Klanken 1

Tekst en spraak

Representatie van spraak vereist representaties

van gedeeltes die kleiner dan woorden zijn.

spraaksynthese (tekst-naar-spraak)

rijtje letters akoestische golfvorm

http://www.fluency.nl/

spraakherkenning

akoestische golfvorm rijtje letters

Dit college

• Fonetiek en fonologie

• Klanken: termen, beschrijving, alfabet

• Syllabestructuur

Colleges en hoofdstukken

• 28 april: Klanken 1 (Fonetiek, fonologie)

J&M Chapter 7, Chapter 2

• 3 mei: Klanken 2 (Eindige automaten en transducers)

J&M Chapter 11

• 10 mei: Woorden (Morfologie)

J&M Chapter 3

Fonetiek vs fonologie

• Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie van spraakklanken– studie van de akoestische eigenschappen van

taalgeluid, en de productie en perceptie ervan.

• Fonologie: taalkundige studie van klanksystemen– studie van de akoestische elementen van talen onder

het woordniveau – klanken, syllabes, intonatie, rijm.

Fonetiek: Drie soorten

• Articulatorische fonetiek

productie door spraakorgaan

• Akoestische fonetiek

natuurkundige eigenschappen

• Auditieve fonetiek

waarneming

McGurk-effect: http://www.youtube.com/watch?v=I1XWDOwH47Y

Fonologie als kennissysteem

Eerste betekenis:

het klanksysteem van een taal.

• een verzameling klanken

• regels voor de combinatie van klanken

Component van het menselijk taalsysteem

Fonologie als discipline

Tweede betekenis:

studie van het klanksysteem.

• Wat zijn de klanken van een taal?

• Hoe worden ze gecombineerd?

• Wat voor realisaties vinden we dan?

Vakgebied van de taalkunde

Fonologie en creativiteit

• Oneindig gebruik van eindige middelen

• Een eindig assortiment van klanken

• Een eindig aantal regels om een onbeperkte verzameling vormen te maken

Fonologie en fenomenen

{ a, b, k, r }

- Mogelijke en onmogelijke woordenbrak - kark - *rbak

- Klankveranderingbrak - krab - krabben - crab

- Meer klankvariatie, ook tussen sprekerskar - rak

Fonologie in twee delen

Nu (Klanken 1): Fonologische elementen en structuren

• Klanken• Lettergrepen

Volgende week (Klanken 2): Fonologische processen en regels

• Hoe klanken gerealiseerd worden• Eindige automaten en transducers

Klanken: Fonen en segmenten

• Min of meer synonieme termen: klank, klanksegment, segment, foon

• = de opeenvolgende eenheden waarin je een woord kunt opdelen.

Fonetisch alfabet

• IPA: International Phonetic Alphabet• Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen

noteren– bang – [ŋ]– the / thin – [ð] / [] – ten / net – [th]/ [t¬]

• IPA site: http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/IPA_chart_(C)2005.pdf

• Met geluid: http://web.uvic.ca/ling/resources/ipa/charts/IPAlab/IPAlab.htm

ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen

Letters en klanken

• Spelling verschilt van klankvorm – eng versus [ŋ]– taxi versus [tksi]– teken versus [tekən]

Xhosa

Indeling van consonanten

Indeling van consonanten

Manier van articulatie: hoe vloeit de lucht door het spraakkanaal?

Indeling van consonanten

Plaats van articulatie: waar in de mond wordt de luchtstroom onderbroken?

Indeling van consonanten

Stem (‘voicing’): trillen de stembanden bij het produceren van de klank?

Indeling van vocalen

Indeling van vocalen

Hoogte: hoeveel verticale ruimte is er tussen tong en gehemelte?

Indeling van vocalen

Stand van de tong: voor of achter in de mond?

Indeling van vocalen

Ronding: wat is de vorm van de lippen?

Nederlandse consonanten

palataal

Nederlandse klinkers

Tweeklanken: Geen echte tweeklanken:

[εi] tijd [ai] baai

[ʌu] fout [yu] duw

[œy] buik [ɪu] schreeuw

(enz)

Foneem

• Foneem: klank met een contrastieve waarde in een taal

• Elke taal heeft z’n eigen verzameling fonemen (bv. /s/, /t/, /p/, //)

• Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv. /stp/, ?, …)

Minimale paren

• Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze onderscheiden woorden

• Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts in één foneem verschilt

• /ben/ - /pen/ minimaal paar, dus /b/ en /p/ twee Nederlandse fonemen

• /e:/ als in [bet] (beet) and /ɪ:/ als in [bɪ:r] (beer) – geen verschillende fonemen, ze onderscheiden nooit tussen woorden, bijv *[bɪ:t] en *[ber].

Fonemen en allofonen

• Een foneem kan op verschillende manieren als klank gerealiseerd worden.

• Dit noemen we de varianten of allofonen van dat foneem.

Verschillen tussen talen

• Talen verschillen zowel in de foneeminventaris als in de mogelijke allofonen van elk foneem

• Bijvoorbeeld: de /l/

Vrije variatie

• Vrije variatie: verschillende klankvarianten op één positie (bv. verschillende ‘erren’, de /t/ in verschillende varianten van het Engels)

Voice recognition elevator: http://www.youtube.com/watch?v=5FFRoYhTJQQ

T in het Engels

Complementaire distributie

• Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw

• Labiodentale w: woordbegin

Bilabiale w: woordeinde

• De twee w-klanken zijn in complementaire distributie: ze komen in verschillende omgevingen voor

• Engels: /stIp/ - /thIp/ (na s / niet na s)

Klanken: Notatie

• Fonemen: /pst/ /stp/

• Realisering: [phst] [stp]

• De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [ph] als allofonen.

• De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w] als allofonen.

Syllaben: Groepering

• Een woord is meer dan een willekeurige reeks klanken.

• Elk woord kan verdeeld worden in een of meer lettergrepen of syllaben.

• ar.beids.ver.de.ling

• Punten of streepjes worden gebruikt om de lettergrepen te scheiden.

Syllaben: Structuur

• Lettergreep: onset + rhyme

• (Rhyme: nucleus + coda)

Syllaben: Taalverschillen

• Elke taal heeft z’n eigen regels voor wat in onset, nucleus of coda kan (phonotactics)

• Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp

• Endo: sukuul, kilaas, tiraam

• Engels: school, glass, drum

• strike > sutoraiku (Japans)

Syllabe: Notatie

• Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers) afgekort als C en V

• Syllabestructuur kan als CV-patroon worden weergegeven:

• klomp CCVCC

• strike CCCVVC >

sutoraiku CV.CV.CV.V.CV

Syllaben: Effect onset

• Bij het syllabificeren van een woord (in lettergrepen opdelen) wordt de onset gemaximaliseerd (onset maximization).

• katrol, frustratie, controle

• ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le

• Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal in kwestie.