwing van de Agenda Ruimte voor de Stad kan worden be-sproken.Tijdenseenjaarlijksterugkerendevenementkunnensuccesvolle ervaringen en nieuwe inzichten worden gedeeld. Dit isookhetmomentwaaropmogelijkenieuweopgavenopde agenda kunnen worden gezet.

StadslabsStadslabszijnworkshopsdieruimtebiedenaanexperimentenstedelijke innovatie. Thema’s die zich hiervoor lenen zijn devergroeningsopgavevanhetPrinsBernhardviaduct,hetauto-vrij maken van woonstraten, en het mogelijk maken van eve-nementenentijdelijkeprogrammeringgerichtopplacemakingeneigenaarschap.

Regionale samenwerkingDe ruimtelijk-economische opgaven vragen om een intensi-vering van de regionale samenwerking. Deels wordt hier in MRDH-verband invulling aan gegeven. Sommige opgavenvragenechteromnieuwecoalities.Hetcollegezetinopver-nieuwing van de regionale samenwerking door de inhoudelijk opgavemeercentraaltestellenendaarbijdepassendestake-holderstezoeken,overhedenenprivatepartijen.Ditbetekentdat sectorale beleidskokers soms doorbroken moeten worden.

BeleidsvernieuwingDeopgavenindeAgendaRuimtevoordeStadgevenaanlei-dingtotbeleidsvernieuwingopverschillendebeleidsterreinen.Veelalsluitdatalaanbijlopendebeleidstrajecten,maarvoorsommigeopgavenisextraaandachtofactienodig.

Samenhang bouwen, verduurzamen en vergroenenHet college wil dat verdichting, verduurzaming en vergroening bij de verdere ontwikkeling hand in hand gaan. Dit is een logi-schekeuzemedeinhetlichtvanklimaatadaptatieenenergie-transitie. Groene en duurzame ontwikkeling zullen meer dan voorheeneenbelangrijkerolspelenbijlocatie-engebiedsont-wikkeling. Het college stimuleert het realiseren van voorbeeld- stellendeprojecteninditperspectief,kleinengroot.

Verschuiving beleidsaandacht mobiliteitDe keuze om de groei van de stad grotendeels binnenstedelijk optevangenincombinatiemetdeambitieomdestadalsin-teractiemilieu aantrekkelijker te maken, betekent een herijking van het mobiliteitsbeleid. Het college kiest bij het herinrichten vandeopenbareruimte ingrotedelenvandestadvoorpri-oriteitvoordevoetgangerenfietser.HetgaatdaarbijomdeCentrale Zone van Scheveningen tot aan de Binckhorst en om degebiedenrondOV-knooppuntenenvoorzieningenconcen-traties.OpstedelijkenregionaalniveauzethetcollegeinopeenschaalspronginhetOV.DitbetekentonderanderedatoplocatieswaarstedelijkwoneneneengoedeOVbereikbaar-heidhandinhandgaan,eenanderparkeerbeleidgevoerdkanworden.IneennieuwoptestellenMobiliteitsagendazalhier-aan uitwerking worden gegeven.

Balans in woningbouwopgaveHetcollegewilruimtecreërenvoorhetversterkenvanstede-lijke en centrumstedelijke woonmilieus in de stad. Slechts in beperkte mate zullen ook woningen in groen-stedelijke mil-ieusgecreëerdworden.Hiermeeishetmogelijkomspecifiekedoelgroepentebindenaandestad.Denkaanstudenten,star-ters, expats, stedelijke gezinnen en de ondernemendemid-denklasse.Extraonderzoekencreativiteitisnodigomvoorge-zinnenaantrekkelijke stedelijkewoonmilieusmet gestapeldewoningen teontwikkelen.Tegelijkertijdblijftdeaanwezigheidenspreidingvanvoldoendebetaalbarewoningen indestadeenbelangrijkeopgave.Bijdevoorzienewoningbouwopgavestreeft het college naar een zorgvuldige balans tussen ruimte voordeeerdergenoemdedoelgroepenenerzijds,envoldoen-debetaalbarewoningenanderzijds.DeoptestellenWoonvi-sie zal daar uitwerking aan geven.

Rol gemeente in strategische gebiedenHetcollegekiest indezeagendavooreenfocusopeenbe-perktaantalintensiveringsgebieden.Indezegebiedenneemtdegemeenteeenregierolopzichomsamenmetallestake-holders en initiatiefnemers tot een succesvolle ontwikkeling te komen. Het doel is om daarmee zowel de belangrijkste kwali-tatieveopgavenaantepakken,alsomtezorgenvoorvoldoen-de woningen en werkruimten om de verwachte groei van de bevolkingoptekunnenvangen.

Ruimte voor experimentMetdeAgendaRuimtevoordeStadwordteenlansgebrokenvoor experimenteerruimte, om innovatieve gebiedsontwikke-lingennieuweigenaarschap indeopenbareruimtemogelijkte maken. Denk daarbij aan duurzaamheidsinitiatieven, tijde-lijkeprogrammering,eigenaarschapindeopenbareruimteenmaatschappelijk ondernemerschap. In stadslabs worden demogelijkheden daartoe verkend. De nieuwe Omgevingswet zal gebruikt worden om gewenste experimenten ruimtelijkemogelijk maken.

67

voor ondernemerschap is een van dè randvoorwaarden voor gezonde groei van de stedelijke economie

‘‘

‘‘

- paul ganzeboom

68

We hebben hier veel platte daken. Die lenen zich goed voor zonnepanelen of een groen dak met begroeiing, waar-door de wijk duurzamer wordt.

‘‘

‘‘ - charles crown

69

A 3º B 4º C 5º D 6º E 7º F 8º G 9º

1

49 º

2

50 º

3

51 º

4

52 º

5

53 º

bijlage

70

Bijeenkomsten Ruimte voor de StadAantal deelnemers 5–20 Aantal deelnemers 20–50Aantal deelnemers 50–100Aantal deelnemers 100–300

Deelnemers:

Inwoners breedInwoners specifiek (bijv per stadsdeel)Stakeholders breedStakeholders specifiek (bijv ondernemers en regionale partners)Inwoners en stakeholders breed

Doelen:

Toetsen Co-creërenInformerenInitiatieven ophalen

# Door derden georganiseerde bijeenkomst waar Ruimte voor de Stad zich bij heeft aangesloten.

CO!

T

CC!CC!

CCCCCCCCCCCC

CCCCCCCCCCCCCCCC

CCCC

CC

CC

CC

!

!!

!

!

!

Gekoppeld aan de verschillende vormen vansamen stadmaken zijn veel verschillende bijeenkomsten georganiseerd. In het overzichtvanbijeenkomsten tot nu toe is te zien om welkevorm van samen stadmaken het ging, hoe grootde bijeenkomst was, welke deelnemersgroephet betrof en wat de doelen waren.

Er zullen nog meer bijeenkomsten volgen. Sterker nog, het is juist de bedoeling dat na hetvaststellen van de agenda, het investeren in eencultuur van samen stadmaken doorgaat. Daarbij gaat het zowel om het faciliteren van initiatieven, de co-creatie van plannen als om de gesprekken met stakeholders.

!

Datum Bijeenkomsten Deelnemers Doel

2015 4 september Werkconferentie Ruimte voor de Stad/programmaboekje Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creeren 27 november Stadsdeelverkenning RvdS en Inhoudelijke oogst RvdS Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creeren 2 december Workshop ‘Jonge Ogen’ # Stakeholders specifiek Informeren en initiatieven ophalen februari 2016 11–02 Aftrapbijeenkomst Ontwerpteams Stakeholders specifiek Informeren en co-creeren 18–02 Stadsdeelverkenning Segbroek Inwoners specifiek Co-creeren 18–02 Stadsdeelverkenning Scheveningen Inwoners specifiek Co-creëren 23–02 Stadsdeelverkenning Loosduinen Inwoners specifiek Co-creëren 25–02 Stadsdeelverkenning Escamp Inwoners specifiek Co-creëren 29–02 Stadsdeelverkenning Segbroek Inwoners specifiek Co-creërenmaart 02–03 Stadsdeelverkenning Centrum Inwoners specifiek Co-creëren 03–03 Workshop Intercultureel Platform Segbroek # Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 03–03 Stadsdeelverkenning Escamp Inwoners specifiek Co-creëren 06–03 Stadsdeelverkenning Loosduinen Inwoners specifiek Co-creëren 07–03 Stadsdeelverkenning Laak Inwoners specifiek Co-creëren 08–03 Stadsdeelverkenning Segbroek Inwoners specifiek Co-creëren 08–03 Stadsdeelverkenning Scheveningen Inwoners specifiek Co-creëren 09–03 Stadsdeelverkenning Centrum Inwoners specifiek Co-creëren 12–03 Ontwerpmarkt MegaStores Inwoners en stakeholders breed Informeren en initiatieven ophalen 15–03 Bewonersbijeenkomst Resto van Harte Mariahoeve # Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 16–03 Stadsdeelverkenning Centrum Inwoners specifiek 21–03 Stadsdeelverkenning Segbroek Inwoners specifiek Co-creëren 22–03 Bewonersbijeenkomst Haagse vaders (Laak) # Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 23–03 Stadsdeelverkenning Centrum Inwoners specifiek Co-creëren 23–03 Stadsdeelverkenning Haagse Hout Inwoners specifiek Co-creëren 23–03 Jongerenbijeenkomst Escamp Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 24–03 Stadsdeelverkenning Scheveningen Inwoners specifiek Co-creëren 24–03 Bijeenkomst Marokkaanse ouderen in Vrederust Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen

71

CCCC

!

CC!

CC!CC!

!

!!

!

!!

!

!

!!

T

!!

T

TCCTCCTCCT

CCT

TTT

CCT

T

! T

! T

CC

!CC!

CC!

CC!

CC!

maart 29–03 Bewonersbijeenkomst Haagse vaders # Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 29–03 Stadsdebat: Fiets in de stad Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creëren 30–03 Stadsdeelverkenning Centrum Inwoners specifiek Co-creëren 30–03 Regionale bestuurlijke bijeenkomsten Stakeholders specifiek Informeren en co-creerenapril 08–04 Stadsatelier Inwoners en stakeholders breed Informeren en initiatieven ophalen 19–04 Stadsdebat: Gedeelde Stad Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creëren 25–04 Regionale bestuurlijke bijeenkomsten Stakeholders specifiek Informeren en co-creeren 26–04 Opening Werkatelier RvdS Inwoners en stakeholders breed Informeren en initiatieven ophalen april/mei/juni Inloopspreekuren op dinsdagmiddag en vrijdagochtend Inowners en stakeholders breed Informeren en initiatieven ophalenmei 11–05 Vrienden van Den Haag Inwoners specifiek Toetsen 11–05 Workshop Initiatievenmakelaar Inwoners breed Informeren en initiatieven ophalen 19–05 Presentatie van de resultaten Stadsdeelverkenning Centrum Stakeholders specifiek Informeren en co-creeren 26–05 Bijeenkomst Ontwerpteams en Posad Stakeholders specifiek Toetsen 28–05 Werkatelier Citymakers Stakeholders specifiek Informeren 31–05 Bijeenkomst Commissie Loosduinen Inwoners specifiek Informerenjuni 01–06 MKB Groei Event # Stakeholders specifiek Informeren en initiatieven ophalen 08–06 Aanwezig op MRDH stand en geven van workshop Stakeholders specifiek Informeren en toetsen op Provada (vastgoedbeurs) # 11–06 Interactieve workshop BLOCK JAM XL # Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 14–06 Ambtenaren met Escamp Stakeholders specifiek Informeren en toetsen 15–06 Spreekuur bij De ‘BuzzBus’ in Segbroek Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 20–06 Ontbijtsessie met ondernemers Centrum # Stakeholders specifiek Informeren en co-creeren 21–06 Stakeholdersessie Stakeholders breed Toetsen en co-creeren 21–06 Stakeholdersessie Stakeholders breed Toetsen en co-creeren 22–06 Stakeholdersessie Stakeholders breed Toetsen en co-creeren 22–06 Verdieping RABO Escamp Stakeholders specifiek Toetsen en co-creeren 23–06 Spreekuur bij De ‘BuzzBus’ in Segbroek Inwoners specifiek Informeren en initiatieven ophalen 28–06 Bijeenkomst Commissie Loosduinen Inwoners specifiek Informeren 28–06 Ondernemers Escamp Stakeholders specifiek Toetsen en co-creerenjuli 05–07 Stadsdebat: Flexibele Stad Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creërenaugustus augustus Bijeenkomst Raadsleden Stakeholders specifiek Toetsen augustus Bijeenkomst Raadsleden Stakeholders specifiek Toetsen augustus Bijeenkomst Raadsleden Stakeholders specifiek Toetsen september september Bijeenkomst Ontwikkelaars Stakeholders specifiek Toetsen en co-creeren september Stadsbijeenkomst Stakeholders en inwoners breed Informeren en toetsen september Stadsdebat: Gezonde Stad Inwoners en stakeholders breed Informeren en co-creëren

Vervolg Hoe het college verder wil met het investeren in een cultuur van samen stadmaken wordt toegelicht in hoofdstuk 8 ‘Actie-agenda’.

72

ColofonDezeconceptversieAgendaRuimtevandeStadisopgesteldinopdrachtvanhetcollegevanburgemeesterenwethoudersvan Den Haag

Contact- Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling- info@ruimtevoordestad.nl- www.ruimtevoordestad.nl

Kernteam Agenda Ruimte voor de Stad- MarcelWijermans,projectleider- Frank Weijzen, stedenbouwkundige, coördinatie kaartmateriaal- FrankvandenBeuken,planoloog,tekstredactie- RachellaSahtoe,inhoudelijkeondersteuning,communicatieengrafischontwerp- MoniquevanderMeijden,communicatie

Ontwerpteams stadsdeelverkenningen- Centrum-DenatuurlijkestadDenHaag:WalterDresscher/EwoudBlom/RichardKoek- Escamp-Urbanisten57:HansvanDaal/GerWarries/JohnvanLeeuwen/BeritPiepgras- HaagseHout-Sync+Sec+fUSE:ArmandPaardekooper-Overman/BenvanderVen/JayNavarroOviedo/ PattyBroesevanGroenou- Laak-StarlingStructures/OpTrek:FrankImmerzeel/FredLansbergen/SabrinaLindemann- Leidschenveen/Ypenburg-HaagseMakers:ArnvanderPluijm/MechteldRuijters/FlorianNugteren/RalphBoeije/ ErikSoonieus- Loosduinen-BureauPlint:RenskeMariavanDam/WesselTiessens/ReneeRooijmans/MarjoleinRijskamp- Scheveningen- Lefgozâh:NielsdeVriesHumel/JorickBeijer- Segbroek-TheHagueNext:RemkoVeenstra/RenéeSantema/MartinGoudriaan/RobinJongejan/LiviadeMetz/ WimvdValk

Oogst stadsdeelverkenningen en ondersteuning kaarten hoofdstuk 7 - BureauPosad-SpatialStrategies

Huisstijl Agenda Ruimte voor de Stad- Studio Piraat

Schema ‘Samen stadmaken’ pag. 15- StudioTint

73

Tekening vogelperspectief Randstad vanaf de kust, pag. 40- BVR–AdviseursRuimtelijkeOntwikkeling

Foto’s- Foto’spersonenoppagina7,11,19en43:ValerieKuypersFotografie- Overigefoto’szijneigendomgemeenteDenHaagofrechtenvrij.Mochtertocheenbeeldzijnopgenomenwaarrechtenopbestaan,gelieve contactoptenemenmetdegemeenteDenHaag,DienstStedelijkeOntwikkeling

Achtergronddocumenten- TenbehoevevandeontwikkelingvandeAgendaRuimtevoordeStadzijneerderdevolgendedocumentenverschenen: o “AgendaRuimtevoordeStad-Achtergronddocument”vanPlatform31,december2015 o “Waarisruimtevoordestad?-Discussienotitie(RIS290700)”vandegemeenteDenHaag,januari2016 o “Waarisruimtevoordestad?-OntwerpendeonderzoekStadsdeelverkenningenDenHaag2040”vanPosadSpacialStrategies,juni2016 Dezedocumentenzijntevindenopwww.ruimtevoordestad.nl

- AshaBechan,bloggerbijDenHaagDirect,heeftinhetkadervanAgendaRuimtevoordeStadinelkstadsdeelinwoners,ontwerpersofonderne- mersgeïnterviewdoverdeideeëndiezijhebbenomdewijkleefbaarderenduurzamertemaken.Dezeinterviewszijntevindenopwww.denhaag- direct.nlenwww.ruimtevoordestad.nl.Dequotesoppagina9,29,33,43,61,65en69zijnafkomstiguitdezeinterviews.

Verder willen we alle inwoners, ondernemers en andere stadmakers bedanken die met ons hebben meegedacht en ideeën hebben aangedragen.

74

A 3º B 4º C 5º D 6º E 7º F 8º G 9º

1

49 º

2

50 º

3

51 º

4

52 º

5

53 º