wereld in oorlogmei 2011

16NR 23

wereld in oorlogmei 2011

17NR 23

Vechtmissie Albanie 1914

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

beroep op de man die zijn unifor-men en medailles had ontworpen: deWeenseJugendstilkunstenaarWilhelmGurschner.Deze richtte eenAlbaneesvreemdelingenlegioen op. In één dagwierfhijduizendvrijwilligers,voordatde Oostenrijkse autoriteiten zijn acti-viteiten verboden. Durrës kwam volte zitten met een kleurrijk allegaartjevan serieuze en minder serieuze bui-tenlandse avonturiers, huurlingen enposeurs die zich allemaal bemoeidenmet oplegging en handhaving van debinnenlandse orde of simpelweg ‘oor-logje’ kwamen spelen. En dat terwijl

buiten de stad de rebellen de dienstuitmaakten.WilhelmzuWiedwasnietbereiddezecollectie rarevogelshunplaats tewij-zenenzichtelatenleidendoorzijnNe-derlandse beroepsofficieren. De chaosbleef inNederlandnietonopgemerkt.MinistervanbuitenlandsezakenJohnLoudonlietaandegrootmachtenwe-ten terugtrekking te overwegen. InDurrës verslechterde de verhoudingtussen de Nederlandse officieren enhethof snel.Deaanwezigheidvandeavonturiersenhunbemoeienissenmetmilitaire en gendarmerietaken, begonsommigeofficierendekeeluittehan-gen. Ook was de verhouding met dehofhoudingmoeizaam,omdatdeNe-derlanders onvoldoende eerbied voordevorstzoudentonenennietvorme-lijk genoeg waren. Op 27 juli diendegeneraal De Veer namens alle Neder-landers collectief ontslag in. De vol-gendedagenverlietendeofficierenopeigengelegenheidviadiverseroutesAl-banië.OndertussenprobeerdeDeVeerde gevangen gehouden Verhulst en

Reimers vrij te krijgen,maar op 7 augustus, deEersteWereldoorlogwasinmiddels uitgebroken,moest ook hij terugke-ren.Detweewerdenop19septembervrijgelatennaOostenrijksebemoei-enis.De eerste Nederlandsemilitaire missie had totdoel het opbouwen vaneengendarmerie,dieeen

rule of lawmoestafdwingenineenor-deloosland.DeNederlandseofficierenbeschikten over moed en vechtlust,maar moesten na zes maanden hetland verlaten. Dat de missie in Alba-niëuiteindelijkgeenblijvendresultaathadgeboekt,wasniettewijtenaandeinzet van de Nederlandse militairen.Demissiewas geen succes geworden,omdatteveelbetrokkenpartijendaargeen belang bij hadden. { kaderstukFantast}

Albanië na de missieToendeNederlanderswaren vertrok-ken, nam de chaos in Albanië verdertoe.WilhelmzuWiedverloorallecon-trole over zijn koninkrijk, in zoverrehijdieüberhauptooithadgehad.Zesmaandennazijnkomstverliethijop3september 1914 Albanië om er nooitmeerterugtekeren.EenweeknazijnvertrekwerdDurrës ingenomendoorhet rebellenleger. De rebellen bodendeTurksesultandetroonvanAlbaniëaan,maardemeerderheidvandeAl-banezenhaddaargeentrekinentrok

zichnietsaanvandezoveelsteclubdieclaimde de centrale regering van hunlandtezijn.KortdaarnaverdweenAl-banië in de mêlee van de Eerste We-reldoorlog.HetwoesteAlbaneseland-schap werd een knekelveld voor deServiërs, die vluchtend voor Oosten-rijkse troepen, richting hun Italiaansebondgenoten aan de kust, vastliepeninsneeuw,kouenvoedselgebrek.Zo’n100.000 Servische soldaten kwamendaarbij om. Maar ook de lokale be-volkingleed:70.000mensenstierven,zo’n10%vandetotalebevolking.Nadeoorlogontstondereenstrijdtussendemocraten en conservatieve stam-hoofden.DielaatstenwonnendestrijdonderAhmedZogumethulpvanJoe-goslaviëenWitteRussischehuurlingenvangeneraalbaronPyotrWrangel. In1928riepZoguzichzelfuittotkoningZog I. Dat Wied officieel nooit wasafgetreden, kon behalve hemzelf nie-mand wat schelen. Zogu regeerde totde Italiaanse bezetting tijdens WOII.Stabiel werd Albanië pas onder hetisolationistische,totalitaireregimevancommunistischdictatorEnverHoxha.Vandaagishetlandeenvanvelestaat-jesopdeBalkan.Van1997 tot2002leiddeItaliëereenzevenduizendmansterkeVN-vredesmachtdieordemoestherstellen,nadathet ineenstorten vaneen corrupt spaarfonds/piramidespelleiddetotrellenenplunderingvanwa-pendepots. Kosovo werd nooit meeraanAlbaniëteruggegevenenvormtnueen van Servië afgebroken ministaat,waar een Europese interventiemachtdevredemoethandhavenn

Boven: De kist met het lichaam van Thomson.Links: Herbegrafenis van Thomson in Groningen.

Ons schattige tanje

RenaultBegin november 1939 verschijnen indevaderlandsepers foto’svaneenmi-litaireoefeninginonderwatergezetter-rein.TezienisondermeerhoedeenigeNederlandse Renault-tank, een modeluit1917,metgehevenfrontdewaterli-nieinduikt,slagzijmaaktenstrandt“indeeerstedebestesloot,dieonzichtbaaronderhetwatervlakhemditverdiende

lot bereidt”. De bestuurder weet zichnognetop tijd viadegeschutskoepeltebevrijden.KrantenengeïllustreerdebladenalsHet Levendrukkendeplaat-jesgretigaf, inclusiefdesmeuïgvoor-gekooktebijschriften.Alsookdeinter-nationalepersdebeeldenoppikt,lijktdeopzetgeslaagd.Debuitenwereld isgewaarschuwd voor de kracht van dewaterliniesvanhetneutraleNederland.

Politiekenpubliekzijngerustgesteld.De afloop is bekend: terwijl de Luft-waffeoverdewaterhindernissenheen-vliegt,stootdeDuitse9epantserdivisievia pontons over de Maas snel doorNoord-Brabant. In de avond van 12mei rollen de eerste panzers over dedoorDuitsepara’sveroverdeMoerdijk-brug. Met het definitieve verlies vande toegangsbruggen naar RotterdamendeVestingHollandisdenederlaagonafwendbaar.Navijf felledagenvanstrijd,volgtnahetbombardementopRotterdamdecapitulatie.

Force de TerreOndanks de gelukkige ontsnappingaan het armageddon van ’14-’18 konneutraal Nederland niet geheel voor-bijgaan aan de snelle ontwikkelingenop het gebied van de militaire lucht-vaart en mechanisatie die de EersteWereldoorlogmetzichmeebracht.

onlangs werd besloten om, vanwege noodzakelijke bezuinigen op defensie, het nederlandse tankwapen op te heffen. Straks resten alleen nog enkele museumstukken. dat doet wereld in oorlog terugdenken aan ons allereer-ste tankje. Het is 10 mei 1940. Hitler laat een slordige 2.500 tanks los op west-eu-ropa. nederland telt welgeteld één exemplaar. geen nood, wij hadden toch onze fameuze waterlinie? norbert-Jan nuij reconstrueert het tragikomi-sche verhaal van nederlands eerste tankje: de enige die wèl keurig kopje onder ging.

ons schattige tankje neerlands eerste tank kopje onder in mythische waterlinie

Door Norbert-Jan Nuij

wereld in oorlogmei 2011

18NR 23

wereld in oorlogmei 2011

19NR 23

Ons schattige tanje

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Detankbeloofdein1918hétwapentewordendathetinmodderenspervuurvastgelopen westelijk front weer vlotmoest trekken. De ineenstorting vanhet uitgeputte Duitse Rijk voorkwamdatde tank zichdefinitief konbewij-zenalsbreekijzerenslagwapenvandetoekomst.VoordeNederlandse leger-leiding was het na de Grote Oorlogde vraag wat deze stalen monsters oprupsbandenzoudenkunnenuitrichtentegendeopwaterliniesgebaseerdede-fensie.UitgangspuntwasdathetNederlandseterreinvanwaterhindernissen,rivieren,veen,polders, slotenenmoerasonge-schiktwasvoortanks.Metdeaanschafvan één proefexemplaar kon dan ookworden volstaan, vond minister vanOorlogLambooyin1925.Daarbijleekdeaanschafvanduretanksineentijddatdevorigewereldoorlogalververle-dentijdwas,eneenvolgendehaaston-denkbaar, eenmisplaatsteuitgave.DekeuzevielopeentweedehandsFranseRenaultFT-17tank.Ditlichtemodeluit1917wordtwel gezien alsde eer-stemodernetank.Hetwasbovendiende eerste tank die massaal in produc-tie werd genomen, bedoeld voor eenvernietigend geallieerd slotoffensief in1919. De wapenstilstand van 11 no-vember1918stakhiereenstokjevoor,maarde ‘ForcedeTerre’hadalnaamgemaakt als ‘overwinningstank’. Uit-

eindelijk rolden er ruim 3.500 stuksvandelopendeband.In1925wasdeFT-17eigenlijkalverouderd,maarnogsteedstoonaangevendinhetFransele-ger. En een succesvol exportproduct.Voor veel landen was het de eerstekennismakingmetditnieuwewapen.ZoookvoorNederland,maarweleenmoeizame.

Schattig tankjeOp6oktober1925gafministerLam-booydeTechnischeHandelsverenigingGreveenCodeopdrachteenFT-17tebestellen voor een vriendenprijsje van25.000 gulden. Geen eenvoudige op-dracht voor dat budget, zo bleek. Detank werd pas in de loop van 1927geleverd.EenCommissieVechtwagenkreegalsopdrachtdetankinverschil-lende terreinen te testen. Op het oogwasdeRenaulteenschattigtankjevanvijfmeterlang,1.74mbreeden2.14m hoog, waar zich met enige moeiteeenbestuurdereneenschutterinkon-den wurmen. Maar in plaats van deHollandse stellingen en waterlinies tegeselen,warenhet vooralde verhardewegendiezwaar te lijdenhaddenon-der de rupsbanden van de ruim zeston wegende machine. En dus moesthetvehikelvervoerdwordendooreentrekkermet speciaalgebouwde trailer.Handigwasweldegroteremobiliteit,want de tank zelf haalde hooguit eenwandeltempovan7à8kilometerperuur. Langdurige reparaties aan trailerentankzorgdenvoormeervertragin-gen.

MiniatuurslootjeOp12april1928washeteindelijkzo-ver.Deeerstebelangrijkedemonstratievond plaats in een veenpolder achterhetHaagsepaleisHuistenBosch.Vol-genseenverslagvanluitenant-kolonelVandenAkkerwarendeomstandighe-dendetankgunstiggezind:droogweerenalshinderniseen“miniatuurslootje”vannoggeenanderhalvemeterbreed.Opgeluchtsteldedeofficiervandege-neralestafvastdathetdeRenault-tankniet luktehetgreppeltje teoverschrij-den,“steedsverderenverderwerktedevechtwagenzichindebodemenmoesttenslotte geheel worden uitgegraven,waarmeedegeheledaggemoeidwas.”Nadezeeerstehoopvolletestvolgdeeenreeks op allerlei soorten ondergronddoorhetheleland:vanhogeveenheidebij Assen, via veenhei, leemhoudendeheide,lageheide,kiezel,zandgrondendrassige weide tot de vette kleigrondbij Maastricht. Eind 1928 bracht devechtwagencommissie rapport uit aande minister. En wat bleek? Haast elkbeproefdterreinbleekgeschiktvoordeinzetvantanks.Alleenhetpolderland,metzijntalrijkeslotenenmogelijkhe-dentotinundatie,wasnaarhetoordeelvandecommissieongeschiktvooreengrootschalige inzetvantanks.Hetge-lijk van de Waterlinie als Nederlandsnatuurlijkebondgenootleekbevestigd,alwaarschuwdedecommissievoorde

gedachte dat het Nederlandse terreinhet gebruik van vechtwagens zouuit-sluiten.Tussen de regels door onthulde hetrapportmisschienweleengroteront-zag voor de kleine krachtpatser daneigenlijkdebedoelingwas.Hetvermo-genvandetanktegenoverhindernissenvondmenzelfs “verbluffend”.Bomentot 25 cmdik gingen als luciferhout-jesomenmurenvanboerenhuizenenschurenwerden inpuingeramd.Metdesnelleontwikkelingdiehetnieuwewapen doormaakte was het de vraagofhetpolderlandook indetoekomst‘tankproof ’ zou blijven. De commis-sie vond het raadzaam zo nodig eenmoderner exemplaar te testen.Minis-ter en legertop waren echter niet vanplantegemoettekomenaandegroei-ende belangstelling onder militairenvoorhettankwapen.Na1930sloegdeeconomische crisis grote gaten in hetdefensiebudget.Dedureaankoopvaneentank,diealleenvoorproefnemingen demonstratie werd gebruikt, werdbepaaldnietalsprioriteitgezien.

Open mondNaHitlersmachtsgreepin1933volgdeeenrappeDuitseherbewapening.Metopen mond zagen Nederlandse mili-tairenhoedeoosterbuur inkorte tijdeenvolledignieuwekrijgsmachtuitdegrondstampte,voorzienvanhypermo-derne vliegtuigen en pantserdivisies.Na verkenningen in Noord-Brabant

luidden officieren in 1935 de nood-klok: de oostgrens was onvoldoendebeveiligd tegen een snelle strategischeoverval. Terwijl een aanzienlijk deelvanHitlersmobielelegerparaatstond,beschikte Nederland maar over eenhandjevol troepen om de eigen mo-bilisatie van het leger te dekken. Desnelle inzetbaarheid van moderne le-gerswasvoorNederlandextranadelig,omdathetzichalskleinlandnietkonveroorlovensnel teveel terreintever-liezen.Hetlegermoestdekanskrijgenom zich binnen de Vesting Hollandterug te trekken, terwijl de Waterli-nie eromheen tijd nodig had om oppeil te komen. Grotere paraatheid enmeervoorbereidingophetgebiedvantankversperringen, brugvernielingeneninundatiewasmilitairnoodzakelijk,maarpolitiekgezienproblematisch.DeNederlandse neutraliteit gold immersalsbelangrijksteverdedigingslinie.Hetwas altijd een kwestie van afweging,kansberekening, opportunisme, blufen hoop welke defensieinspanningafdoende zou zijn om de neutraliteitte waarborgen. Den Haag vond heteconomisch onverantwoord en poli-tiek ongepast om als neutraal landvoortdurendmetgetrokkenzwaardopwachttestaan.ZorgelijkwasdatHit-ler-Duitsland het internationale rechtsteedsvakeraanzijnlaarslapte.Nood-gedwongen voerde Nederland vanaf1935 zijn defensieinspanningen snelop.Denadruk lagdaarbij op afweer-middelenalsantitankgeschutenlucht-afweergeschut. Bruggen over de IJssel

enMaaswerdenmetbunkersversterktenpermanentbemand,zodatzetijdigkondenwordenopgeblazen.

Gaten in het waterNahetuitbrekenvandeTweedeWe-reldoorlog probeerde het Nederlandsegemobiliseerde leger koortsachtig degebreken en gaten in de defensie tedekken.Zobleekuit proevenmetdeRenault-tank van eind oktober 1939,dathetalsontoegankelijkbeschouwdeNoordbrabantse en Limburgse Peel-gebied minder problemen voor tanksopleverde dan gedacht. Grootschaligeontginningvanhetruigeenmoerassigeveengebied sindsde jaren twintigwasde boosdoener. Ook het uitgebreidewegennet maakte van Noord-Brabanteenmogelijkopmarsgebiedvoorgeme-chaniseerde eenheden. Op de valreepwerd de Peel-Raamstelling drastischversterktmeteenantitankkanaal,bun-kersenmijnenvelden.NadePeelvolgdenop30oktoberen2 november 1939 de befaamde proe-ven bij Leusden-Asschat, waarbij deRenault-tank z’n fotogenieke plonsin de waterlinie maakte. Dit voorter-rein vandeGrebbeliniewas voor eenallereerste proefinundatie ontruimd.In weerwil van de juichende perspro-pagandawasde legerleidingachterdeschermen minder enthousiast over detestresultaten.FeitelijkploegdedeFT-17zichdapperdoordeblubbervanhetheuphoge water. Alleen niet-zichtbare

Trailer en trekker van de Nederlandse FT-17

De bevroren waterlinie beproefd, winter '39-'40.

Testen van tankobstakels. FT-17 versus miniatuurslootje.

wereld in oorlogmei 2011

20NR 23

wereld in oorlogmei 2011

21NR 23

Ons schattige tanje

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

greppels en sloten bleken in staat detankaftestoppen.Hethoofdkwartierrapporteerdedirectdatondiepe inun-daties versterkt moesten worden metgreppels, railversperringen, mijnen-velden en pantserafweergeschut. TotgroeiendefrustratievandelegerleidingvoldeeddeenigetankvanhetNeder-landselegersteedsminderaandever-wachtingvanwilligslachtoffervanhetHollandse terrein. De Renault-tankwerd steeds meer een waarschuwingvoordewerkelijkestaatvandeverde-digings- en waterlinies. Alarmerendwas ook de strenge winter van ‘39-’40,diedewaterliniesdreigdeteniettedoendoorzetebevriezen.Denazijngeplande ondergang weer keurig op-getakeldeenopgeknapteFT-17moestweer aan de bak. Het bejaarde rups-voertuigworsteldezichmoeizaamdoorhet ijzigeterrein,maarzagtochkansde opgeworpen ijs- en prikkeldraad-barricadesteverpletteren.Hetverhaalgaatdateenvandehogeaanwezigeof-ficieren zich hierover zó opwond, dathijz’npistooltrokenwoedendenkeleschotenopdetankafvuurde.Decom-mandantvanhetVeldleger, luitenant-generaalJanvanVoorsttotVoorsthadnade testvan2novemberaldecon-clusiegetrokkendatdewaterlinieson-afdoendegarantiesbodentegentanks:Nederland zou naast passieve afweer-middelen ook zelf over tanks moetenbeschikken.

Geen tanksAl in 1937 had zijn opperbevelheb-ber, generaal Reijnders, de regering

gevraagd om 65 lichte tanks. In eenaangepasturgentieprogrammavande-cember1939bepaaldeReijnders(lateropgevolgd door Winkelman) dat delandmacht 36 middelzware en 110lichte tanks nodig had. Minister vanDefensieDijxhoorn-zelfookmilitair-oordeelde anders.Een studieperiodebijhetFranselegerenervaringenuitdeSpaanseBurgeroorloghaddenhem,netals veel andere militaire deskundigen,ervanovertuigddathettankwapenal-weerop zijn retourwas.Vechtwagenszoudeneenvoudignietbestandzijnte-genmodernpantserafweergeschut.EnhoewelDijxhoornbijeeninspectie inNoord-BrabantmeteigenogenzaghoedeRenault-tankopsommigeplaatsendoorhettienmeterbredeantitankka-naalheenwistterijden,hieldhijvastaanhetstandpuntdathetNederlandseterreinweiniggeschiktwasvoortanks.Toch maakte de geïrriteerde ministerwel dadelijk twee miljoen gulden vrijvoor het steiler maken van het talud:eenbedragterwaardevandertigtanks.Geheelindelijnvanzijnbeleidwerdook het aanbod van de NederlandseVan Doorne’s Aanhangwagenfabriek(DAF)omeeneigenoefentankteont-wikkelen, in maart 1940 afgewezen.Geen tanks dus, de aanschaf van eenaantal moderne pantserwagens kreegwelgroenlicht.

MaalstroomDe vertwijfelde eindsprint in 1939omdeachterstandinbewapeningmetreuzenaankopen in het buitenlandgoed maken, liep spaak. Het Neder-landse aankoopbeleid raakte verstriktin eenoververhitte internationalewa-

penmarkt, die al tot over z’n oren indeorderszat.Op10mei1940warenveelmodernewapensnoginbestelling.Zo waren er van de ruim 2400 anti-tankwapens waar de legerleiding omgevraagdhad,pas511stuksaanwezig.Tegenover 579 nog niet afgeleverdeexemplaren.Tijdens de meidagen kwam de enigeNederlandse tankniet inactie.Werk-loosenzondermotorstondhijbijhethekvan zijn thuisbasis,deHaarlemseRipperdakazerne.Hetzouookweiniguitgemaakthebben.HetDuitselucht-overwicht en een superieure strategiegavendedoorslag.

Zo ook in Frankrijk dat, met ruim3000stuks,meerenvaakbeteretanksteldedandeWehrmacht.Deconserva-tieveFranse legerleidinghadde tanksvoornamelijkalsondersteuningvandeinfanterie uitgesmeerd over de eenhe-den,inplaatszealszelfstandigestoot-wapenstegroeperen.Indedoodsstrijddievolgdewerdenzelfsnog500oudeFT-17’sindestrijdgeworpen,maarhetmocht niet baten. Frankrijk bezweekbinnenzesweken.Debeloftevan1918wasingelost,detijdvanloopgravenenlinies was voorbij. Maar ook van deFT-17.

De even legendarische als tragischeNederlandse Renaulttank was zelfsgeenlaatsterustplaats ineenmuseumgegund. Hij is vooralsnog verdwenenin de maalstroom van WO2. Aange-nomenmagwordendathettankje(alsoudijzer)isomgesmoltenindeDuitseoorlogsindustrie.n

Tankje neemt tankgracht. Force de Terre neemt terreinhindernis.

Tanks en gevechtswagens - aantallen april/mei 1940

Tanks1940* licht(<10t) middel/zwaar(10-30t) totaal (Pantserwagens)Frankrijk 1020 2352 3372 330Duitsland 1671 965 2636 917GB(BEF) 342 250 592 56Italië <1500 100 1500 -België 270 8 278 -Zweden 64 3 67 19Finland 30 0 30 -Zwitserland 30 0 0 -Noorwegen 1(testex.) 0 1 2Nederland 1(testex.) 0 1 37Denemarken 0 0 0 5

*CijfersFr.enDld.gebaseerdopoperationeleaantallen10mei1940westelijkfront(dusexclusiefanderefronten,depotsenkolo-niën).EngelsecijferszijnvandeBritishExpeditionaryForcemei1940(dusexclusiefBritseeilandenenkoloniën).Pantserwagenstervergelijking:Nederlandhadwél32modernepantserwagens(LandsverkM36,M38enDAFM39),diebeterbewapend(37mmkanon)warendandemeestelichtetanks,bijvoorbeelddeDuitsePz.I(7,9mmmachinegeweer)enPz.II(20mmkanon).

Reportage in de Leidsche Courant nav de persdemonstratie van begin november 1939.